System prawa w polsce

1. W Polsce obowiązuje system prawny typu kontynentalnego

1. System prawa danego państwa

• oznacza całokształt obowiązujących w określonym czasie przepisów prawnych tego państwa, uporządkowanych według przyjętych kryteriów

2. System prawa kontynentalnego (łac. ius civile) – system funkcjonowania prawa typowy dla krajów Europy kontynentalnej. Ze względu na różnice historyczne i językowe spotyka się podział porządków prawnych tego systemu (kultury prawa) na odłam romański, germański i podkulturę skandynawską. Jego charakterystyczną cechą jest wyłączność stanowienia prawa przez organy władzy ustawodawczej (stąd także nazwa system prawa stanowionego, ang. statute law) w odróżnieniu od systemu common law, który bazuje na poprzednio wydanych wyrokach sądowych (precedensach)

1. Cechy kontynentalnego systemu prawa

• Z historycznego punktu widzenia cechuje go:

• ścisły związek z prawem rzymskim (m.in. działalność szkoły glosatorów, recepcja prawa rzymskiego od XVI wieku)

• związek prawa stanowionego z religią chrześcijańską (m.in. wpływy uniwersalizmu papieskiego i cesarskiego)

• odrzucenie prawa zwyczajowego od procesów stanowienia i stosowania prawa

• widoczne skutki funkcjonowania władzy absolutystycznej przejawiające się w aktywności prawodawczej władzy państwowej, ukształtowaniu zasad praworządności w działaniach administracji państwowej i ograniczeniu roli sądownictwa wyłącznie do stosowania prawa

• Z punktu widzenia zagadnień norm i źródeł prawa, stanowienia i stosowania prawa:

• hierarchia aktów normatywnych, podporządkowanie wszystkich aktów konstytucji, a prowadzenie działalności prawodawczej przez wydawanie przez parlament ustaw zgodnych z konstytucją

• kompleksowa kodyfikacja prawa sądowego materialnego i procesowego

• cechy niesprzeczności, zupełności prawa, oparcia norm prawnych na jednolitej aksjologii

• całkowite rozdzielenie procesów stanowienia i stosowania prawa (stanowienie skutkuje powstaniem generalnej i abstrakcyjnej normy, stosowanie – indywidualnej i konkretnej decyzji)

• rozumowanie od ogółu do szczegółu (wydawanie indywidualnej decyzji na podstawie obowiązujących norm generalnych)

• swoboda decyzyjna władzy sądowniczej zapewniana wyłącznie przez obecność klauzul generalnych i zwrotów niedookreślonych

• Z punktu widzenia nauki prawa:

• nauka prawa ma podstawy filozoficzne i teoretyczne i pozwala na wykształcenie się różnorodnych kierunków filozoficznych i teoretycznych

• nauka prawa nie tworzy norm prawnych ani reguł interpretacji aktów normatywnych

• uniwersytety są głównym miejscem nauczania prawa

2. Źródła polskiego prawa

1. Zgodnie z artykułem 87 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:

1. Konstytucja

• najważniejszy akt prawny (ustawa zasadnicza) Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalony 2 kwietnia 1997 roku przez Zgromadzenie Narodowe, zatwierdzony w ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997 roku. Ogłoszony w Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, wszedł w życie 17 października 1997. Konstytucja złożona jest z preambuły i 13 rozdziałów, w tym 243 artykuły

2. ustawy

• akt prawny o charakterze powszechnie obowiązującym, najczęściej obecnie uchwalany przez parlament (w niektórych państwach zatwierdzany później przez organ władzy wykonawczej). W porządkach prawnych różnych państw występują ustawy: zasadnicze (konstytucje), organiczne i zwykłe

