MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Małgorzata Piechota
Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych 743[04].Z1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\
. Barbara Jasińska
mgr in\
. Grzegorz Wójcik
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Halina WÅ‚odarczyk
Konsultacja:
mgr Małgorzata Sienna
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 743[04].Z1.01
 Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych , zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu rękodzielnik wyrobów włókienniczych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Pojęcia podstawowe 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 22
4.2.3. Ćwiczenia 22
4.2.4. Sprawdzian postępów 24
5. Sprawdzian osiągnięć 25
6. Literatura 30
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności
ręcznego wytwarzania tkanin.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia zało\
onych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
- zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
Je\
eli udzielenie odpowiedzi na niektóre pytania lub wykonanie niektórych ćwiczeń
sprawi Ci trudności zawsze mo\
esz zwrócić się o pomoc do nauczyciela.
743[04].Z1
Wyroby tkane
743[04].Z1.01
Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych
743[04].Z1.02
Wykonywanie wyrobów tkanych na krosnach
743[04].Z1.03
Naprawa, renowacja i konserwacja wyrobów tkanych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
- posługiwać się przyborami rysunkowymi,
- klasyfikować i rozró\
niać surowce włókiennicze,
- organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
- stosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisy ochrony przeciwpo\
arowej
i ochrony środowiska,
- rozró\
niać rodzaje nitek stosowanych w rękodzielnictwie włókienniczym,
- rozró\
niać sposoby przygotowania surowców włókienniczych do ich przetwarzania
w gotowy płaski wyrób włókienniczy,
- wykonywać nawoje do rękodzielniczego wytwarzania dziewiarskich płaskich wyrobów
włókienniczych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 sklasyfikować wyroby tkane,
 scharakteryzować budowę i cechy wyrobów ręcznie tkanych,
 określić właściwości u\
ytkowe wyrobów tkanych,
 określić wpływ składu surowców włókienniczych na jakość wyrobów tkanych i warunki
ich przechowywania,
 rozró\
nić podstawowe sploty tkackie,
 wykonać rysunki podstawowych splotów tkackich,
 scharakteryzować etapy powstawania wyrobów tkanych,
 scharakteryzować techniki ręcznego wytwarzania płaskich wyrobów włókienniczych,
 zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
 dobrać metody i techniki wykonywania wyrobów tkanych,
 przygotować krosna z urządzeniem nicielnicowym oraz \
akardowym do ręcznego
wytwarzania wyrobów tkanych,
 wykonać ręcznie na krosnach płaskie wyroby tkane,
 skontrolować przebieg procesu wytwarzania wyrobów tkanych,
 rozpoznać wady wyrobów i określić przyczyny ich powstawania,
 usunąć wady powstające podczas tkania,
 zdjąć z krosien elementy wyrobów tkanych,
 wykończyć tkane wyroby włókiennicze określonymi technikami,
 zastosować mechaniczną i chemiczną obróbkę rękodzielniczych płaskich wyrobów
włókienniczych,
 zastosować metody konserwacji wyrobów tkanych,
 udokumentować wytwarzanie wyrobów tkanych,
 określić sposób i warunki magazynowania wyrobów tkanych,
 posortować odpady powstałe podczas wytwarzania wyrobów tkanych,
 rozliczyć zu\
ycie surowców włókienniczych stosowanych do wykonania wyrobów
tkanych,
 sporządzić kalkulację kosztów wykonania wyrobów,
 posłu\
yć się nazwami handlowymi płaskich wyrobów włókienniczych,
 wykonać prace związane z konserwacją narzędzi i urządzeń stosowanych do ręcznego
wytwarzania wyrobów tkanych,
 zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo\
arowej oraz
ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Pojęcia podstawowe
4.1.1. Materiał nauczania
Tkanina jest płaskim wyrobem włókienniczym, utworzonym z dwóch układów nitek
osnowy i wątku. Osnowa przebiega wzdłu\
tkaniny, a wÄ…tek prostopadle do niej. Osnowa
i wątek przeplatają się ze sobą według określonego porządku, który nazywa się splotem.
Budowę tkaniny określają następujące czynniki:
- rodzaj włókien
- grubość nitek osnowy i wątku,
- splot,
- liczba nitek osnowy i wÄ…tku na 1 dm,
- wrobienie.
Wrobieniem nitki nazywamy procentowy stosunek ró\
nicy długości nitki między jej
długością po rozprostowaniu a długością w tkaninie do długości nitki w tkaninie
l -lo
W = Å"100%
lo
gdzie:
W  wrobienie nitki w procentach,
l  długość nitki po rozprostowaniu,
lo  długość odcinka tkaniny, z którego pobrano nitkę.
W opisie splotu tkackiego występują następujące pojęcia:
Raport splotu (R)  najmniejsza liczba nitek osnowy i wątku, po której kolejność
przeplatania powtarza się. Wielokrotnie powtarzany raport daje wzór tkaniny. Rozró\
nia siÄ™
raport osnowowy (Ro) oraz raport wÄ…tkowy (Rw). W splotach zasadniczych oba raporty sÄ…
sobie równe R =Ro= Rw. W splotach pochodnych zasadniczych Ro `" Rw.
