ROLA KURATORA SPOŁECZNEGO

Rozwój kurateli sądowej w Polsce

W Polsce pozbawionej własnej państwowości wielu prawników prowadziło intensywną działalność zmierzającą do utworzenia instytucji pomagającej więźniom, opuszczającym zakłady karne, urządzić się
w życiu. Od 22 czerwca 1909 r. zaczęła w Królestwie Polskim obowiązywać ustawa „O uwolnieniu warunkowym przed odbyciem terminu kary”. Pod koniec tego samego roku udało się także doprowadzić do zatwierdzenia zasad działania Towarzystwa Opieki nad Zwolnionymi
z Więzień, zwanego w skrócie „Patronatem”. Stało się to dzięki ofiarnej, pełnej poświęcenia walce o zrealizowanie tej idei, prowadzonej przez takich ludzi, jak Aleksander Moldenhawer, Walenty Mikłaszewski, Mikołaj Korenfeld, a także pierwszy prezes „Patronatu” Adolf Popławski
i wielu innych. „Patronat” wśród różnych zadań stawiał sobie także za cel zaopatrywanie zwalnianych więźniów w odzież i udzielanie im pomocy
w znalezieniu pracy. Zamierzano też oddziaływać na nich wychowawczo.

Kodeks karny z 1932 roku przewidywał stosowanie dozoru
w stosunku do skazanych, którym warunkowo zawieszono wykonanie kary pozbawienia wolności, sprawowanego przez osoby lub instytucje zasługujące na zaufanie ( art. 62 § 1). Przepis ten pozostał właściwie martwy (Kamiński, Milewski, 1979, s.17).

Dozór ochronny na czas zawieszenia kary miał mieć charakter wybitnie społeczny, chociaż nie wprowadzono jeszcze pojęcia kurator społeczny (Siewierski, 1965, s. 118).

Kurator sądowy dla osób dorosłych ( expresis verbis ) pojawił się
w polskim ustawodawstwie jednak dopiero w 1957 roku ustanowiony
w związku ze zmianą przepisów regulujących warunkowe przedterminowe zwolnienie. W oparciu o art. 4 § 3 ustawy z dnia 29 maja 1957 roku Minister Sprawiedliwości powołał przy każdym sądzie wojewódzkim, jako społeczny organ pomocniczy sądu, kuratorów sądowych dla nadzoru nad warunkowo zwolnionymi (Suska, Puszkarski, 1983, s.7).

Kolejne rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości rozwinęły instytucje kuratora sądowego między innymi poprzez wprowadzenie swoistego rodzaju nadzoru tj. poręczania instytucji oraz organizacji społecznej, w której warunkowo zwolniony miał być zatrudniony lub które prowadziły statutową opiekę nad osobami zwolnionymi z zakładów karnych.

Nowy etap w rozwoju systemu probacji otwierało Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości, na mocy którego powołana została instytucja kuratorów społecznych, jak również przy sądach wojewódzkich kuratorów zawodowych sprawujących dozór nad warunkowo przedterminowo zwolnionymi (Rozporządzenie 1965).

Kuratorów sądowych społecznych i zawodowych przybywało z roku na rok na początku 1965 roku ustanowiono 19 kuratorów zawodowych przy sądach wojewódzkich, a do końca tego roku liczba ich wzrosła do 30.
Przez następne 2 lata uległa podwojeniu, zaś w ciągu dalszych
3 lat zwielokrotniła się ponownie. W końcu 1970 roku notowano już
124 (Kamiński, Milewski, 1979, s.18). Nagły przyrost etatów kuratorskich spowodowany podnoszącą się skalą przestępczości w Polsce, nigdy nie przestawał być widoczny. Obecnie ze względów oszczędnościowych etatów dla przyszłych kuratorów zawodowych jest śladowa ilość, mimo narastającego obciążenia dla istniejących. Przestępczość wzrasta, natomiast nakłady na system resocjalizacji maleją. Wstrząsającym jest konieczność sprawowania przez jednego kuratora zawodowego średnio 230 – 280 dozorów, przy czym 100 powinno być liczbą optymalną.

