Anna Jagiellonka (1523-1596)

Królowa Polski

Okres panowania od

1576

do

1586

Poprzedniczka

Katarzyna Habsburżanka

Następczyni

Anna Habsburżanka

Dane biograficzne:
Dynastia

Jagiellonowie

Urodzona

18 października

1523

Koronowana

1 maja

1576

Zmarła

9 września

1596

Pochowana

Kaplica Zygmuntowska

w

katedrze wawelskiej

Ojciec

Zygmunt I Stary

Matka

Bona Sforza

Mąż

Stefan Batory

Anna Jagiellonka (

łac.

Anna Dei gratia Infans Regni Poloniae; ur.

18 października

1523

w

Krakowie

, zm.

9 września

1596

w

Warszawie

) — królowa Polski od

1575

i wielka księżna litewska

z dynastii

Jagiellonów

. Córka króla Polski i wielkiego księcia Litwy

Zygmunta I Starego

i

Bony

Sforzy

. Żona księcia Siedmiogrodu, króla Polski i wielkiego księcia Litwy

Stefana Batorego

, który

w latach

1576

-

1586

sprawował faktyczną władzę.

Niezamężna królewna

Do

1548

r. Anna Jagiellonka mieszkała na

Wawelu

. Wówczas po małżeństwie brata, króla Polski i

wielkiego księcia Litwy,

Zygmunta II Augusta

z

Barbarą Radziwiłłówną

popadła z nim w konflikt i

przeniosła się na

Mazowsze

, a od

1558

do

Wilna

. W

1564

zamieszkała w

Płocku

. W maju

1565

Zygmunt II August odrzucił konkury do jej ręki księcia

Danii

Magnusa

, gdy ten zażądał w posagu

oddania kilku zamków w arcybiskupstwie

ryskim

. Na dworze Anny na Mazowszu przebywał na

wychowaniu prawowity dziedzic korony szwedzkiej,

Gustaw Eriksson Waza

, przysłany przez

siostrę królewny,

Katarzynę

[1]

. W ostatnich latach przed śmiercią brata-króla popsuły się stosunki

królewny z jego najbliższym otoczeniem, w którym prym wiedli bracia

Mniszchowie

i biskup

Piotr

Myszkowski

czy (w mniejszym stopniu)

Jan Zamoyski

. Oskarżała ona je o postępującą

degrengoladę psychiczną i moralną brata i do końca życia pozostała im niechętna

[2]

. Do końca

życia Zygmunta II Augusta nie wyszła za mąż, co po bezpotomnej jego śmierci w

1572

r. uczyniło z

niej czołową osobistość w państwie, dziedziczkę rodu określaną mianem

infantki

(hiszpańskie

określenie córki królewskiej).

Niedoszła żona Henryka III Walezego

W czasie pierwszej elekcji sprzyjała na początku kandydaturze arcyksięcia

Ernesta Habsburga

.

Miało to znaczenie dla wyniku elekcji z powodu jej znaczącej popularności wśród szlachty
mazowieckiej

[3]

. Jednak

21 maja

1574

Jan Zamoyski

zobowiązał do jej poślubienia kandydata

francuskiego,

Henryka Walezego

(w którego imieniu występował tytularny biskup

Walencji

Jean de

Monluc

). Owo zobowiązanie nie było wszakże, prawdopodobnie całkiem świadomie, częścią

pacta

conventa

i zostało zapisane w innym, nie mającym tak dużej mocy prawnej, dokumencie

[4]

.

Ostatecznie Henryk Walezy został królem Polski, jednak swych zobowiązań matrymonialnych
nigdy nie dopełnił. Stosunki z królem i z Zamoyskim popsuły się szczególnie w wyniku zagarnięcia
na mocy decyzji królewskiej przez tego ostatniego pozostającego w dyspozycji Anny

starostwa

knyszyńskiego

w czasie gdy była ona nieobecna w mieście. Anna daremnie próbowała wymóc na

Henryku Walezym cofnięcie tej decyzji, jak żaliła się w jednym z listów do siostry

Zofii

sam król

twierdził w rozmowie z nią, że takowej nie podjął, chociaż Anna nie wątpiła, że pod tym zapisem
widniał jego własnoręczny podpis. Zwracała się do Zofii również z prośbą, by owo wydarzenie
poznali również inni władcy europejscy i przysłali swoich wysłanników na sejm. Nie zapadły
jednak na nim żadne wiążące decyzje w kwestii Knyszyna

[5]

, a Anna wypominała przyszłemu

kanclerzowi (bez powodzenia) złe gospodarzenie w dobrach knyszyńskich jeszcze w czerwcu
1579

[6]

. Już po rocznym panowaniu Henryk Walezy wrócił do

Francji

, gdzie objął tron po zmarłym

bracie,

Karolu IX Walezjuszu

(formalnie nigdy nie zrzekł się tronu polskiego i do końca życia

tytułował się królem Polski).