Pokrycie osnowowe  miejsce w tkaninie, w którym nitka osnowy znajduje się nad nitką
wÄ…tku. Zaznacza siÄ™ zawsze polem zamalowanym lub zakreskowanym (rys. 1)
Rys. 1. Schemat tkaniny, pokrycie osnowowe i oznaczenie na rysunku splotu [6]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
Pokrycie wątkowe  miejsce w tkaninie, w którym nitka wątku znajduje się nad nitką
osnowy. Zaznacza się zawsze polem pustym, niezakreślonym (rys. 2).
Rys. 2. Schemat tkaniny, pokrycie wÄ…tkowe i oznaczenie na rysunku splotu [6]
Zmianie pokrycia osnowowego na wątkowe lub odwrotnie towarzyszy przejście nitki
z jednej strony na drugą. Przejście takie nosi nazwę przegięcia. W zale\
ności od
rozpatrywanego układu nitek rozró\
nia się przegięcie osnowy lub wątku. Ka\
dy splot
w obrębie raportu charakteryzuje się ściśle określoną liczbą przegięć osnowy po i wątku pw.
Liczba przegięć po i pw stanowi, obok raportu, drugi parametr splotu. Dwa kolejno po sobie
następujące przegięcia tworzą przeplot dający pokrycie osnowowe lub wątkowe. Najkrótszy
przeplot odpowiada jednemu pokryciu.
Splot tkacki z przewagą pokryć osnowowych nazywa się osnowowym (cię\
ki), a splot
z przewagą pokryć wątkowych  wątkowym (lekkim), natomiast splot, w którym istnieje
równowaga pokryć wątkowych i osnowowych, nazywa się dwustronnym.
Sposób rozmieszczenia pokryć osnowowych i wątkowych w granicach raportu określa
skok. Rozró\
nia siÄ™ skok osnowowy oraz skok wÄ…tkowy.
Skok osnowowy (so) wskazuje o ile nitek wÄ…tku jest oddalone analogiczne do
rozpatrywanego pokrycie na poprzedniej nitce osnowy.
Skok wÄ…tkowy (sw) wskazuje o ile nitek osnowy jest oddalone analogiczne do
rozpatrywanego pokrycie na poprzedniej nitce wÄ…tku. Rysunek tkacki tkaniny i parametry
splotu przedstawia rys. 3.
Rys. 3. Rysunek tkacki oraz parametry splotu [5]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
 Do sporządzania rysunków splotów wykorzystuje się papiery kratkowane (rys. 4)
o jednakowej szerokości kolumn i rzędów, czyli o kratkach kwadratowych. Kratkówki
o polach prostokątnych stosowane są z reguły do splotów wielkowzorzystych.
Rys. 4. Przykłady kratkówek [5]
Zarówno kratkówki o polach kwadratowych jak i prostokątnych dzielone są grubszymi
liniami na większe kwadraty grupujące określoną liczbę kolumn i rzędów, co ułatwia
sporządzanie rysunków splotów. Na rysunku 1 pokazano przykłady najczęściej stosowanych
kratkówek.
W niektórych przypadkach zamiast tkackiego rysunku splotu stosuje się oznaczenia
cyfrowo  literowe splotu umo\
liwiające szybkie, słowne określenie jego budowy.
Oznaczenia takie są stosowane dla splotów o mało skomplikowanej budowie. Oznaczenie
cyfrowo  literowe składa się z wyró\
nika raportu splotu oraz wartości skoku wątkowego lub
literowego symbolu kierunku rządków. Wyró\
nik raportu splotu wskazuje liczbÄ™ kolejnych
pokryć osnowowych (nad kreską) lub wątkowych (pod kreska) dla pierwszej nitki wątku. Tak
więc jego budowa jest następująca:
n
m
Dla bardziej rozbudowanych splotów budowa jest następująca:
n1 n2 ....nk
m1 m2...mk
Zawsze suma wszystkich pokryć jest równa raportowi osnowowemu.
n1 + m1 + n2 + m2 + & .nk + mk = Ro
gdzie:
n1  liczba kolejnych pokryć osnowowych dla pierwszej nitki wątku,
m1  liczba kolejnych pokryć wątkowych dla pierwszej nitki osnowy,
k  liczba nitek wÄ…tku i osnowy,
Ro  raport osnowowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
 BiorÄ…c pod uwagÄ™ strukturÄ™ i wyglÄ…d wyrobu, mo\
na wyodrębnić następujące grupy
splotów:
- zasadnicze,
- pochodne zasadniczych,
- modyfikowane i zestawne,
- zło\
one,
- gazejskie.
Sploty nale\
ące do grupy splotów zasadniczych muszą spełniać następujące warunki:
- raport osnowowy i raport wątkowy powinny być sobie równe (Ro = Rw),
- poszczególne rodzaje skoków powinny mieć wartości stałe w obrębie raportu (so = const.
i sw = const.),
1 n
- wyró\
nik splotu mo\
e mieć budowę: lub , co oznacza, \
e ka\
da nitka
m 1
w obrębie raportu powinna mieć tylko jedno pokrycie ró\
niące się od pozostałych.
W pierwszym przypadku, ka\
da nitka osnowy i wÄ…tku ma tylko jedno pokrycie
osnowowe wśród wątkowych, w drugim tylko jedno pokrycie wątkowe wśród
osnowowych. Z budowy wyró\
nika splotu wynika, \
e R = 1 + m, lub R = n + 1, przy
czym R = Ro = Rw.