Zadania kuratora sądowego zarówno zawodowego jak i społecznego w systemie walki z przestępczością zostały przez kodyfikację prawa karnego z 1969 roku znacznie rozszerzone. Nowa ustawa wprowadziła nowe środki oddziaływania na skazanych, nie polegające na pozbawieniu wolności, eksponowała tym samym rolę kuratora jako odpowiedzialnego, merytorycznego organu sądowego. Na tej podstawie kurator sądowy był organem sądu o określonej roli i zadaniach związanych ściśle i instytucją warunkowego przedterminowego zwolnienia, warunkowego zawieszenia wykonania kary i z karą ograniczenia wolności (Walczak, 1972, s. 417).

W stosunku do młodocianych sprawców przestępstw umyślnych dozór był obowiązkowy. Dozór w okresie próby nie był zwykłym środkiem administracyjnym, który skazany odczuwał tylko jako dotkliwe skrępowanie jego życia na wolności. Był to środek wychowawczy, którego zadaniem było roztoczenie pieczy nad skazanym, aby dobrze się prowadził, nie naruszał porządku prawnego, a zwłaszcza, aby nie popełnił ponownie przestępstwa (Pawela, 1972, s.113).

W chwili obecnej po nowelizacji kodeksu karnego od dnia
1 września 1998 roku kurator sądowy stał się organem postępowania wykonawczego. Zadania i obowiązki kuratorów reguluje ustawa z dnia
27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych. Podmioty, które realizują zadania odnosząc się do ww. ustaw nazwane zostały Kuratorską Służbą Sądową. Rolę wiodącą w tej służbie przyznaje kodeks karny wykonawczy – sądowemu kuratorowi zawodowemu. Kształtując system odpowiedzialności i kar za określone typy przestępstw nowy kodeks karny dąży do ograniczenia stosowania przez sądy bezwzględnej kary pozbawienia wolności. Znamienna jest norma art. 58 § 1 aktualnego kodeksu karnego, zgodnie z którą: „Jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara
lub środek karny nie może spełnić celów kary”. Z normy tej wynika
już znaczenie stosowania i wykonywania kar i środków karnych
w warunkach wolności, a często w warunkach wolności dozorowanej
(Śpiewak, 1999, s. 5). Jak wspomnieliśmy wcześniej, kodeks karny wykonawczy wyznaczał sądowemu kuratorowi zawodowemu rolę procesową. Według art. 2 k.k.w. jest on organem postępowania wykonawczego, wykonującym orzeczenia sądu. Dla spełnienia tej roli wyposażony został w liczne środki prawne, jakie pozwalają na bardziej skuteczne działanie i kształtowanie efektywnego realizowania środków karnych związanych z poddaniem sprawcy próbie w warunkach wolności dozorowanej. Środkami prawnymi są przede wszystkim różne zobowiązania nakładane na dozorowanego oraz obowiązki wynikające
z istoty dozoru. Zobowiązania spoczywające na dozorowanym zawierają elementy wychowawcze, jakie występują w różnych odmianach pedagogiki i zmierzają do ukształtowania u dozorowanego prospołecznej postawy moralnej. W tym zakresie występuje pełna zgodność norm prawnych
z normami moralnymi. Znane jest bowiem stwierdzenie, że prawo zawiera i sankcjonuje „minimum moralności”. Bezsporne będzie zatem dostrzeganie w obowiązkach takich, jak np.: łożenie na utrzymanie osób najbliższych, wyrównywanie szkody materialnej i krzywd moralnych, przygotowanie się do wykonywania zawodu lub wdrożenie się do pracy zarobkowej, właśnie reguł moralności z etosu współczesnego człowieka.

Kurator sądowy dla dorosłych pracuje w środowisku określanym często jako kryminogenne. Ma określone zadania w stosunku do osób, które popełniły czyn karalny, zostały skazane i często odbyły już karę pozbawienia wolności. W niektórych środowiskach występują głębokie braki wychowawcze w postawach społecznych, a także braki materialne trudne do zaspokojenia i problemy nie do rozwiązania. Wszystko to może prowadzić do zachwiania wiary w skuteczność stosowania środków będących w dyspozycji kuratora przy realizacji jego zadań. Taka sytuacja determinuje potrzebę dobrej znajomości środków, jakie przewidują obowiązujące normy prawne oraz metod pracy, jakie wskazuje pedagogika resocjalizacyjna (Śpiewak, 1999, s. 6).

