Nowicka – pojęcia służące do badania dynamiki zjawisk kulturowych

-Ujednolicone zachowanie w najszerszym znaczeniu tego słowa (czyli myślenie i odczuwanie) jest względnie stałe w zbiorowościach ludzkich, zawsze jednak zachodzą w nim pewne zmiany. Niektóre kultury lub niektóre elementy kulturowe zmieniają się bardzo szybko, nawet gwałtownie, tak jak na przykład mody na stroje we współczesnej kulturze zachodniej, które ulegają modyfikacjom parokrotnie w ciągu życia jednego pokolenia. Inne pozostają względnie stabilne przez dziesiątki, setki, a czasem nawet tysiące lat.

-Ewolucja

-Najstarszym bodaj pojęciem, które pojawiło się w związku z badaniem zmiany kulturowej, a więc zmiany obyczajów, przekonań, sposobów postępowania czy gustów, jest pojęcie "ewolucja". Ważnym punktem w dochodzeniu do nowoczesnego dziewietnasto- i dwudziestowiecznego pojęcia ewolucji było powiązanie elementów budowy i funkcjonowania zarówno organizmów żywych, jak i kultury ze środowiskiem oraz dostrzeżenie mechanizmów adaptacyjnych.

-Myślenie ewolucjonistyczne dominowało w całej nauce w wieku XIX.

-Zmiana ewolucyjna jest zawsze kierunkowa, prowadzi – zgodnie z niektórymi ujęciami – do bardziej lub mniej określonego celu; polega na ciągłej kumulacji, wzroście dorobku form kulturowych. Jest to proces od woli ludzkiej niezależny, rozgrywa się zgodnie z wewnętrznymi prawami kultury.

-Pojęcie "ewolucja" często wzbudzało wątpliwości, a przez niektórych badaczy, a nawet przez całe kierunki antropologiczne bywało wręcz odrzucane. Krytykowano jego wartościujące implikacje (które zresztą bynajmniej nie musiały się pojawiać, gdyby się odrzuciło kategorię postępu za swej istoty pozytywnie wartościującą), kierunkowość, jednoliniowość i charakter docelowy.

-Znamy wiele bardzo istotnych zmian w kulturze, które na pewno nie mają charakteru ewolucyjnego, na przykład zmiany stylów w sztuce, zmiany w języku.

-Dążono do ukucia neutralnego, czysto opisowego, nie wartościującego pojęcia, które by pozwalało badać zmiany w kulturze. Takim nie obciążonym grzechami okazało się pojęcie zmiany społecznej i kulturowej. Nie bez powodu dziewiętnastowieczna koncepcja ewolucji kulturowej jest określana jako koncepcja ewolucji jednoliniowej. Czasem też określa się ją mianem paralelizmu, gdyż poszczególne społeczeństwa traktuje jako wzajemnie od siebie izolowane. Koncepcją ewolucji rządzi też przekonanie, że mimo izolacji społeczeństwa zachodzą podobne stadia ewolucji.

-Stosowanie pojęcia "ewolucja" prowadzi, jak widać, do powstania całej teorii kultury, orientacji badawczej i kierunku metodologicznego. Dziś nie odrzuca się koncepcji ewolucji, aczkolwiek tylko w niektórych środowiskach antropologicznych pojęcie to odgrywa rolę kluczową; chodzi tu o dwudziestowieczny ewolucjonizm, czyli tak zwany neoewolucjonizm. Koncepcja ewolucji w obrębie tego kierunku dopuszcza wieloliniowość, dostrzega lokalne odmienności, stara się uwzględniać specyfikę konkretnych historycznych ciągów rozwojowych, które jednak dają się w przekonaniu uczonych należących do tych nurtów połączyć w jeden ogólny schemat.

-W ten sposób w powojennym ewolucjonizmie w pojęciu ewolucji dokonano istotnego rozróżnienia. Została więc wyodrębniona ewolucja ogólna, która w gruncie rzeczy pokrywa się z dziewiętnastowieczną koncepcją ewolucji, choc nie jest obciążona wartościowaniem, ewolucja konkretna, która dotyczy konkretnego procesu rozwoju historycznego w danym miejscu i czasie oraz w ramach danej zbiorowości oraz ewolucja wieloliniowa, która w jedną całość ujmuje wszelkie procesy konkretne, poszukując w nich wspólnych rysów.

-W koncepcji ewolucji występuje ponadto element immanentnego dla zjawisk kulturowych mechanizmu samonapędzania się procesu ewolucji. Zgodnie z jego tezą kultura nie potrzebuje bodźców z zewnątrz, rozwija się dzięki działaniu praw i mechanizmów występujących w jej obrębie.

