Pojęcie stosunków międzynarodowych rozpatrywać można na dwóch płaszczyznach: jako rzeczywistość międzynarodową oraz gałąź nauki.
Pokój Wersalski (ład wersalski) z 1919 roku ustanowił równość państw we wzajemnych stosunkach.
Stosunki międzynarodowe to ponadgraniczne oddziaływania podmiotów polityki.
Obszar stosunków międzynarodowych obejmuje wszystkie działania uczestników stosunków międzynarodowych.
Podmioty polityki to kraje udzielające się w stosunkach międzynarodowych. Państwa posiadają terytorium, mają możliwość zezwolenia na działalność na tym obszarze, charakteryzuje je suwerenność. Państwa są wobec siebie równe.
Organizacja Narodów Zjednoczonych - organizacja charakteryzująca się wtórną podmiotowością. Jej członkami są państwa. ONZ powstała na mocy umowy międzynarodowej, funkcjonuje na jej podstawie.
Zdolność prawna - możność bycia podmiotem praw i obowiązków, to stan pasywny.
Zdolność do działania - możność wywoływania skutków prawnych poprzez własne działania, możność zawierania umów międzynarodowych, prawo legacji (możliwość wysyłania swych reprezentantów dyplomatycznych oraz przyjmowania obcych), możliwość uczestnictwa w organizacjach międzynarodowych.
Zdolność procesowa - możność bycia stroną przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości, samoobrony, ale i ponoszenia odpowiedzialności za swe czyny.
Organizacje in statu nascendi - organizacje w fazie narodzin, cały czas kształtujące się.
Organizacje międzyrządowe:
NATO (North Atlantic Treaty Organisation) - Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego zwana potocznie Paktem Północnoatlantyckim,
ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych,
NAFTA (North American Free Trade Agreement) - Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu,
CEFTA (Central European Free Trade Agrement) - Środkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu.
Organizacje pozarządowe - organizacje, w których biorą udział osoby fizyczne lub prawne. Ich działalność oparta jest na prawie wewnętrznym danego państwa, np. Czerwony Krzyż, organizacje studenckie.
Środowisko poliarchiczne - rządy wielu państw. Jest środowiskiem mocno zdecentralizowanym. Suwerenne państwa są równe. Środowisko to nie dysponuje rządem, ani obowiązującym sądownictwem, sankcje, choć istnieją, nie stanowią środka przymusu. Podmioty środowiska poliarchicznego charakteryzują się różnym statusem.
Bifurkacja - status suwerennych oraz niesuwerennych podmiotów. Uczestnicy posiadają różny potencjał. Mogą to być mocarstwa globalne, ale i regionalne. Środowisko jest zróżnicowane pod względem kulturowym, cywilizacyjnym, czy ideologicznym. Poszczególne podmioty środowiska mocno na siebie oddziałują, co czyni je dynamicznym, a jego poczynania trudnymi do przewidzenia.
System zdecentralizowany - charakteryzuje się tym, że decyzje poszczególnych państw zapadają pod wpływem oddziaływań przynajmniej dwóch niezależnych ośrodków władzy. Decyzje te są zawsze wynikiem kompromisu.
Czynniki wpływające na stosunki międzynarodowe można podzielić na:
Geopolityczne - istota tkwi w wielkości i jakości ośrodków władzy, w potencjale państwa.
Ekonomiczne - państwa o największym potencjale gospodarczym mają największy wpływ na kształtowanie się stosunków międzynarodowych. Istotne znaczenie waluty.
Globalizacja - proces charakteryzujący się redukcją znaczenia czasu i przestrzeni.
Przykładem globalizacji w sferze informacyjnej są choćby Internet, czy telewizja satelitarna.
Militarne - ważna jest jakość militariów. Często przekłada się to na % PKB przeznaczany na cele zbrojeniowe. Przykładem potęgi militarnej są Stany Zjednoczone. USA.
Układ o nieproliferacji broni jądrowej (NPT) - dotyczy jej nierozprzestrzeniania. Kluczowymi stronami układu są: Indie, Izrael, Korea Północna, czy Pakistan.
Doktryna Busha - głosi, że można użyć przymusu bezpośredniego w stosunku do państwa, jeśli zachodzą podejrzenia o możliwości zagrożenia przez dany kraj bezpieczeństwa międzynarodowego. Do tzw. "osi zła" Bush zaliczył: Irak, Iran, Koreę Północną.
