"Treny" to poemat epicedialny, czyli żale poÅ›miertne. WÅ›ród gatunków funeralnych (“funus" - pogrzeb) poetyka antyczna zdecydowanie odróżniaÅ‚a epitafium od epicedium. Pierwsze okreÅ›laÅ‚a jako krótki utwór żaÅ‚obny w typie poważnego epigramatu, na tyle jednak zwiÄ™zÅ‚y, by zmieÅ›cić siÄ™ na kamiennym nagrobku. Epicedium zaÅ› miaÅ‚o charakter bardziej indywidualny zarówno w sferze autorski-podmiotowej jak i przedmiotowo-tematycznej. Winno jednak stanowić caÅ‚ość, na którÄ… skÅ‚adajÄ… siÄ™:

pochwała,
okazanie straty,
żal,
pocieszenie,
napomnienie.
“Orszuli Kochanowskiej, wdziÄ™cznej, ucieszonej, niepospolitej dziecinie, która cnót wszelkich i dzielnoÅ›ci panieÅ„skich poczÄ…tki wielkie pokazawszy, nagle, nieodpowiednie, w niedoszÅ‚ym wieku swoim, z wielkim a nieznoÅ›nym rodziców swych żalem zgasÅ‚a - Jan Kochanowski, niefortunny ojciec, swojej najmilszej dziewce z Å‚zami napisaÅ‚. Nie masz CiÄ™, Orszulko moja!"