Małżeństwo ze Stefanem Batorym

Anna Jagiellonka w stroju koronacyjnym. Marcin Kober, po 1575

Nieoczekiwany obrót rzeczy uczynił ją jedną z faworytek drugiej elekcji.

12 grudnia

1575

prymas

Jakub Uchański

ogłosił królem Polski

cesarza

Maksymiliana II Habsburga

. W swoich

pactach

conventach

cesarz zobowiązał się wydać swojego syna Ernesta za Annę. Jan Zamoyski pogodził

nastawiony antyhabsbursko i zrażony do kandydatur zagranicznych obóz szlachecki, promując do
polskiej korony Annę, nad którą mieliby czuwać (czyli de facto posiadać władzę królewską)
„Piastowie”, wojewodowie:

sandomierski

Jan Kostka

i

krakowski

Andrzej Tęczyński

, jednak w

wyniku kontrakcji

Zborowskich

miejsce tych ostatnich zajął książę

siedmiogrodzki

Stefan

Batory

[7]

. Ostatecznie

13 grudnia

1575

Anna okrzyknięta została na

Rynku Starego Miasta w

Warszawie

królową Polski i wielką księżną litewską. Jako posłowie z ramienia szlachty przybyli do

niej pytać się o jej zgodę reprezentujący stronnictwo

prohabsburskie

Jan Kostka oraz Jan Zamoyski,

reprezentujący teraz stronnictwo Stefana Batorego. Wówczas miała podobno Anna wypowiedzieć
frazę, „że woli być królową niż królewiczową”

[8]

. Ostatecznie zaś dzień później szlachta uznała ją

za króla „Piasta”, przydając jej za małżonka księcia

siedmiogrodzkiego

.

Mikołaj Sienicki

,

podkomorzy

chełmiński

, marszałek koła rycerskiego, ogłosił decyzję szlacheckich elektorów,

„królewnę za królową, a Stefana Batorego za króla polskiego i książę Księstwa Litewskiego
nominował”

[9]

.

1 maja

1576

Anna Jagiellonka poślubiła na

Wawelu

Stefana Batorego, a następnie została wraz z

nim koronowana przez

biskupa kujawskiego

Stanisława Karnkowskiego

w

katedrze wawelskiej

.

Tego też dnia podpisała akt, w którym zobowiązała się zrzec dóbr odziedziczonych po matce i
bracie, czego dopełniła dopiero na

sejmie walnym

w

1581

. Uzyskała wówczas dożywotnie

zaopatrzenie na dobrach litewskich i mazowieckich. Formalnie jako królowa Polski zajmowała
pozycję równorzędną Stefanowi Batoremu, próbowała jednak uzyskać nad nim przewagę, m. in.
zobowiązała posłów cudzoziemskich, aby najpierw jej składali swoje

listy uwierzytelniające

i

przedstawiali

legacje

. Królowa początkowo pełniła również funkcję swoistego pośrednika między

Stefanem Batorym a uczonymi z

Akademii Krakowskiej

, którzy próbowali utwierdzić króla, że

zawsze stali po stronie Anny w okresie bezkrólewia. W

1584

odwiedziła ona siedzibę krakowskiej

uczelni i wówczas doszło do przekazania przez nią Akademii bliżej nieokreślonych klejnotów

[10]

.

Odsunięta przez męża od biegu spraw państwa, skłaniała się ku jego przeciwnikom w osobach

prymasa Polski i Litwy

Jakuba Uchańskiego

i

referendarza wielkiego koronnego

Stanisława

Sędziwoja Czarnkowskiego

, była też wrogo nastawiona do jego stronników, m.in.

hetmana

wielkiego koronnego

Jana Zamoyskiego

. Pomimo tej niechęci,

12 stycznia

1578

na dworze Anny w

podwarszawskim

Ujazdowie

doszło z okazji uroczystości weselnych Jana Zamoyskiego i Krystyny

z Radziwiłłów do wystawienia, również w obecności króla, pierwszej tragedii napisanej w języku
polskim —

Jana Kochanowskiego

Odprawy posłów greckich

. Szczerze także współczuła

hetmanowi po śmierci Krystyny

[11]

.