-Dyfuzja

-Oznacza ono przestrzenne rozchodzenie się lub przenoszenie się elementów kultury (cech, instytucji, wzorów, wątków, tematów, obyczajów) w drodze zapożyczania. Pojęcie dyfuzji może się też czasem odnosić do procesu przenikania treści kulturowych z jednej warstwy czy klasy społecznej do drugiej, z jednej grupy w obrębie szerszej zbiorowości do innej.

Wtedy to mamy do czynienia z dyfuzją nie przestrzenną, lecz strukturalną.

-Wokół pojęcia dyfuzji powstał w końcu XIX wieku osobny kierunek antropologii zwany dyfuzjonizmem, którego przedstawiciele wszystkie odmienności i zmiany kulturowe tłumaczyli procesem dyfuzji. Dziś nikt nie przeczy istnieniu zjawiska dyfuzji, lecz nie głosi się już tak skrajnych poglądów, zgodnie z którymi wszystkie zmiany w kulturze byłyby jej wynikiem.

-Dyfuzja jest dziś pojmowana jako zjawisko oczywiste, wynikające z faktu uczenia się kultury i przekazywania jej na drodze pozabiologicznej. Uczenie się może przebiegać zarówno między pokoleniami, jak i między grupami w obrębie zasadniczo jednolitego kulturowo społeczeństwa, a także między przedstawicielami zbiorowości kulturowo odmiennych.

-Poszukuje się czynników sprzyjających i przeciwdziałających dyfuzji. Niektórym elementom kultury przypisuje się mniejszą, innym większą podatność na dyfuzję. Najczęściej sądzi się, że znacznie łatwiej są przenoszone elementy kultury materialnej – pomysły techniczne, przedmioty i sposoby ich uzycia – niż idee abstrakcyjne, spotykamy jednak też opinie skrajnie przeciwne.

-Przedmiotem analizm procesu dyfuzji są różne jego elementy i fazy. Przede wszystkim wyróżnia się dwie modelowe zbiorowości biorące udział w takim procesie: zbiorowość twórców i zarazem dawców (lub nadawców) elementu kulturowego oraz zbiorowość jego odbiorcówl

-Powszechnie znane sa przypadki przejmowania przedmiotów materialnych których zastosowanie w nowym środowisku, czyli w zbiorowościach odbiorców, zasadniczo się zmienia w stosunku do pierwotnego.

-Ważnym przedmiotem badań dyfuzjonistycznych stał się proces rozprzestrzeniania się motywów bajek, ich wędrówek po wielkich obszarach Europy, Azji i obu Ameryk. Dyfuzji ulega przy tym zasadniczy schemat opowieści i jej morał, realia natomiast zmieniają się wraz ze zmianą środowiska przyrodniczego i kultury. Niektóre wątki bajek i mitów wydają się szczególnie atrakcyjne i tym tłumaczy się łatwość ich dyfuzji. Taki jest wątek walki wielu słabych z jednym silnym poprzez wspólne działanie.

-Zazwyczaj twierdzi się, że najtrudniej ulegają dyfuzji elementy struktury i organizacji społecznej, a zwlaszcza struktur podstawowych, takich jak rodzina, ród, klan. Ich przeobrażenia należy zatem przypisywać raczej głębokim przemianow warunków środowiskowych i ekonomicznych niż procesowi dyfuzji.

-Nie ma wątpliwości, że nie zdarza się, by dyfuzja zachodziła na drodze mechanicznego włączania obcego elementu kulturowego do tradycji; zawsze efektem są głębsze lub mniej głębokie zmiany w innych sferach kultury odbiorców.

-Podejście systemowe do kultury, jeśli jest traktowane nie tylko jako postulat metodologiczny, ale także jako teza o faktach, czyli o istocie kultury, musi prowadzić do kompleksowego rozumienia dyfuzji. Z tych założeń wywodzi się obecne w analizach dyfuzjonistycznych pojęcie interpretacji i reinterpretacji elementów zapożyczonych.

-Jedno z podstawowych praw dyfuzji mówi, że odbiorca danego elementu kulturowego reinterpretuje go we własnych kategoriach, włączając go do swojej tradycji i szukając w niej sankcji dla niego. Inne prawa dyfuzji wiążą się z różnymi czynnikami oporu w przyjmowaniu obcych elementów. Jednym z takich czynników są negatywne skojarzenia, na przykład ze sposobami ich użycia nie akceptowanymi w zbiorowości odbiorców lub z osobami przez tę zbiorowosć odrzucanymi.

-Zrozumienie zasad przenoszenia się poszczególnych elementów kultury między zbiorowościami kulturowo odmiennymi ma również praktyczne znaczenie dla działań takich osób, jak na przykład misjonarze, nauczyciele, reformatorzy społeczni czy osoby zaangażowane w programy pomocy społecznej i gospodarczej.

