(Microsoft Word - WojcikowskaWp\263yw-teorii spo\263eczno- ekonomicznych-Miltona-Friedmana.doc)

Uniwersytet Łódzki

Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych

Amerykanistyka i Mass Media

Wpływ teorii społeczno-ekonomicznych Miltona Friedmana na sytuację

gospodarczą w Stanach Zjednoczonych za prezydentury Ronalda Reagana

(1981-1989)

Irena Wójcikowska

Nr albumu: 255064

Praca magisterska napisana

w Katedrze Amerykanistyki i Mass Mediów

pod kierunkiem

dr Pauliny Matery

Łódź 2007

Spis Treści

Wstęp…………………………………………………………………………………….......... 3

Rozdział 1: Milton Friedman. …………………………………………………………........... 7

1.1. Teorie ekonomiczno-społeczne Miltona Friedmana w świetle dwóch prac: „Kapitalizm i

wolność” oraz „Wolny Wybór”.

......

……………………………………………………........... 7

1.2.1. Teorie ekonomiczne Miltona Friedmana. .......................................................................12

1.2.2. Doktryny społeczne Miltona Friedmana ........................................................................ 18

Rozdział 2: Sytuacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych w latach 1945-1980. .................. 27

2.1. Sytuacja gospodarcza w Stanach Zjednoczonych w latach 1945-1970. ........................... 27

2.2. Sytuacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych w latach siedemdziesiątych ..................... 34

Rozdział 3: Sytuacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych w latach osiemdziesiątych za

prezydentury Ronalda Reagana (1981-1988). .......................................................................... 45

3.1. Początki kariery politycznej Ronalda Reagana.................................................................. 45

3.2. Program ekonomiczny Ronalda Reagana w prezydenckiej kampanii wyborczej w 1980 roku

i jego realizacja......................................................................................................................... 47

3.3. Program ekonomiczny Ronalda Reagana w prezydenckiej kampanii wyborczej, w 1984 roku

i jego realizacja........................................................................................................................ 55

3.4. ZbieŜność myśli Miltona Friedmana z koncepcjami Ronalda Reagana i jego

administracji............................................................................................................................ 63

Podsumowanie........................................................................................................................ 70

Bibliografia............................................................................................................................. 73

Aneks...................................................................................................................................... 79

Summary in English .............................................................................................................. 88

Wstęp

Celem pracy jest analiza wpływu koncepcji ekonomiczno-społecznych monetarysty

Miltona Friedmana na sytuację gospodarczą Stanów Zjednoczonych w latach osiemdziesiątych,

w okresie prezydentury Ronalda Reagana, w momencie, kiedy ciągle trwała, a nawet zaostrzała

się, tzw. zimna wojna. Świat był podzielony pomiędzy dwie strefy wpływów. Z jednej strony,

były to Stany Zjednoczone z gospodarką kapitalistyczną, z drugiej, Związek Radziecki wraz z

krajami satelickimi stanowiącymi obszar za „Ŝelazną kurtyną”, jak to powiedział premier

Wielkiej Brytanii, Sir Winston Churchill, w Fulton, w 1946 roku

, z centralnie sterowanym

systemem ekonomicznym. Wygrywając wybory prezydenckie w 1980 roku, Ronald Reagan był

w pełni świadomy konieczności zmian w zarządzaniu gospodarką amerykańską. Stare koncepcje

ekonomiczne (keynesizm), przy występującej równocześnie wysokiej inflacji i bezrobociu nie

przystawały do nowych warunków ekonomicznych,. Musiało dojść do rewolucji. Popularne stały

się poglądy antylewicowe. Konserwatywni liberałowie zaczęli decydować o sposobie

zarządzania państwem w sferze ekonomicznej. To, co się działo nie tylko na rynkach

amerykańskich, ale i światowych, np. w Wielkiej Brytanii, gdy premierem, od 1979 roku, była

Margaret Thatcher, zostało ukształtowane przez koncepcje monetarystyczne i podaŜowe. Milton

Friedman, głoszący hasło „wolnego wyboru”, „miał swoje pięć minut”.

Aby móc udowodnić ewentualne oddziaływanie koncepcji Miltona Friedmana na to,

co działo się w gospodarce Stanów Zjednoczonych w latach 1981-1989, naleŜy porównać

głoszone przez niego teorie z programem gospodarczym realizowanym przez prezydenta

Reagana w okresie jego dwóch prezydenckich kadencji.