W tej konwencji tworzył Kochanowski, ale i polemizował z nią. Ową polemika jest uczynienie bohaterką gatunku pisanego stylem wysokim nie postaci stojącej wysoko w hierarchii społecznej, lecz małego dziecka.
Na caÅ‚ość skÅ‚ada siÄ™ dziewiÄ™tnaÅ›cie utworów, które poprzedza motto, dwuwiersz z “Odysei" Homera: “Takie sÄ… umysÅ‚y ludzkie, jakim Å›wiatÅ‚em sam ojciec Jowisz oÅ›wiÄ™ciÅ‚ urodzajne ziemie" (postawienie pod znakiem zapytania stoickiej zasady, że trzeba pozostać niewzruszonym zarówno w obliczu szczęścia jak i klÄ™ski).
Treść i problematyka utworu
I - tren inwokacyjny. Przedstawienie sytuacji: Å›mierć córki, jej okrucieÅ„stwo (sÅ‚owiczek pożarty przez smoka), żal (“wszytki pÅ‚acze, wszytki Å‚zy Heraklitowe/ I lamenty..."). Dylemat ojca: “Nie wiem co lżej: czy w smutku jawnie żaÅ‚ować/ Czyli siÄ™ z przyrodzeniem gwaÅ‚tem mocować?" (cytat).
II - tren wstępny. Poeta wyjaśnia okoliczności powstania cyklu: narodził się z głębokiego uczucia; zapowiada temat - żal za Orszulką i skargi na okrucieństwo śmierci (cytat).
III - otwiera dzieÅ‚o, rozwija wÄ…tek “PÅ‚akania nad grobem wdziÄ™cznej dziewczyny" (cytat).
IV - otwiera wÄ…tek Å›mierci. Skarga na “srogość ciężkiej Prozerpiny"; przywoÅ‚anie mitu o Niobe, która “patrzÄ…c na martwe ciaÅ‚o swoich najmilejszych dziatek - skamieniaÅ‚a" (cytat).
V - wÄ…tek liryczny; homeryckie porównanie: Å›mierć Urszulki przyrównana do uschniÄ™cia drzewka oliwnego, przypadkiem podciÄ™tego przez ogrodnika. PodkreÅ›lenie delikatnoÅ›ci, wÄ…tÅ‚oÅ›ci dziecka. Apostrofa koÅ„cowa do “zÅ‚ej Persefony" (cytat).
VI - żal nad utratÄ… “dziedziczki lutni", maÅ‚Ä… poetkÄ… (apostrofa “Ucieszna moja Å›piewaczko! Safo sÅ‚owieÅ„ska!"); zdrobnienia i epitety (“ucieszne gardzioÅ‚ko", “wdziÄ™czna szczebiotka") skontrastowane ze srogoÅ›ciÄ… Å›mierci. Przypomnienie ostatnich chwil życia i ostatnich, poetyckich słów przed zgonem (cytat).
VII - arcydzieÅ‚o poetyckie. PozostaÅ‚e po córeczce ubiory przywodzÄ… poecie wÅ‚aÅ›ciwe ich przeznaczenie w zestawieniu z ich obecnÄ… bezużytecznoÅ›ciÄ…. PotÄ™guje to uczucie żalu. Szczególnie mocno uwydatnia siÄ™ rozbieżność miÄ™dzy żywionymi przez rodziców nadziejami co do przyszÅ‚oÅ›ci córki a rzeczywistoÅ›ciÄ…. Rysy obyczajowe (wyprawa, szczegóły stroju), zdrobnienia, spieszczenia, wykrzykniki, peryfraza (“sen żelazny, twardy, nieprzespany"). Tren bardzo bezpoÅ›redni i szczery (cytat).
VIII - kontrast pomiÄ™dzy dawnÄ… żywoÅ›ciÄ… domu a obecnÄ… pustkÄ…: “WielkieÅ› mi uczyniÅ‚a pustki w domu moim", “PeÅ‚no nas, a jakoby nikogo nie byÅ‚o:/ JednÄ… maluczkÄ… duszÄ… tak wiele ubyÅ‚o (cytat).
IX - tren refleksyjny poddaje w wątpliwość wartość Mądrości, która winna uzbroić człowieka na wszystkie przeciwności losu. Stanowi polemikę z tezami filozofii stoickiej (cytat).
X - uczucie żalu dochodzi do szczytu i zmienia się w rozpacz. Poecie brak siły do rozpamiętywania przymiotów dziecka, pozostaje rozpaczliwa świadomość, że Urszulki nie ma i nie wiadomo, nawet, co się z nią dzieje. Cały wiersz składa się z szeregu zdań pytających, właściwie retorycznych. Pytania te oddają rozterkę duchową poety, załamanie jego dotychczasowych przekonań i wierzeń. Poszukuje córki w niebie chrześcijańskim i pogańskim, mitologicznym, a nawet w baśniowych krainach. Rozpacz doprowadza go nawet do zwątpienia w nieśmiertelność ludzkiej duszy (cytat).
XI - kiedy runęła wiara w skuteczność cnoty, dobroci, a nawet pobożnoÅ›ci. Zbliżenie do granic bluźnierstwa: “Kogo kiedy pobożność jego ratowaÅ‚a?". ZwÄ…tpienie w sprawiedliwość boskÄ…, rozpad filozoficznych i religijnych ideałów (cytat).
XII - bolesne rozpamiÄ™tywanie zmarÅ‚ej jako ideaÅ‚u dziecka: “OchÄ™dożne, posÅ‚uszne, karne, nie pieszczone, / Åšpiewać, mówić rymować jako co uczone". Informacja o wieku (“wiÄ™cej nad trzydzieÅ›ci miesiÄ™cy nie miaÅ‚a"), porównanie dziecka do kÅ‚osu, który upadÅ‚ “żniw nie doczekawszy" (symbolika) (cytat).
XIII - kolejny wybuch boleÅ›ci: “Moja wdziÄ™czna Orszulo, bodaj ty mnie byÅ‚a/ Albo nie umieraÅ‚a lub siÄ™ nie rodziÅ‚a!". PrzywoÅ‚anie sytuacji poÅ‚ożenia kamienia nagrobnego, tekst inskrypcji nagrobnej (cytat).
XIV - motyw mitologicznej wędrówki Orfeusza do Hadesu (cierpiący ojciec idący do podziemi, by uprosić Plutona o oddanie zmarłej) (cytat).
XV - apostrofa do lutni (symbol natchnienia poetyckiego) i do Erato (muzy poezji lirycznej); odwołanie do mitu o Niobe (cytat).
XVI - ostateczna rozprawa z filozofią stoicką i z Cyceronem (cytat) (filozofia musi zamilknąć w zetknięciu z życiem i cierpieniem), jedynym lekarstwem pozostaje czas (cytat).
XVII i XVIII - majÄ… charakter psalmiczny, modlitewny. Pierwszy to lamentacja, ból trwa i jest trudny do zniesienia (cytat). Rozum nie jest w stanie odczytać boskich zamysłów (cytat). Drugi - stanowi swoiste wyznanie wiary: czÅ‚owiek jest grzeszny i tylko w miÅ‚osierdziu bożym (“Użyj dziÅ› Panie nade mnÄ… litoÅ›ci") upatruje litoÅ›ci (cytat).
XIX - tren ostatni, w którym poeta otrzymuje pocieszenie (konsolacja) z ust zmarłej matki, objawiającej mu się we śnie z Urszulką na ręku. Wyjaśnia ona synowi, iż dziecko dzięki swej śmierci uniknęło namiętności i cierpień życia, zyskało wieczny duchowy spokój (cytat).
“Treny" sÄ… dramatycznÄ… relacjÄ… o duchowych i filozoficznych perypetiach czÅ‚owieka i artysty renesansowego i w ten sposób stajÄ… siÄ™ poetyckim traktatem moralno-filozoficznym.
Równie ważnym, jak Orszulka, bohaterem “Trenów" jest sam poeta. WystÄ™puje on tu w dwóch rolach:

bolejÄ…cego ojca,
przeżywającego kryzys światopoglądowy filozofa, który dostrzegł, że dotychczasowe zasady (stoicyzm, epikureizm) rozsypują się w bezpośrednim zetknięciu z osobistą tragedią.

Zagadnienia do omówienia

Tren i jego budowa.
Okoliczności powstania "Trenów".
Nastrój i styl "Trenów".
Postawa i przeżycia podmiotu lirycznego w "Trenach".