Wśród splotów zasadniczych wyró\
niamy:
1. Splot płócienny  aby zachodziło wzajemne przeplatanie nitek w tkaninie najmniejszy
raport splotu zasadnicego musi obejmować dwie nitki, a więc Ro = Rw = 2 . Wyró\
nik
1
takiego splotu ma postać . W granicach dwunitkowego raportu splotu istnieje
1
mo\
liwość przesunięcia względem siebie pokryć tylko o jedna nitkę, zarówno w kierunku
osnowy, jak i watku. Zatem wartości skoków są równe i wynoszą so = sw = 1. Widok
tkaniny o takim splocie wraz z rysunkiem tkackim i parametrami splotu przedstawiono na
rysunku 5.
a) b) c)
Rys. 5. Splot płócienny a) widok tkaniny, b) tkacki rysunek splotu, c) parametry splotu [5]
Powierzchnia tkanin o splocie płóciennym jest gładka, równomierna bez jakichkolwiek
zgrubień pokryć.
Tkaniny o splocie płóciennym wytwarzane są pod ró\
nymi nazwami handlowymi. Do
najbardziej znanych nale\
ą: alpaca, jersey, sukno i tropic. Tkaniny bawełniane to: kreton,
zefir, popelina, oxford, fulard, batyst. Tkaniny jedwabne to: szyfon, crepe de chine,
georgette, etamina i tafta.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
2. Sploty skośne  oprócz warunków dotyczących wszystkich splotów zasadniczych muszą
e"
spełniać dodatkowe warunki: Ro = Rw 3, sw = 1 lub -1. Przy raportach większych od 2
wartość skoku wątkowego rówana 1 powoduje układanie sie pokryć wzdłu\
linii
biegnących skośnie na powierzchni tkaniny  skośne rządki. Nachylenie ich zale\
y od
gęstości nitek wątku i osnowy. Przy jednakowej gęstości wątku I osnowy rządki biegną
pod kÄ…tem 450 do brzegu tkaniny. Je\
eli gęstość osnowy jest większa od gęstości wątku
rządki tworzą z brzegiem tkaniny kąt większy ni\
450. Do oznaczania kierunku rządków
przyjmuje się litery S i Z. Przy sw = 1  kierunek rządków Z (zgodny z kierunkiem
pochylenia środkowej części litery Z), natomiast przy sw = -1 kierunek rządków S
(zgodny z kierunkiem pochylenia środkowej części litery S). Je\
eli rzÄ…dki po prawej
stronie tkaniny biegną w górę ku prawemu brzegowi to po lewej stronie biegną w górę ku
lewemu brzegowi tkaniny, a zatem prawa strona ma inny wyglÄ…d ni\
strona lewa. Tkaniny
o splocie skośnym są bardziej miękkie i porowate ni\
tkaniny o splocie płócinnym
wykonane z takich samych nitek. Rysunek 6 przedstawia czteronitkowy splot skośny
wÄ…tkowy.
a) b) c)
Rys. 6. Czteronitkowy splot skośny wątkowy a) widok tkaniny, b) tkacki rysunek splotu,
c) parametry splotu [5]
3. Sploty atłasowe  podobnie jak w splotach skośnych wątek przebiega nad lub pod
większą liczbą nitek osnowy. Sploty nale\
ące do tej grupy muszą spełniać następujące
warunki:
e"
Ro = Rw = R 5,
1 < sw < R  1
Z pierwszego warunku wynika, \
e wyró\
nik najmniejszego splotu atłasowego mo\
e mieć
1 4
budowę:  atłas wątkowy zwany satyną, lub  atłas osnowowy.
4 1
W splotach atłasowych punkty przeplotu nitek osnowowych z wątkowymi nie tworzą
ciągłych skośnych linii, lecz są rozproszone w określonym porządku i mało widoczne,
prze co powierzchnia tkaniny jest gładka i zale\
nie od połysku nitek mniej lub bardziej
lśniąca. W tkaninach o splocie atłasowym mo\
na łączyć dwa rodzaje nitek, przy czym
cenniejszÄ… z nich uwidocznia siÄ™ po prawej stronie tkaniny. Rysunek 7 przedstawia
ośmionitkowy splot atłasowy wątkowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
a) b) c)
Rys. 7. Splot atłasowy ośmionitkowy a) widok tkaniny b) tkacki rysunek splotu c) parametry splotu [5]
Wśród splotów pochodnych zasadniczych wyró\
niamy:
1. Sploty rypsowe  pochodne splotu płóciennego:
- poprzeczny,
- podłu\
ny,
- skośny "S" lub "Z".
2. Sploty panamowe  pochodne splotu płóciennego:
- regularny,
- nieregularny.
3. Sploty skośne  pochodne splotu skośnego zasadniczego:
- łamany (jodełka)  rys. 8,
- stromorzÄ…dkowy,
- wielorzÄ…dkowy,
- wzmocniony,
- krzy\
ykowy.
4. Sploty atłasowe  pochodne splotu atłasowego zasadniczego:
- nieregularny,
- wzmocniony,
- cieniowany,
- wieloskokowy.