Również stosunki wewnątrzmałżeńskie pomiędzy Anną i Stefanem układały się źle. W chwili ślubu
Anna była już osobą nienajmłodszą (miała wówczas ponad 50 lat), do tego uchodziła za osobę nie
umiejącą wzbudzić zainteresowania, tak ze strony swoich negatywnych cech charakteru (w opinii
współczesnych była nudną i zdewociałą starą panną), jak i wyglądu (uchodziła za brzydką).
Zachowały się przekazy, że królowa potrafiła spędzać, gdy przebywali w tym samym miejscu, u
drzwi do komnaty męża całą noc w oczekiwaniu na jego nadejście. Kwestia była szeroko znana,
ponieważ królowa nie kryła się z niemożnością porozumienia ze Stefanem Batorym, w
przeciwieństwie do tego ostatniego. Zamiast tego pojawiły się nieprawdziwe plotki o możliwym
rozwodzie, do którego miał dążyć król namawiany podobno do tego przez Jana Zamoyskiego

[12]

.

Od

1575

za pośrednictwem przebywającego w

Rzymie

kardynała

Stanisława Hozjusza

uzyskała

dodatkowo częściową spłatę

sum neapolitańskich

, pożyczonych swego czasu przez

Bonę

Filipowi

II

.

Ostatnie lata

Owdowiała w

1586

roku. Anna teoretycznie mogła nie zgodzić się na bezkrólewie i sama objąć

rządy ze względu na fakt ogłoszenia jej "królem" w czasie elekcji w 1575 roku, jednak z tej
możliwości nie skorzystała

[13]

i zrzekła się własnych praw do korony

[14]

. W okresie bezkrólewia

była najważniejszą osobą, na poparcie której mógł liczyć interrex

Stanisław Karnkowski

. Anna

chorowała jednak w tym okresie i pomagała prymasowi jedynie sporadycznie, m.in. 3 marca 1587,
kiedy załagodziła tumult wywołany przez

Stanisława Żółkiewskiego

i

Zborowskich

[15]

. Po

konsultacjach z Anną prymas na krótko przystąpił do grupy zwolenników kandydatury

habsburskiej

(koło prokonwokacyjne), po czym stwierdziwszy, że nie sprzeciwi się woli szlachty przystąpił do
konkurencyjnego, tzw. koła czarnego, zrzeszającego osoby przeciwne Habsburgom i Zborowskim,
które przekonał do wyboru na króla królewicza szwedzkiego

Zygmunta

. Zaraz po nominowaniu

Zygmunta na ten urząd — 19 sierpnia 1587 — prymas niezwłocznie zawiadomił Annę o
sukcesie

[16]

. Anna stanowczo sprzeciwiała się kandydaturze habsburskiej (nastąpiła wówczas

bowiem podwójna elekcja — obok królewicza szwedzkiego wybrano także arcyksięcia

Maksymiliana

z dynastii Habsburgów), co szczególnie uwidoczniło się już po zwycięstwie

zwolenników Zygmunta

pod Byczyną

, kiedy wspierała nawet hetmana Jana Zamoyskiego w

kwestii ukarania jeńców polskich rekrutujących się spośród zwolenników arcyksięcia.

Na tronie Polski, przy jej wydatnej pomocy, zasiadł jej ukochany siostrzeniec. Anna zakładała przy
tym, że

Szwedzi

nie pozwolą na przyjazd młodego władcy do Rzeczypospolitej, a w takim

przypadku pełnia władzy spoczęłaby w jej rękach jako regentki. W celu sparaliżowania akcji

Habsburgów

obiecywała małżeństwo

arcyksięcia Maksymiliana

z

Anną Wazówną

. Sprzeciwiała się

także małżeństwu króla z protestancką księżniczką holsztyńską Krystyną, będąc jednomyślną w
tym względzie z katolickimi senatorami Rzeczypospolitej

[17]

. O ile tutaj Zygmunt III postąpił

zgodnie z jej wolą, to w innych kwestiach okazał się on jednak odporny na wpływy ciotki, która
dodatkowo w

1592

popadła w ostry konflikt o tytuł królowej polski z

Anną Habsburżanką

.

Portret Anny Jagiellonki z 1595 autorstwa

Marcina Kobera

Ostatnie lata życia spędziła w

Warszawie

, gdzie też zmarła 9 września 1596 na rękach Zygmunta

III. Na jej pogrzebie mowę wygłosił

Piotr Skarga

uznając, że dała piękny koniec i zamknięcie

domowi Jagiellońskiemu. Pochowana w

Kaplicy Zygmuntowskiej

katedry wawelskiej

.

Była osobą niezwykle energiczną, dążącą za wszelką cenę do realizacji swoich zamierzeń. Przy tym
bardzo pobożna, co podkreślił Skarga: sama kapłanom warszawskim za biskupa i wizytatora stała.
Wspierała

kontrreformację

, walnie przyczyniając się do zaniku wpływów

protestantyzmu

na

Mazowszu

. W

1579

Skarga dedykował jej swoje Żywoty świętych.