Dialogiem zwykło się określać utwór literacki złożony z wyodrębnionych wypowiedzi dwu lub więcej osób, nie mający jednak charakteru dramatyczno-scenicznego. Ukształtował się na pograniczu literatury i twórczości filozoficznej. Renesans odziedziczył dwie jego tradycje:

antyczny dialog prozą typu platońskiego,
wierszowany dialog typu średniowiecznego.
Oba - zwane najróżniej, najczęściej rozmowami czy rozprawami - służyły w wieku XVI skutecznie sporom obywatelskim i, przede wszystkim, religijnym.
Ze wszystkich dialogów MikoÅ‚aja Reja i chyba wszystkich w ogóle spoÅ›ród literatury dialogowej wieku XVI najokazalsza jest “Krótka rozprawa", wydana pod pseudonimem Ambrożego Korczboka Rożka w Krakowie w roku 1543.
Jest to dialog o jak najbardziej współczesnej autorowi tematyce, zarówno politycznej, jak i obyczajowej.
Pomyślany został jako satyra ujawniająca ostry już za czasów Reja konflikt między trzema stanami: szlachtą, duchowieństwem i chłopstwem.
CaÅ‚ość poprzedza wiersz “Ku dobrym towarzyszom", bÄ™dÄ…cy deklaracjÄ… ideowÄ… poety. Rej prezentuje siÄ™ w nim jako typowy przedstawiciel swej epoki, twórca, który wygÅ‚asza pochwaÅ‚Ä™ szerokiego zainteresowania Å›wiatem: “Bo snadź czÅ‚owiek z przyrodzenia każdy/ NajwiÄ™cej siÄ™ o to stara zawżdy/ Aby wiedziaÅ‚, co siÄ™ w ludzioch dzieje".
Treść utworu
Głównymi przeciwnikami w tej rozprawie są Pan i Pleban, przy czym pierwszy szuka początkowo sprzymierzeńca w osobie Wójta.
Pan występuje ostro:

przeciwko zaniedbywaniu przez kler swoich obowiązków (niestaranne odprawianie obrzędów; zastępowanie systematycznego nauczania moralnego - łajaniem,) (cytat)
wytyka duchowieństwu nieuctwo,
oburza się na pasożytniczy tryb życia,
wskazuje na chciwość w ściąganiu ofiar i opłat, szczególnie wyśmiewa odpusty (cytat 1, cytat 2).

Wyraźnie autor przyÅ‚Ä…cza siÄ™ do tych zarzutów (jako zwolennik reformacji), ale “Krótka rozprawa" nie jest “agitkÄ…" politycznÄ…. To utwór o aspiracjach artystycznych, dąży do ogarniÄ™cia caÅ‚ego obrazu, dbajÄ…c o równomierne rozÅ‚ożenie akcentów: dopuszcza wiÄ™c do gÅ‚osu Plebana, który z kolei krytykuje:

prywatÄ™ i ograniczenie umysÅ‚owe posłów (“Każdy na swe skrzydÅ‚o goni;/ Pewnie Pospolitej Rzeczy/ Å»adny tam nie ma na pieczy.")
przekupstwo urzędników, szczególnie sądownictwa.

Jednoczy siÄ™ też z Wójtem w narzekaniach na — wysokie Å›wiadczenia na rzecz toczonych wojen.
Wszystkie wspomniane przez oponentów nadużycia przede wszystkim dają się we znaki chłopom i dlatego pisarz wkłada w usta Wójta skargi równo na ucisk

kościoła:

skrupulatne wyliczanie dziesięciny (cytat),
zakÅ‚amanie duchowieÅ„stwa, które zbierajÄ…c bogate datki powoÅ‚uje siÄ™ na obowiÄ…zek wobec Boga (ironia w komentarzu: “Acz nie wiem, wie-li Bóg o tym,/ Aż to zrozumiemy potym:/ To wiem, iż żyta nie jada,/ Bo w stodole nierad siada.")

szlachty:

narzucanie obowiÄ…zku dodatkowych prac poza tradycyjnymi dniami paÅ„szczyzny (tzw. “tÅ‚oki")

i obydwu stanów:

wystawne życie (kosztowne potrawy i trunki “Nie zawżdy [zawsze] wiedzÄ…, co jedzÄ…"; wyszukane stroje),
namiętne myślistwo niszczące zbiory,
zadÅ‚użanie siÄ™, czego efektem jest utrata wÅ‚oÅ›ci (“A prÄ™dko ta pycha minie,/ Gdy razem bram [listwa u szaty] z wioskÄ… zginie.")

CaÅ‚ość żali stanu chÅ‚opskiego doskonale podsumowujÄ… gorzkie konkluzje: “KsiÄ…dz pana wini, pan ksiÄ™dza,/ A nam prostym zewszÄ…d nÄ™dza..."; “Bo każdy, folgujÄ…c [dogadzajÄ…c] sobie,/ Wszystko chce zwysić [powetować] na tobie".

Rej dostrzega linię podziału przeciwstawiającą klasę feudałów od ciemiężonego chłopstwa. Jest to największy jego sukces artystyczny i szczyt postępowości jako społecznika.
Po raz pierwszy na karty utworu literackiego wprowadzono mowę potoczną. Utwór Reja przełamał schematyzm języka literatury średniowiecznej.
Rej nie zna jeszcze indywidualizacji mowy na poziomie rozprawiających person, dlatego zarówno Pan jak i Pleban i Wójt mówią jednakowo. Wprowadził natomiast zróżnicowanie mowy na płaszczyźnie tematyczno-środowiskowej. Stąd obecność:

zwrotów potocznych (“...z nogami w niebie bÄ™dÄ™");
frazeologizmów (“...gÅ‚Ä™bokoÅ› snać zabrnÄ…Å‚");
przysłów (“...tÅ‚usty poÅ‚eć mazać", “Na chromem...")

Dążenie do oddania kolorytu i bogactwa codziennego jÄ™zyka sprawiÅ‚o, że w tekÅ›cie spotykamy przytoczenia (cytat), stanowiÄ…ce bÄ…dź to — bezpoÅ›rednie, dokÅ‚adne cytaty, bÄ…dź też — poÅ›rednie jakby przedrzeźnienia (cytat), a przejÅ›cia od części przytaczajÄ…cej do przytoczonej i powroty do pierwszego “Powiadacza" bywajÄ… bÅ‚yskawiczne i nieuchwytne (cytat).

Zagadnienia do omówienia

Portret bohaterów "Krótkiej Rozprawy...".
Obraz społeczeństwa ukazany w utworze.
Język utworu.
Do jakich wcześniejszych utworów nawiązuje forma "Krótkiej Rozprawy..."?