Rys. 8. Wygląd powierzchni tkaniny wykonanej w splocie skośnym łamanym  jodełka [4]
Ró\
ne kombinacje splotów dają mo\
liwość uzyskania ró\
norodnych wzorów
z \
akardowymi włącznie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest tkanina?
2. Co to jest wrobienie nitki?
3. Co to jest raport splotu?
4. Co to jest kratkówka i do czego słu\
y?
5. W jaki sposób zaznaczamy pokrycie osnowowe i wątkowe w granicach raportu i poza
nim?
6. Co to jest wyró\
nik raportu?
7. Jakie znasz sploty tkackie?
8. Co to jest skok osnowowy i wÄ…tkowy?
9. Jakie warunki musza spełniać sploty zasadnicze?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Z otrzymanych od nauczyciela 10 ponumerowanych próbek tkanin wybierz próbki
wykonane splotem płóciennym. Zapisz numery wybranych próbek.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje w materiale nauczania dotyczącą splotów tkackich,
2) porównać próbki tkanin z rysunkami splotów,
3) wybrać próbki tkanin wykonane splotem płóciennym,
4) zapisać w zeszycie przedmiotowym numery wybranych próbek,
5) zaprezentować swoja pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- 10 próbek tkanin o ró\
nych splotach,
- materiały dla ucznia,
- lupka tkacka,
- zeszyt przedmiotowy.
Ćwiczenie 2
Na podstawie wybranych próbek tkanin z ćwiczenia nr 1 sporządz
rysunek tkacki
układów nitek w tkaninie i zaznacz wszystkie parametry splotu. Sporządz
z kolorowych
pasków papieru model splotu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje w materiale nauczania dotyczącą sporządzania rysunków tkackich
splotów,
2) przygotować kratkówkę,
3) sporządzić rysunek splotu płóciennego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4) zaznaczyć parametry splotu,
5) przygotować paski kolorowego papieru,
6) sporządzić model splotu płóciennego,
7) zaprezentować swoja pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- próbki tkanin o splocie płóciennym,
- materiały dla ucznia,
- przybory rysunkowe,
- kartka papieru,
- papier kolorowy,
- no\
yce, klej,
- zeszyt przedmiotowy.
Ćwiczenie 3
Określ przy pomocy lupki tkackiej liczbę nitek osnowy i wątku na 1 dcm tkaniny
płóciennej otrzymanej od nauczyciela i określ wrobienie nitki osnowy. Wyniki obliczeń
zapisz w zeszycie przedmiotowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje w materiale nauczania dotyczącą sposobu ustalaniu wrobienia nitek,
2) z otrzymanej tkaniny wyciąć próbkę o powierzchni 1 dcm2,
3) w przygotowanej próbce obliczyć liczbę nitek wątku i osnowy,
4) obliczenia zapisać w zeszycie przedmiotowym,
5) wysnuć nitkę osnowy,
6) zmierzyć jej długość po rozprostowaniu,
7) obliczyć wrobienie nitki,
8) wynik zapisać w zeszycie przedmiotowym,
9) zaprezentować swoja pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- tkanina płócienna,
- materiały dla ucznia,
- no\
yce,
- linijka, ołówek,
- lupa tkacka,
- igła do oddzielania nitek,
- zeszyt przedmiotowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Ćwiczenie 4
Z otrzymanych od nauczyciela próbek tkanin wybierz próbki tkanin wykonane splotami
zasadniczymi, nazwij je i wykonaj ich rysunki tkackie z zaznaczeniem raportu. Wykonaj
papierowy model wybranego splotu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje w materiale nauczania dotyczących zasadniczych splotów tkackich,
2) z otrzymanych próbek wybrać próbki wykonane splotami zasadniczymi,
3) nazwać poszczególne sploty,
4) wykonać rysunki tkackie splotów,
5) zaznaczyć raporty,
6) wykonać papierowy model wybranego splotu,
7) zaprezentować swoja pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- próbki tkanin o ró\
nych splotach,
- materiały dla ucznia,
- kartka papieru w kratkÄ™,
- papier kolorowy, no\
yce, klej,
- przybory do pisania i rysowania,
- lupa tkacka,
- zeszyt przedmiotowy.
Ćwiczenie 5
Z otrzymanych od nauczyciela próbek tkanin wybierz próbki wykonane splotami
skośnymi. Narysuj ich raporty i podaj kierunek biegu rządków.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje w materiale nauczania dotyczących splotów skośnych,
2) wybrać próbki wykonane splotami skośnymi,
3) narysować ich raporty,
4) ustalić i zapisać w formie literowej kierunek biegu rządków,
5) zaprezentować swoją pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- próbki tkaniny wykonane ró\
nymi splotami tkackimi,
- materiały dla ucznia,
- zeszyt przedmiotowy,
- przybory do pisania i rysowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Ćwiczenie 6
Na podstawie rysunków splotów tkackich i próbek tkanin otrzymanych od nauczyciela
dobierz do rysunku splotu odpowiednią próbkę tkanin.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać informacje w materiale nauczania dotyczącą splotów tkackich,
2) dokonać analizy rysunków splotów,
3) porównać rysunki splotów z otrzymanymi próbkami,
4) dobrać próbki tkanin do odpowiednich rysunków splotów,
5) zaprezentować swoja pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- próbki tkanin wykonane ró\
nymi splotami tkackimi,
- rysunki splotów tkackich,
- materiały dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie tkaniny?