• W Polsce, w określonej przez Konstytucję hierarchii powszechnie obowiązujących aktów prawnych ustawa ma rangę niższą (tzw. moc prawną) od Konstytucji oraz umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, równą rozporządzeniu Prezydenta RP z mocą ustawy a wyższą od zwykłych rozporządzeń. W przeciwieństwie do innych porządków prawnych (np. francuskiego), Konstytucja RP zna tylko jeden rodzaj ustaw

● Procedura ustawodawcza w Polsce

• Przedmiotem ustawy może być każda sprawa. Konstytucja wymaga niekiedy uchwalenia odpowiedniej ustawy, wskazując kierunek przyjętych w niej rozwiązań. Niektóre sprawy mogą być uregulowane wyłącznie przez ustawę (np. ustawa budżetowa, określenie sytuacji prawnej obywatela, regulacja ustroju i zakres działania samorządu terytorialnego). Ustawa nie może być sprzeczna z Konstytucją. Zgodnie z Konstytucją ustawa nie może być też sprzeczna z ratyfikowaną przez Polskę umową międzynarodową i prawem ustanowionym przez organizację międzynarodową, której Polska przekazała "kompetencje organu władzy państwowej w niektórych sprawach" (art. 90 ust. 1 Konstytucji). Inne akty normatywne (np. rozporządzenia) muszą być zgodne z ustawami

• W Polsce ustawy uchwala Sejm, a następnie przekazywane są Senatowi, który w terminie 30 dni może je przyjąć bez zmian, uchwalić poprawki albo uchwalić odrzucenie w całości. Jeżeli Senat w ciągu 30 dni od dnia przekazania ustawy nie podejmie stosownej uchwały, ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm. W przypadku odrzucenia ustawy przez Senat, lub wprowadzenia do niej poprawek wraca ona do Sejmu, który może odrzucić taką decyzję Senatu bezwzględną większością głosów przy obecności połowy konstytucyjnej liczby posłów (tj. 230). Kolejnym krokiem jest przedstawienie przez Marszałka Sejmu ustawy Prezydentowi, który podpisuje ją w przeciągu 21 dni i zarządza jej publikację w Dzienniku Ustaw. Prezydentowi przysługuje uprawnienie do skierowania ustawy, na tym etapie, do zbadania przez Trybunał Konstytucyjny. Prezydent RP może ze stosownym wnioskiem zwrócić się do Sejmu o ponowne rozpatrzenie ustawy – jest to tzw. uprawnienie weta Prezydenta RP do ustawy. Nie jest jednak ono ostateczne gdyż Sejm może je odrzucić większością 3/5 przy obecności połowy liczby posłów i wtedy Prezydent musi ustawę podpisać w ciągu 7 dni. Jeśli weto nie zostanie odrzucone – ustawa upada i następuje koniec postępowania. Prezydentowi nie przysługuje prawo weta w stosunku do ustawy budżetowej. Prezydent musi albo podpisać ją w terminie 7 dni od dnia przedstawienia do podpisu, albo skierować ją do Trybunału Konstytucyjnego. W przypadku zwrócenia się Prezydenta do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności ustawy budżetowej z Konstytucją, Trybunał Konstytucyjny orzeka nie później niż w ciągu dwóch miesięcy od dnia złożenia wniosku przez Prezydenta RP

● Inicjatywa ustawodawcza

• Z inicjatywą uchwalenia ustawy najczęściej występuje Rada Ministrów. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje także grupie co najmniej 100 tys. obywateli, grupie co najmniej 15 posłów, Senatowi i Prezydentowi RP. Przebieg procesu legislacyjnego określa Konstytucja oraz Regulamin Sejmu i Senatu. Wyjątkiem inicjatywy ustawodawczej jest ustawa budżetowa – projekt ustawy budżetowej do Sejmu może zgłosić tylko Rada Ministrów

3. ratyfikowane umowy międzynarodowe

• Umowa międzynarodowa jest obecnie najważniejszym instrumentem regulującym stosunki międzynarodowe i jednym z dwóch niekwestionowanych źródeł prawa międzynarodowego