Główny podział kurateli

Kuratorzy w chwili obecnej pełnią swoje funkcje nie tylko
na terenach podległych właściwych dla sądu, w którym pracują. Rozmiar przestępczości spowodował, że także w jednostkach wojskowych oraz innych organizacjach i instytucjach pojęcie kurateli nie jest obce. Jednakże we wszystkich przypadkach kodeks karny oraz kodeks karny wykonawczy w wielu normach przewidują możliwość oddania sprawcy czynu karalnego pod dozór osoby godnej zaufania. W istocie rzeczy osoba godna zaufania, której można powierzyć bezpośrednie sprawowanie dozoru, musi odpowiadać kryteriom dla stale funkcjonujących podmiotów powołanych do pełnienia odpowiedzialnej funkcji, jaką spełnia dozór. Powierzenie dozoru osobie godnej zaufania może nastąpić tylko na wniosek takiej osoby lub za jej zgodą, która powinna być wyrażona przed sądem mającym orzekać o dozorze. Trudno odnaleźć w przepisach prawa definicję pojęcia „osoba godna zaufania”, ale można ustalić pewne prawne przesłanki dla jej określenia. Z kręgu osób zgłaszających gotowość sprawowania dozoru nie można wyłączyć osób bliskich dla skazanego, nawet krewnych. Mogą
to być przełożeni w pracy lub pracodawcy. Mogą to być też działacze fundacji na rzecz dobroczynności, a także członkowie związków wyznaniowych. Nie występują oni zatem jako przedstawiciele fundacji, związków wyznaniowych czy kościołów, ale jako osoby będące samodzielnym podmiotem (Śpiewak, 1999, s. 70).

Należy zaznaczyć, że w systemie indywidualnej współpracy
ze skazanym rolę wiodącą odgrywa kuratela sądowa. Wyróżniamy kuratelę sądową dla dorosłych, bazującą na kodeksie karnym oraz kuratelę sądową dla nieletnich – wydział rodzinny, opierającą się na ustawie
o postępowaniu w sprawach nieletnich. W każdym z wydziałów powoływani są kuratorzy społeczni, którzy mogą pełnić swoją funkcję tylko w jednym z wydziałów. Z ww. wydziałów tworzy się zespoły kuratorskiej służby sądowej, zwane dalej "zespołami", wykonujące orzeczenia w sprawach karnych oraz w sprawach rodzinnych i nieletnich.

Stanowisko sądowego kuratora zawodowego mieści się w ramach sądów powszechnych. Taki podmiot aparatu państwowego powołuje prawo
o ustroju sądów powszechnych w art. 120. W ustawie tej bezpośrednio stwierdza się, że kuratorzy sądowi pełnią swoje czynności jako:

• kuratorzy zawodowi,

• kuratorzy społeczni.

Sądowego kuratora zawodowego mianuje i zwalnia prezes sądu okręgowego. Warunkiem mianowania na stanowisku kuratora jest odbycie stażu pracy w sądzie i złożenie egzaminu (Ustawa 2001).

Sądowi kuratorzy społeczni stanowią drugą część Zespołów Kuratorskiej Służby Sądowej. Są oni uprawnieni, obok kuratorów zawodowych, do wykonywania czynności o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym i profilaktycznym. Sądowy kurator społeczny nie jest funkcjonariuszem państwowym, lecz pełni powierzone mu czynności
w ramach funkcji społecznej. Tak właśnie ujęta jest rola społecznego kuratora sądowego w Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości
z dnia 24 listopada 1986 r. w sprawie kuratorów sądowych (Rozporządzenie 1986). Społecznego kuratora społecznego powołuje prezes sądu rejonowego, na wniosek zainteresowanej osoby lub za jej zgodą, jeżeli spełnia określone wymagania, które m.in. stanowią: osoba taka korzysta w pełni z praw cywilnych i nie jest pozbawiona władzy rodzicielskiej, nie jest skazana za przestępstwo, daje rękojmię należytego wykonywania powierzonych mu obowiązków. Przez pojęcie „daje rękojmię” należy rozumieć, że ktoś daje pewność, gwarancję, w danym wypadku należytego wykonywania zadań kuratora. Kurator zawodowy, spełniający zadanie pozyskiwania kandydatów na kuratorów społecznych, powinien zainteresować się środowiskami grupującymi ludzi, którzy w związku z wykonywaną pracą maja pewne doświadczenie we wdrażaniu osób do prospołecznego postępowania.