2) podać ró\
nicę między pokryciem osnowowym i pokryciem
wÄ…tkowym?
3) rozró\
nić sploty tkackie zasadnicze?
4) wykonać rysunki splotów tkackich?
5) określić parametry splotów tkackich?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych
4.2.1. Materiał nauczania
Trudno określić datę powstania pierwszej tkaniny, ale prawdopodobnie pierwsze wyroby
przypominające tkaniny powstawały ju\
ponad 7500 lat temu. Warsztaty miały wówczas
prymitywną formę (rys. 9). Były to dwa pionowe słupy, do których w górnej części
przymocowana była pozioma belka. Do tej belki przywiązywano pasma skórzanych rzemieni,
lian lub łyka, które stanowiły osnowę, obcią\
ając je w dolnej części kamieniami. Pomiędzy
tymi elementami przeplatano podobny materiał (wątek), uzyskując wyroby przypominające
tkaninę. Wyroby te nie miały jednak wszystkich cech tkaniny, poniewa\
ich długość
ograniczona była do kilkudziesięciu centymetrów. Dopiero opanowanie przędzenia
umo\
liwiło dalszy rozwój tkactwa.
Rys. 9. Prymitywne urzÄ…dzenie do tkania
Przędzenie pierwotnie odbywało się ręcznie przy u\
yciu bardzo prymitywnych narzędzi:
kÄ…dzieli i wrzeciona (rys. 10).
Rys. 10. KÄ…dziel i wrzeciono
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Włókna, na przykład lnu czesanego, przywiązywano do górnej części drą\
ka zwanego
kądzielą, osadzonego w otworze deski. Prządka wyciągała palcami lewej ręki pęczek włókien
z kądzieli, skręcała i przymocowywała je do wrzeciona. Prawą ręką wprowadzała wrzeciono
w szybki ruch obrotowy, przez co wyciągnięty pęczek włókien skręcał się tworząc przędzę,
która nawijała się na wrzeciono.
Powstanie ok. XI wieku kołowrotka (rys. 11) pozwoliło przyspieszyć proces przędzenia
i uzyskać przędzę lepszej jakości  bardziej równomierną. Wrzeciono wprawiano najpierw
w ruch za pomocą korby ręcznej, póz
niej zaś zastosowano pedał no\
ny. Przy u\
yciu
kołowrotka prządka mogła obiema rękami wyciągać i skręcać włókno, co wpływa to dodatnio
na jakość i szybkość przędzenia. Przędzenie na kołowrotku ręcznym zachowało się u nas do
tej pory w przędzalnictwie ludowym lnu i wełny. Ręczną przędzę lnianą i wełnianą stosuje się
w tkactwie artystycznym do wyrobu tkanin odzie\
owych i dekoracyjnych (kilimy,
makaty, itp.)
Rys. 11. Kołowrotek
Do grupy tkanin wyplatanych ręcznie nale\
ą kilimy i gobeliny, wytwarzane najczęściej
przez artystów. Sposób wytwarzania kilimów i gobelinów jest taki sam, lecz ró\
niÄ… siÄ™ one
wzorami tworzonymi z barwnych wątków. Kilimy mają proste wzory, najczęściej
geometryczne, natomiast gobeliny przedstawiajÄ… sceny rodzajowe, religijne, krajobrazy,
zwierzęta itp. Rysunek nr 12 przedstawia fragment przeplatania wątków w dywanie gładkim
typu kilim.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 12. Fragment przeplatania wątków w kilimie [6]
Na mocno napiętej osnowie lnianej, konopnej lub jutowej wyplata się ręcznie
ró\
nobarwny wzór powstający z kolorowych odcinków wątku, najczęściej wełnianego.
W szerokości wyrobu mo\
e wystąpić w jednej linii nawet kilka wątków ró\
nej barwy. Na
rysunku 12 widoczne jest, \
e poszczególne nitki wątku nie są połączone w punktach styku.
Powstające w ten sposób prześwity są eliminowane poprzez zeszywanie cienką nitką
sąsiadujących pętli wątku na lewej stronie kilimu  przedstawiono na rys. 13. W niektórych
kilimach zamiast zeszywania prześwitów wprowadza się cienkie nitki wątku w całej
szerokości kilimu. Inny sposób zabezpieczenia przed powstawaniem prześwitów polega na
splataniu pętli poszczególnych odcinków wątku  przedstawiono na rys. 14. Jednak w tym
przypadku nie mo\
na uzyskać barwnie czystych konturów wzoru.
Wykonywanie gobelinu rozpoczyna się od przygotowania wzoru (obrazu). Najczęściej
przygotowuje go artysta plastyk lub malarz. Następnie układa się taki obraz na du\
ym stole
i przykrywa kalką techniczną. Na kalce obrysowuje się kontury poszczególnych barw
składających się na obraz. Następnie przez kalkę ołówkową przenosi się obrysy plam
barwnych na białe wyprasowane płótno. Tak przygotowane płótno nazywa się konturówką.