• Ratyfikacja (fr. ratification) – jeden ze sposobów wyrażenia ostatecznej zgody na związanie się umową międzynarodową przez upoważniony do tego organ państwowy. Jest formą najbardziej uroczystą (co różni ją od "zatwierdzenia"), z reguły dokonywaną przez głowę państwa (prezydenta, monarchę). Dowodem dokonania ratyfikacji jest dokument ratyfikacyjny, który składa się u depozytariusza (w przypadku umów wielostronnych) lub wzajemnie wymienia z drugim układającym się państwem (w przypadku umów dwustronnych)

4. rozporządzenia

• akt normatywny wydany na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Rozporządzenie stanowi jedno ze źródeł prawa powszechnie obowiązującego, obok Konstytucji, ratyfikowanych umów międzynarodowych, ustaw oraz aktów prawa miejscowego

5. akty prawa miejscowego (na obszarze działania organów, które je ustanowiły)

• specyficzna grupa aktów powszechnie obowiązujących. Posiadają wszystkie cechy tych aktów, ale obowiązują tylko na obszarze działania organu, który wydał akt prawa miejscowego.

2. Obok źródeł prawa powszechnie obowiązującego, wyróżnia się także źródła prawa wewnętrznie obowiązującego (akty kierownictwa wewnętrznego). Są nimi przede wszystkim uchwały i zarządzenia

3. Gałęzie polskiego prawa

1. Główne gałęzie prawa to:

1. prawo cywilne

2. prawo rodzinne

3. prawo karne

4. prawo konstytucyjne

5. prawo administracyjne

6. prawo handlowe

4. Publikacja polskich aktów prawnych

1. Urzędowym źródłem poznania prawa Rzeczypospolitej Polskiej są, na podstawie ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz. U. z 2000 r. Nr 62, poz. 718) dzienniki urzędowe. Najważniejszymi takimi dziennikami są w Polsce Dziennik Ustaw i Monitor Polski

2. Istnieje jednak wiele instytucji zajmujących się publikowaniem aktów ogłoszonych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim, między innymi:

1. Internetowy System Aktów Prawnych prowadzony przez Kancelarię Sejmu

2. wydawnictwa prawnicze

5. Wymiar sprawiedliwości w Polsce

• wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawują – jak określa art. 175 ust. 1 Konstytucji – sądy: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. W mediach często, acz błędnie, do organów wymiaru sprawiedliwości zaliczana jest także prokuratura, tymczasem prokurator (nie: prokuratura) jest organem ścigania, podobnie jak np. Policja

• na czas wojny Konstytucja dopuszcza powołanie sądów wyjątkowych lub ustanowienie trybu doraźnego. Postępowanie sądowe jest przynajmniej dwuinstancyjne

1. System sądowy

1. Podział podmiotowy

• Zgodnie z art. 175 Konstytucji RP, wymiar sprawiedliwości w RP sprawują:

• Sąd Najwyższy

• sądy powszechne

• sądy wojskowe

• sądy administracyjne

2. Podział przedmiotowy

• Sądy powszechne w Polsce dzielą się na wydziały, którym zawsze przypisana jest pewna kategoria spraw. Nieraz, gdy jest duży wpływ spraw danego rodzaju tworzy się kilka wydziałów dla tej kategorii spraw – przykładowo dwa albo trzy wydziały karne. Może też tak się zdarzyć, że w sądach wyższego rzędu jest przykładowo jeden wydział cywilny I instancji i drugi wydział cywilny, ale odwoławczy

3. Podział instancyjny

• Sądownictwo powszechne:

• sądy rejonowe

• sądy okręgowe

• sądy apelacyjne

• Sąd Najwyższy - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, Izba Karna oraz Izba Cywilna

• Sądownictwo wojskowe:

• wojskowe sądy garnizonowe

• wojskowe sądy okręgowe

• Sąd Najwyższy - Izba Wojskowa

• Sądownictwo administracyjne:

• wojewódzkie sądy administracyjne

• Naczelny Sąd Administracyjny

2. Ustrój wymiaru sprawiedliwości

1. Podstawy prawne

• Naczelnymi ustawami, które normują ustrój wymiaru sprawiedliwości w Polsce są:

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.,

• Prawo o ustroju sądów powszechnych z 27 lipca 2001 r.,

• Prawo o ustroju sądów wojskowych z 21 sierpnia 1997 r.,

• Prawo o ustroju sądów administracyjnych z 25 lipca 2002 r.,

• Ustawa z dnia 23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym,

• Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o Krajowej Radzie Sądownictwa

2. Sąd Najwyższy

• Sąd Najwyższy jest organem nadzorczym wobec sądów powszechnych i wojskowych. Na jego czele stoi Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, powoływany na sześcioletnią kadencję przez Prezydenta Rzeczypospolitej, spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Sąd podzielony jest na cztery izby: Cywilną, Karną, Wojskową oraz Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych. Oprócz Zgromadzenia Ogólnego drugim organem samorządu sędziowskiego jest Kolegium Sądu Najwyższego

3. Sądownictwo powszechne

• Sądownictwo powszechne jest trójszczeblowe. Na jego strukturę składają się sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Sądy powszechne orzekają w zakresie prawa karnego, cywilnego, pracy, gospodarczego i rodzinnego. Do 2001 istniały także kolegia ds. wykroczeń, jednak Konstytucja zniosła ich funkcjonowanie

4. Sądownictwo wojskowe

• Sądy wojskowe są sądami karnymi, orzekającymi przede wszystkim w sprawach przestępstw popełnianych przez żołnierzy czynnej służby wojskowej. Strukturę sądownictwa wojskowego stanowią sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe. Jako II instancja lub sąd kasacyjny występuje Izba Wojskowa Sądu Najwyższego

5. Sądownictwo administracyjne

• Sądownictwo administracyjne istniało już w II Rzeczypospolitej, zniesiono je jednak po II wojnie światowej. Jego stopniowe przywracanie rozpoczęło się w 1980 roku, wraz z utworzeniem Naczelnego Sądu Administracyjnego. Obecna Konstytucja wprowadziła zasadę dwuinstancyjności, co zaowocowało utworzeniem wojewódzkich sądów administracyjnych orzekających w I instancji. Sądy administracyjne zajmują się kontrolą legalności decyzji administracyjnych zarówno wobec władzy rządowej, jak i samorządowej. Prezesa NSA powołuje Prezydent na sześcioletnią kadencję, spośród kandydatów wskazanych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego

6. Sędziowie

• Sędziów powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieokreślony. Nie mogą należeć do partii politycznych ani związków zawodowych, są niezawiśli, podlegają wyłącznie Konstytucji oraz ustawom. Przysługuje im immunitet oraz nietykalność osobista. Sędziowie są też nieusuwalni, a złożenie ich z urzędu lub zawieszenie wymaga orzeczenia sądu. Udział pozostałych obywateli w wymiarze sprawiedliwości określony jest ustawowo i sprowadza się do stosowania systemu sądu ławniczego w I instancji w sądach powszechnych i wojskowych

7. Krajowa Rada Sądownictwa

• Krajowa Rada Sądownictwa jest organem powołanym w celu ochrony niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Składa wnioski do Prezydenta o powoływanie sędziów. Ma prawo występowania do Trybunału Konstytucyjnego w sprawach zgodności aktów normatywnych z ustawą zasadniczą w zakresie dotyczącym sądownictwa. W skład Krajowej Rady Sądownictwa wchodzą: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Minister Sprawiedliwości, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, osoba powoływana przez Prezydenta, 15 sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych, czterech posłów i dwóch senatorów. Kadencja członków wybranych trwa cztery lata. Przewodniczący i dwóch jego zastępców wybierani są spośród członków Rady