Demograficzne - związane z podziałem świata na bogatą Północ i biedne, przeludnione południe.
Ideologiczne - amerykański politolog Fakuyama twierdził, że wszystkie ideologie już przeminęły. Przewidywał, że kolejną ideologią, która rozpowszechni się na świecie, będzie ideologia liberalnej dominacji.
Religijne - Hundington "Zderzeniu cywilizacji" podzielił świat na cywilizacje takie, jak:
Zachodnia Europa i Ameryka Północna - Chrześcijańska,
Prawosławna,
Islam,
Konfucjańska,
Hinduistyczna,
Japońska,
Afrykańska,
Latynoamerykańska.
Wojny w XXI, jak się przewiduje, przybiorą charakter międzycywilizacyjny
Etyczne - zróżnicowane wartości i normy moralne.
Osobowościowe - wpływ charyzmatycznego przywódcy politycznego np.: prezydenci USA, Hitler, Stalin, Wałęsa.
Formy stosunków międzynarodowych - w przeciwieństwie do przedmiotu tychże stosunków, który zmienia się wraz z potrzebami państw, ich formy są trwałe.
Na aktywność dyplomatyczną składają się następujące formy:
misje specjalne,
misje stale,
konferencje,
organizacje międzynarodowe.
Misje specjalne - najstarsze z wymienionych form, o charakterze dyplomatycznym, czasowym.
Misje stałe - placówki dyplomatyczne stale reprezentujące dane kraje w państwach goszczących,. Ich początek datuje się na wiek XV.
Obie misje występują w relacjach dwustronnych.
Z kolei konferencje i organizacje międzynarodowe obejmują stosunki wielostronne. Pojawiły się już w XIX wieku, jednak najwięcej w II połowie wieku XX.
Ewolucja form
od doraźnych do stałych,
od dwustronnych do wielostronnych.
Nauka - ludzka działalność, mająca na celu maksymalnie obiektywne poznanie otoczenia, a później formowanie tej rzeczywistości wedle potrzeb.
Warunki, które musi spełniać konkretna dyscyplina, żeby była nauką:
posiadanie podmiotu badawczego,
posiadanie teorii naukowej - brak uniwersalnej teorii,
posiadanie metod technik badawczych:
historyczna - rekonstruuje wydarzenia,
prawnicza,
czynnikowa -dokonuje klasyfikacji i hierarchizacji stosunków międzynarodowych,
systemowa,
behawioralna - analizuje zachowania,
symulacyjna,
decyzyjna - wyjaśniania decyzje polityczne:
sytuacja decyzyjna - podpisanie aktu prawno-międzynarodowego,
analiza ośrodków decyzyjnych,
proces podejmowania decyzji,
analiza decyzji,
implementacja decyzji - wejście w życie,
badanie treści dokumentu.
posiadanie ośrodków, zajmujących się daną dyscypliną.
Funkcje nauki o stosunkach międzynarodowych:
deskryptywną - opisuje sytuację międzynarodową,
eksplanacyjna - wyjaśnia procesy, kształtujące stosunki międzynarodowe,
predyktywna - przewiduje przyszły kształt stosunków międzynarodowych,
ekspertyzowo-doradcza - wyznacza metody działania stosunkach międzynarodowych,
aksjologiczna - wymienia wartości, do których powinno się odwoływać państwo w stosunkach międzynarodowych.
Teoria stosunków międzynarodowych
Teorie klasyczne:
idealizm - reprezentowany przez Wilsona, powstał po I wojnie światowej; program "14 punktów prezydenta Wilsona" przewidywał m.in. następujące postulaty :
demokratyzacja stosunków międzynarodowych,
wolność w ruchu ludzi, idei,
wzmocnienie liberalizmu handlowego sferze gospodarki i handlu,
prawo narodów do samostanowienia,
poszanowanie dorobku prawa międzynarodowego,
pokojowe rozwiązywanie konfliktów,
utworzenie organizacji międzynarodowej, której celem byłoby rozwiązywanie problemów świata,
realizm - reprezentowany przez Morgenthoana.
Modernizm:
teorie systemowe:
władzy - Kaplen,
cywilizacyjne - Moelski,
teoria więzi - Rosenan,
teoria pola - Wuight.
Postmodernizm:
neoliberalizm,
neorealizm.