Rys. 13. Zeszywanie prześwitów [6]
Rys. 14. Splatanie pętli [6]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Poniewa\
w kilimach i gobelinach wyplatanych ręcznie nitki obu układów tworzą splot
płócienny, istotny jest dobór odpowiedniej ich grubości i liczności w tkaninie. Wpływ
grubości i liczności nitek obu układów na wygląd tkanin otrzymywanych techniką gobelinową
przedstawia rysunek 15 a i b.
a) b)
Rys. 15. Wpływ grubości i liczności nitek na wygląd tkaniny a) rozwiązanie prawidłowe,
b) rozwiązanie nieprawidłowe
Korzystniejsze są rozwiązanie, w których na wątek zastosowano nitki o mniejszej
grubości i znacznie większej liczebności w stosunku do nitek układu prostopadłego.
Przykładami wyrobów wytwarzanych techniką gobelinową są słynne arrasy wawelskie. Arras
to tkanina sporządzona z cienkich nici wełnianych często z dodatkiem nici jedwabnych
i złotych. Wyrabiana była w średniowieczu i w XVIII w. Osnowa jest ukryta pod
ró\
nobarwnym wątkiem, a nić wątku danego koloru przeplata osnowę tylko w obrębie danej
plamy barwnej. Przykład arrasu przedstawia rysunek 16. Współcześnie wykonywane wyroby
tego typu nazywane sÄ… kilimami grzebyczkowymi.
Rys. 16. Przykład arrasu [materiały własne]
Inny sposób wprowadzania wątku stosuje się przy wyrobie dywanów zwanych sumakami.
Wzór w tych tkaninach tworzy się ró\
nobarwnymi wÄ…tkami przez owijanie nitek osnowy
w sposób pokazany na rysunku 17 a i b.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
 a) b)
Rys. 17. A
Ä…czenie nitek osnowy i wÄ…tku w dywanach tworzonych technikÄ… sumakowÄ…: a) owijanie wÄ…tku na
jednej nitce osnoey, b) owijanie wątku na dwóch nitkach osnowy [6]
W odró\
nieniu od gobelinów i kilimów, sumaki mają dwa rodzaje wątków: zasadniczy 
przeplatający splotem płóciennym i brawny  tworzący wzór dywanu. Po utworzeniu
fragmentu wzoru, brawny wątek przebiega dołem a\
do miejsca, w którym powinien tworzyć
dalszy jego fragment. Dlatego po lewej stronie dywanu otrzymuje siÄ™ nieuporzÄ…dkowane
luz
ne odcinki barwnych wątków.
Wykonywanie ręczne kilimów grzebyczkowych
Ze względu na niewielkie długości kilimów grzebyczkowych mo\
na wykonywać je
z wykorzystaniem prostej ramy wykonanej z drewna, o wymiarach nieco większych ni\

przyszły wyrób. Na przeciwległych bokach ramy (górnym i dolnym) wbija się małe gwoz
dzie
w odstępach ok. 5 mm, między którymi przeplata się nitki (nitkę) osnowy, tworząc
płaszczyznę równolegle uło\
onych nitek. Pierwszą i ostatnią nitkę często wzmacnia się przez
wstawienie dodatkowej nitki. Na tak przygotowanej osnowie wykonuje się tą samą przędzą,
jaka u\
yta została na osnowę, odcinek ok. 3 5 cm tkaniny w splocie płóciennym, przy czym
osnowa musi być bardzo mocno naprę\
ona.
Osnowa jest najczęściej wykonana z mocnej, nitkowanej, szarej przędzy lnianej lub
wełnianej, wątek z ró\
nej grubości zgrzebnej przędzy wełnianej. Jako wątek stosuje się
najczęściej grubą, pojedynczą, o małym skręcie, ręcznie przędzioną przędzę wełnianą, ale
równie\
przędze z innych surowców, jak np. jedwab, len, bawełna, a nawet wąskie ścinki
futer, tkanin, czy metalowe lub metalizowane nitki. Zastosowanie jako wątku wielu ró\
nych
materiałów daje w tkaninie dodatkowe efekty plastyczne, które chętnie są wykorzystywane
przez twórców tkanin artystycznych. Zale\
nie od obrazu jaki ma zostać przedstawiony na
gobelinie, twórca musi sobie przygotować odpowiednio wiele odcieni kolorów wątku.
Najczęściej twórcy barwią białą przędzę przeznaczoną na wątek samodzielnie, u\
ywajÄ…c do
tego celu dostępnych barwników do tkanin.
Technika wykonywania kilimu grzebyczkowego odbiega dość zasadniczo od
wykonywania innych tkanin. W trakcie tkania nie mo\
na wyró\
nić tzw. krawędzi tkaniny,
poniewa\
wątek układany jest w taki sposób, aby wypełniał obszar w którym występuje dany
kolor. Pracę wykonuje się wypełniając kolejno plamy barwne dobranymi kolorami wątku.
Tworzą się w ten sposób tzw. pagórki, tak więc krawędz
tkaniny tworzy liniÄ™ mocno
pofalowaną. Końce przędzy wątkowej o długości kilku centymetrów zostają przeciągnięte na
lewÄ… (dolnÄ…) stronÄ™. Poniewa\
wiele fragmentów tkaniny wykonanych jest bardzo krótkimi
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
odcinkami wątku, obcięcie tych końcówek spowodowałoby osłabienie spójności tkaniny.