-Akulturacja

-Jedną ze swoistych form dyfuzji kulturowej jest akulturacja. Zachodzi ona wówczas, gdy w bliski, a nawet żywiołowy kontakt wchodzą dwa odmienne społeczeństwa, które dzieli najczęściej znaczny dystans kulturowy, społeczny i gospodarczy. Proces ten polega na gwałtownym przeobrażeniu się jednej kultury pod wpływem innej kultury, a także pod wpływem zmienionych warunków społecznych i środowiskowych. Zmianom akulturacyjnym podlegają nie poszczególne elementy czy dziedziny, ale zasadnicze części kultury.

-Akulturacja jest procesem tak szybkim, że zazwyczaj dokonuje się w ciągu życia jednego pokolenia lub kilku kolejnych pokoleń, a jej skutkiem jest powstanie kultury zupełnie odmiennej od dawnej.

-W latach trzydziestych XX wieku pojawił się w antropologii, zwłaszcza amerykańskiej, stały nurt badań nad procesami akulturacji, który w pewnym okresie nawet zdominował badania antropologiczne. Dziś studia tego rodzaju stanowią znaczną część badań prowadzonych przez antropologów, gdyż izolowane społeczeństwa pierwotne już w zasadzie nie istnieją.

-To, że akulturacja odbywa się często w ciągu trwania jednego pokolenia, sprawia, że jest to proces najczęściej bardzo dramatyczny z punktu widzenia jednostek należących do podlegającej mu zbiorowości. Znane antropologom procesy akulturacji najczęściej były efektem zderzenia społeczeństw pierwotnych z cywilizacją zachodnią, już zazwyczaj w znacznym stopniu zindustrializowaną.

-Akulturacja zatem była dla uczestników kultur pierwotnych całkowitą zmiana życia w jego podstawowych aspektach, wejściem w pewnym stopniu i w pewnej – najczęściej niezbyt korzystnej – roli do cywilizacji przemysłowej. Procesom akulturacji towarzyszą więc często społeczna dezorganizacja, anomia, pustka kulturowa, a nawet zaburzenia psychiki.

-Synkretyzm kulturowy

-Jednym z podstawowych następstw dyfuzji, a zwłaszcza procesu akulturacji, jest zjawisko synkretyzmu, które dostrzeżono po zauważeniu i nazwaniu zjawiska akulturacji. Najogólniej rzecz biorąc synkretyzm polega na wiązaniu w jednorodne całości elementów pochodzących z różnych, genetycznie i historycznie odrębnych kultur.

-Można by powiedzieć, że wszystkie kultury są synkretyczne, gdyż wszystkie, nawet te bardzo izolowane, zdradzają obecność elementów pochodzących z odmiennych tradycji zbiorowości często odległych od siebie w przestrzeni.

-Klasycznym przykładem synkretyzmu są nowo powstające nurty religijne, które łączą w sobie elementy chrześcijaństwa i kultów tradycyjnych.

-Ogólnie można wyróżnić dwie formy synkretyzmu. O pierwszej mówimy, gdy zapożyczeniu ulega powierzchniowa forma obcego z zasady elementu kulturowego, tradycyjna zaś pozostaje i zostaje muu nadana treść. Przykładem w społeczeństwach nowo nawróconych jest przypisywanie świętym chrześcijańskim cech dawnych bóstw pogańskich. Drugi typ synkretyzmu jest odwrotnością pierwszego i ma miejsce wówczas, gdy dyfuzji ulega ich forma zaś powierzchniowa pozostaje tradycyjna. Dzieje się tak na przykład wtedy, gdy czci się tradycyjnego boga, przypisując mu cechy Boga chrześcijańskiego: niepokalane poczęcie, zmartwychwstanie itp. Można także mówić o trzecim typie synkretyzmu, gdy w jednym kompleksie zjawisk mamy do czynienia z przemieszaniem się obydwu poprzednich sytuacji.

-Pojęcie "synkretyzm" jest w antropologii najczęściej używane do opisu splotu rozmaitego pochodzenia idei ze sfery zjawisk religijnych.

-Synkretyzm można rozumieć bądź jako efekt procesów dyfuzji i akulturacji, bądź jako proces prowadzący do takiego efektu. W tym drugim wypadku należałoby raczej mówić o procesie synkretyzacji niż o synkretyzmie. Uogólniając: w warunkach kontaktu kulturowego zachodzi dyfuzja elementów kulturowych prowadząca czasem do akulturacji, czego efektem bywa niejednokrotnie nie synkretyzacja, która na ogół dotyczy obu stykających się kultur choć z pewnością zawsze w nierównym stopniu.