Rozdział pierwszy jest w całości poświęcony Miltonowi Friedmanowi. Składa się on z

dwóch części. W pierwszej opisana została jego biografia naukowa, czyli wydarzenia i postaci,

które ukształtowały go jako naukowca, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia, jakie na jego

Ŝycie wywarł ośrodek „chicagowski”, który wbrew temu, co zaraz po drugiej wojnie światowej

było uwaŜane za słuszne w dziedzinie zarządzania gospodarką, czyli państwowa kontrola cykli

ekonomicznych, niezmiennie trwał w przeświadczeniu, Ŝe tak naprawdę liczy się wolny rynek,

który naprawia się sam, jeśli się mu na to pozwoli, czyli się w niego nie ingeruje. W części

drugiej została szczegółowo zaprezentowana całość rozwaŜań Friedmana na tematy

Popularna Encyklopedia Powszechna, red. L. Czopek, Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1994, t.3., s.138.

ekonomiczne i społeczne. Przedstawiam załoŜenia monetarymu potępiającego inflację jako

czynnik hamujący wzrost gospodarczy i potencjał wytwórczy przedsiębiorstw i człowieka, który

oszczędzając, ogranicza nabywanie, czekając na podwyŜkę płac, które i tak nie „dogonią” spirali

inflacyjnej. W dalszej części pierwszego rozdziału próbuję dociec, jak waŜnym elementem

systemów ekonomicznych jest wolny wybór, bez Ŝadnych odgórnych, państwowych,

urzędniczych nakazów. Zdaniem Friedmana, tylko jednostka potrafi dobrze spoŜytkować

posiadane przez siebie środki pienięŜne. W związku z tym staram się szczegółowo przedstawić

sposób, w jaki Friedman analizował państwo etatystyczne, pokazując komu tak naprawdę

przynosi pomoc rozbudowana administracja państwowa i jak rozrzutna moŜe być biurokracja, w

sytuacji kiedy urzędnicy zarządzają nie swoimi pieniędzmi. Ponadto, poruszam kwestię państwa

minimalnego, którego zadaniem, według autora „Wolnego Wyboru”, powinno być jedynie stanie

na straŜy wolności. Pierwszy rozdział to takŜe próba prezentacji teoretycznych poglądów

Friedmana na temat handlu międzynarodowego, systemu szkolnictwa, programów opieki

społecznej, opodatkowania, funkcjonowania monopoli i nakładania na produkty wymogów

jakościowych, ilościowych i cenowych. RozwaŜana jest rola związków zawodowych i stosunek

pomiędzy pracodawcą, a pracownikiem.

Drugi rozdział jest opisem sytuacji ekonomicznej w Stanach Zjednoczonych od

momentu zakończenia drugiej wojny światowej do końca lat siedemdziesiątych. Prezentuję

wpływ koncepcji ekonomicznej Johna Maynarda Keynesa na kolejnych, urzędujących po 1945

roku, prezydentów Stanów Zjednoczonych, którzy w duŜym stopniu kierowali się jego

propopytowymi sugestiami. Były to czasy wyboru pomiędzy zwiększoną inflacją, a małym

bezrobociem i recesją, albo mniejszą inflacją, ale z jednoczesnym pogarszaniem się stanu

gospodarczego kraju. System Rezerwy Federalnej, niezawisły, centralny bank Stanów

Zjednoczonych, musiał wybierać. W zaleŜności od sytuacji na krajowym rynku monetarnym,

podnoszono lub obniŜano stopy procentowe, niejednokrotnie według załoŜeń gospodarczych

rządzącej administracji. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, gdy Europa powoli, dzięki

amerykańskiej pomocy w postaci planu Marshalla, odbudowywała swój potencjał ekonomiczny,

Stany Zjednoczone przechodziły okres boomu ekonomicznego. NajwaŜniejsze wskaźniki

ekonomiczne, bezrobocie i inflacja, a takŜe dane o rozwoju gospodarczym, słuŜyły

amerykańskim prezydentom. Z tego teŜ powodu kolejni politycy zasiadający w Białym Domu i

piastujący urząd prezydenta przez dwadzieścia kolejnych lat od zakończenia drugiej wojny

światowej: H. Truman, D. Eisenhower, J.F. Kennedy i L. Johnson, mogli sobie pozwolić na

rozbudowanie państwa socjalnego. W ich poszczególnych programach ekonomicznych:

„uczciwym ładzie”, „drodze środka”, „nowych granicach”, i „wielkim społeczeństwie”, znalazł

się postulat wyrównywania szans Ŝyciowych wszystkich mieszkańców Stanów Zjednoczonych.

Wraz z podnoszeniem standardów Ŝyciowych zaakceptowano tendencje do zwiększenia roli

państwa w Ŝyciu człowieka. Stąd właśnie drugi rozdział pokazuje proces rozrastania się

biurokracji, przyrost kompetencji urzędników i stopniowe zwiększanie przez administrację

waszyngtońską celów, które – jak argumentowano – były na tyle istotne, aby nie wahać się przed

zwiększaniem sum wydatkowanych z kasy budŜetowej.

Druga część drugiego rozdziału jest analizą recesyjnych lat siedemdziesiątych,

podczas których trzej kolejni prezydenci: R. Nixon, G. Ford i J. Carter stanęli w obliczu

zmniejszania się znaczenia Stanów Zjednoczonych na gospodarczej arenie świata. To właśnie

wtedy Japonia i Europa Zachodnia, a przede wszystkim Republika Federalna Niemiec, stały się

silną konkurencją dla produktów pochodzących z „nowego” kontynentu. Związek Radziecki

rozszerzał strefę wpływów, a politycy amerykańscy nie potrafili znaleźć sposobu na

powstrzymanie komunistycznego parcia terytorialnego kolejnych sowieckich sekretarzy.