Wprowadzane odcinki wątku nie mogą być przybijane bidłem, poniewa\
 krawędz
tkaniny
jest linią krzywą. Do tego celu słu\
y specjalny, bardzo ciÄ™\
ki stalowy grzebyk (od niego
pochodzi nazwa kilim grzebyczkowy), przypominajÄ…cy widelec. WÄ…tek wprowadzany jest
bardzo luz
no przy pomocy czółenek do tkania ręcznego (rys. 18) i przybijany bardzo mocno,
poniewa\
musi on całkowicie przykryć nitki osnowy. Widoczne nitki osnowy są błędem.
Pionowy układ tkaniny na krośnie ułatwia wykonywanie tej pracy. Po wykonaniu całego
obrazu pracę kończy ponowne wykonanie odcinka tkaniny tą samą przędzą co osnowa.
Podczas pracy tkacz musi kontrolować szerokość tkaniny, poniewa\
zbyt du\
e naprÄ™\
enie
wÄ…tku powoduje jej zwÄ™\
anie.
Rys. 18. Czółenko do tkania ręcznego [6]
Po zdjęciu kilimu, mocno naciągniętą tkaninę przybija się do płaskiego blatu w celu
ustabilizowania jej wymiarów. Często tak naprę\
onÄ… tkaninÄ™ dodatkowo zrasza siÄ™ wodÄ…, co
przyspiesza proces stabilizacji. Ostatnim zabiegiem jest ewentualne wykonanie frędzli.
Dywany wiązane ręcznie
Między wątkami zasadniczymi osnowa jest owiązywana krótkimi odcinkami grubej
przędzy, której barwy tworzą odpowiedni wzór dywanu. W zale\
ności od sposobu
owiązywania nitek rozró\
nia się dwa rodzaje węzłów: smyrneńskie (typu Giordi) i perskie
(typu Senneh). Sposoby wiązania nitek obu węzłami przedstawiono na rysunku nr 19 i 20.
Rys. 19. Sposoby wiązania węzłów smyrneńskich, b) perskich
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys. 20. Sposoby wiązania węzłów perskich
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie wyroby tkackie mo\
na wykonać na ramie?
2. Od czego zale\
y wielkość ramy?
3. Co to sÄ… kilimy grzebyczkowi?
4. Jak powstaje rysunek wzoru gobelinu lub kilimu?
5. W jaki sposób zakładamy osnowę na ramę tkacką?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ wielkość ramy tkackiej do wykonania kilimu o wymiarach podanych przez
nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyszukać w materiałach ćwiczeniowych informacje dotyczącą kilimów,
2) zapisać wymiary kilimu,
3) ustalić wymiary ramy,
4) zaprezentować własną pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- materiały dla ucznia,
- zeszyt przedmiotowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Ćwiczenie 2
Wykonaj ramÄ™ tkackÄ… dla kilimu o parametrach podanych przez nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i przepisami bhp i ppo\
,
2) zapisać parametry kilimu,
3) dobrać materiał na wykonanie ramy tkackiej,
4) zbić ramę tkacką,
5) nabić gwoz
dzie,
6) uporządkować stanowisko po zakończeniu pracy,
7) zaprezentować własną pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- listewki, deski,
- gwoz
dzie, młotek,
- przybory kreślarskie,
- fartuch ochronny.
Ćwiczenie 3
Zaprojektuj prosty, trzykolorowy wzór kilimu i sporządz
rysunek dyspozycyjny do jego
wykonania. Rozmiar kilimu dopasuj do wykonanej w ćwiczeniu 2 ramy tkackiej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) sporządzić projekt plastyczny kilimu w skali 1:1
2) sporządzić rysunek dyspozycyjny do wykonania kilimu,
3) zaprezentować własną pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- rama tkacka z ćwiczenia 2,
- arkusz papieru,
- przybory do rysowania,
- przybory kreślarskie,
- katalogi wzorów kilimów.
Ćwiczenie 4
Wykonaj kilim zaprojektowany w ćwiczeniu 3.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii, przepisami bhp i ppo\
,
2) dobrać przędzę na osnowę i wątek,
3) zało\
yć osnowę na ramę tkacką,
4) nawinąć przędzę wątkową (3 kolory) na czółenka,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
5) wykonać kilim zgodnie z zaprojektowanym wzorem,
6) skontrolować przebieg tkania,
7) usunąć ewentualne błędy,
8) uporządkować stanowisko po zakończeniu pracy,
9) zaprezentować własną pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- przędze  osnowowa i wątkowa,
- rama tkacka,
- rysunek dyspozycyjny wzoru,
- czółenka,
- materiały dla ucznia,
- fartuch ochronny.
Ćwiczenie 5
Wykończ wykonany w ćwiczeniu 4 kilim.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii, przepisami bhp i ppo\
,
2) zdjąć kilim z ramy,
3) nabić kilim na płaski blat,
4) zwil\
yć wodą kilim,
5) po wyschnięciu zdjąć kilim,
6) uporządkować stanowisko pracy,
7) zaprezentować własną pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- kilim na ramie,
- płaski blat,
- gwoz
dzie, młotek,
- spryskiwacz z wodÄ…,
- fartuch ochronny.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zbudować ramę tkacką o określonych wymiarach?
2) zało\
yć osnowę na ramę tkacką?