Sądowy kurator społeczny pracuje pod kierunkiem kuratora zawodowego, od którego powinien otrzymać wskazówki niezbędne
do prawidłowego wywiązywania się z zadań kuratora, a każdorazowo wskazówki co do kierunków postępowania w powierzonym dozorze. Liczba dozorów lub nadzorów sprawowanych przez kuratora społecznego nie powinna przekraczać 10. Prezes sądu może odwołać kuratora społecznego, jeżeli kurator nienależycie wypełnia powierzoną mu funkcję oraz jeśli wymagają tego względy organizacyjne. Prezes Sądu Rejonowego, na wniosek kierownika zespołu, ustala i przyznaje kuratorowi społecznemu miesięczny ryczałt z tytułu zwrotu kosztów ponoszonych w związku ze sprawowanym przez niego nadzorem lub dozorem. Ryczałt za sprawowanie jednego dozoru lub nadzoru wynosi od 2% do 4% kwoty bazowej ustalonej dla kuratorów zawodowych na podstawie przepisów o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej (Ustawa 2001). Z tego zauważamy, że kurator społeczny rzeczywiście pełni funkcję społecznie, a uzyskiwany dochód praktycznie w całości pokrywa koszty sprawowania dozoru. Dodatkowo, gdy dany podopieczny tego wymaga, należy doprowadzać do częstych spotkań celem uzyskania najlepszych wyników, a wówczas ryczałt może nawet nie pokryć całości kosztów. Pragniemy ukazać, że pełniąc opisywaną funkcję społeczną trzeba być mocno oddanym realizacji planu resocjalizacyjnego w przypadku każdego dozorowanego, nie rozmyślając przy tym o korzyściach płynących z tego dla nas samych. Bycie kuratorem to cel niesienia pomocy skazanym i wnikliwe analizowanie cudzego życia. Wszystko ma doprowadzić do uzyskania znacznej poprawy zachowania podopiecznego, ustabilizowania jego życia.

Inne organizacje i instytucje, którym pojęcie kurateli nie jest obce,
to m.in. zaangażowane fundacje i związki wyznaniowe. Pomoc skazanym umożliwiają im przepisy: art. 164 § 1 i art. 165 § 1 k.k.w (Ustawa 1997). Odnoszą się one do przygotowania skazanych zwalnianych z zakładu karnego do oczekujących ich warunków życia po opuszczeniu zakładu karnego. Natomiast stowarzyszenia, o których mowa w przepisach prawa karnego działają na podstawie prawa o stowarzyszeniach. Wśród nich znajdują się stowarzyszenia penitencjarne oraz społeczne. Do stowarzyszeń o szerokim zakresie działań należą zwłaszcza PCK i „MONAR”. Organizacji w rozumieniu kodeksów nie stanowią partie i ugrupowania polityczne. Do organizacji można zaliczyć związki zawodowe lub związki pracodawców, kupców, cechy różnych rzemiosł itp. instytucje, do których działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. Można przyjąć, że jeśli chodzi o dozory, mogą wchodzić w grę np. szkoły, uczelnie, instytuty, a także Domy Opieki Społecznej i inne.

Zauważamy, że inne podmioty, które mogą sprawować dozór
są przede wszystkim o charakterze wychowawczym, co ma znaczny wpływ na proces resocjalizacji skazanego. Naszym zdaniem najistotniejszym jest, aby osoba pełniąca dozór stanowiła dla dozorowanego przykład wartości życiowych nie do podważenia. Wartości życiowe, które hołdujemy, jako geneza ustabilizowanego trybu życia.