3) dobrać przędzę do wykonania kilimów?
4) sporządzić rysunek wzoru kilimu?
5) wykonać kilim?
6) zdjąć kilim z ramy?
7) wykończyć kilim?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Je\
eli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 60 min.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
- zestaw zadań testowych,
- karta odpowiedzi.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Tkanina zbudowana jest z
a) osnowy i kolumienek.
b) osnowy i wÄ…tku.
c) wątku i rządków.
d) kolumienek i rządków.
2. Najmniejsza liczba nitek osnowy i wątku, po której kolejność przeplatania powtarza się to
a) raport splotu.
b) wrobienie nitek.
c) pokrycie wÄ…tkowe.
d) pokrycie osnowowe.
3. Raport osnowowy i wątkowy są sobie równe w splotach
a) rypsowych poprzecznych.
b) panama regularnych.
c) atłasowych zasadniczych.
d) skośnych łamanych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
l - lo
4. Przedstawionym wzorem W = Å"100% mo\
na obliczyć
lo
a) liczbę pokryć wątkowych.
b) wrobienie nitek.
c) liczbę pokryć osnowowych.
d) skok osnowowy.
5. Miejsce w tkaninie, w którym nitka wątku znajduje się nad nitką osnowy to
a) przegięcie osnowowe.
b) pokrycie osnowowe.
c) przegięcie wątkowe.
d) pokrycie wÄ…tkowe.
6. Pokazana na rysunku tkanina jest wykonana splotem
a) atłasowym.
b) rypsowym.
c) płóciennym.
d) panama.
7. Rysunek przedstawia splot tkacki
a) ośmionitkowy atłasowy wątkowy.
b) czteronitkowy atłasowy wątkowy.
c) płócienny.
d) panama.
8. Rysunek przedstawia pokrycie
a) osnowowe.
b) wÄ…tkowe.
c) kolumienkowe.
d) rzÄ…dkowe.
9. Na przedstawionym rysunku tkackim raport osnowowy wynosi
a) 1.
b) 2.
c) 4.
d) 5.
1
10. Wyró\
nik splotu opisuje splot, którego raport wynosi:
4
a) 1.
b) 3.
c) 4.
d) 5.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
11. Rysunek przedstawia sposób wiązania węzłów
a) płaski.
b) perski.
c) smyrneński.
d) Giordi.
12. Kołowrotek słu\
y do
a) tkania ręcznego.
b) tkania maszynowego.
c) przędzenia maszynowego.
d) przędzenia ręcznego.
13. Kilimy grzebyczkowe wykonane z grubej przędzy wełnianej przeznaczone są
a) do dekoracji ścian.
b) na pokrowce foteli.
c) na obrusy.
d) na obicia mebli.
14. Do sporządzania rysunków splotów tkackich wykorzystuje się
a) papiery gładkie.
b) papiery w liniÄ™.
c) papiery kratkowane.
d) kalkÄ™ technicznÄ….
15. Sploty nale\
ące do grupy splotów zasadniczych muszą spełniać następujące warunki
`"
a) Ro = Rw , so const, sw = const.
`"
b) Ro = Rw , so = const, sw const.
c) Ro > Rw , so = const, sw = const.
d) Ro = Rw , so = const, sw = const.
16. Rysunek techniczny wzoru gobelinu powstaje przez
a) przenoszenie projektu plastycznego na kratkówkę.
b) kalkowanie projektu plastycznego.
c) fotografowanie projektu plastycznego.
d) przenoszenie projektu plastycznego na foliÄ™.
17. Na rysunku przedstawiono splot tkacki
a) panamowy.
b) płócienny.
c) atłasowy.
d) satynowy.
18. Podane parametry określają splot
a) czteronitkowy skośny osnowowy.
b) czteronitkowy skośny wątkowy.
c) czteronitkowy atłasowy wątkowy.
d) czteronitkowy atłasowy osnowowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
19. Rysunek przedstawia
a) pokrycie osnowowe.
b) pokrycie wÄ…tkowe.
c) przegięcie osnowowe.
d) przegięcie wątkowe.
20. Splot panamowy jest pochodnym splotu
a) płóciennego.
b) skośnego.
c) atłasowego.
d) satynowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
6. LITERATURA
1. Czy\
nikowska S.: Tkactwo ręczne. Wydawnictwo Warta, Warszawa 1988
2. Glasbrook K.: Techniki tkackie krok po kroku. KDC, Warszawa 2004
3. Dziamara H.: Dziewiarstwo maszynowo-ręczne. Technologia dla ZSZ, WSiP, Warszawa
1987
4. Huml I.: Współczesna tkanina polska. Arkady, Warszawa 1989
5. Krzeptowska Z., Sypniewski J.: Tkactwo rękodzielnicze. Wydawnictwo Spółdzielcze,
Warszawa 1985
6. Nycz E. Owczarz R., Åšrednicka L.: Budowa tkanin. WSiP Warszawa 1990
7. Panek W., Turek K.: Technologia tkactwa dla ZSZ. WSiP, Warszawa 1989
8. Turek K.: Nauczanie technologii tkactwa w ZSZ. WSiP, Warszawa 1988
9. Tuszyńska W.: Dywany i kilimy. Wydawnictwo Warta, Warszawa 1987
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30