Państwo, które szczyciło się pierwszą konstytucją gwarantującą przede wszystkim wolność, było

zniewalane przez rosnącą inflację, bezrobocie i obciąŜenia fiskalne. Idea państwa etatystycznego

nie sprawdzała się.

W ostatnim rozdziale, koncentruję się na opisywaniu sytuacji gospodarczej Stanów

Zjednoczonych w latach osiemdziesiątych, na ośmioletnim funkcjonowaniu doktryny

ekonomicznej zwanej, od nazwiska czterdziestego amerykańskiego prezydenta, Ronalda

Reagana, reaganomiką. Po krótkim przedstawieniu politycznych epizodów z Ŝycia Reagana

zanim został prezydentem Stanów Zjednoczonych, przechodzę do opisania jego programów

wyborczych, z 1980 i 1984 roku, a następnie przedstawiam stopień ich realizacji.

Trzeci rozdział kończy się porównaniem teoretycznych załoŜeń Miltona Friedmana z

postulatami reaganomiki. Staram się przedstawić, jak wiele z tego, o czym pisał i mówił

Friedman, było toŜsame z załoŜeniami ekonomicznymi prezydenta Reagana, członków jego

administracji i Partii Republikańskiej. Wychodząc z załoŜenia, Ŝe skoro Reagan miał istotny

wpływ na realizowanie swoich załoŜeń wyborczych, a wiele z tych koncepcji pokrywa się

wizjami Friedmana opisanymi, między innymi, w jego dwóch ksiąŜkach: „Wolny wybór”, i

„Kapitalizm i wolność”, formułuję wniosek, iŜ Friedman miał wpływ na sposób zarządzania

gospodarką Stanów Zjednoczonych w latach osiemdziesiątych. Argumentem, który dodatkowo

pozwala mi obronić przedstawioną tezę, jest teŜ fakt, Ŝe Friedman nie tylko był doradcą

ekonomicznym Reagana przed i podczas jego pierwszej kadencji prezydenckiej, lecz takŜe

otrzymał z jego rąk wysokie odznaczenie państwowe, Medal Wolności, za istotny wkład w

szerzenie idei wolności, takŜe w gospodarce. Co więcej, prezydent osobiście zarekomendował

„Wolny wybór” jako lekturę, nawet dla laików w dziedzinie ekonomii, którą naleŜy przeczytać,

aby zrozumieć podstawowe zasady, na których opierają się gospodarki kapitalistyczne.

Pracę kończy aneksem, w którym, w kolejności chronologicznej, wypunktowany jest

dorobek naukowy Miltona Friedmana, na który składają się pozycje video, ksiąŜki i artykuły dla

szerszego grona czytelników i wszelkie publikacje typowo naukowe, plus wybrane tytuły

róŜnych autorów dotyczące tego, o czym pisał opisywany przeze mnie monetarysta.

Rozdział 1: Milton Friedman.

1.1. Biografia naukowa Miltona Friedmana.

O Miltonie Friedmanie powiedziano kiedyś, Ŝe jest Adamem Smithem XXI wieku

To jego ksiąŜkę „Wolny wybór” Ronald Reagan rekomendował całemu społeczeństwu

amerykańskiemu, wychwalając nie tylko trafność spostrzeŜeń dotyczących problemów

gospodarczych Stanów Zjednoczonych, lecz takŜe niezwykle czytelne wskazówki co do sposobu

radzenia sobie z nimi

Milton Friedman, „ojciec monetaryzmu”

przyszedł na świat w 1912 roku w Nowym

Jorku

, w niezbyt zamoŜnej rodzinie Ŝydowskich imigrantów z Europy Środkowo-Wschodniej, z

dzisiejszej Rumunii

. W 1913 roku, Friedmanowie przeprowadzili się do New Jersey, gdzie

prowadzili działalność gospodarczą

. Dzięki stypendium stanowemu miał moŜliwość

studiowania na Uniwersytecie Rutgers

. Zajął się matematyką i ekonomią. Gdy kończył uczelnię,

wielki kryzys gospodarczy

trwał juŜ trzy lata i choć wcześniej marzyła mu się posada w

ubezpieczeniach

, pod wpływem swoich wykładowców z uniwersytetu, a takŜe sytuacji

ekonomicznej w kraju, postanowił przyjąć stypendium ekonomiczne z Uniwersytetu w Chicago,

a nie matematyczne z uczelni Browna.

Pierwszy rok na uczelni nie naleŜał do najłatwiejszych pod względem finansowym.

Jednak, mimo małych kwot stypendialnych, Friedman lubił środowisko akademickie, w którym

przebywał. Nie tylko znalazł tam swoją przyszłą Ŝonę, Rose Director, współautorkę wielu jego

dzieł naukowych, lecz takŜe spotkał naukowców: Jacoba Vinera, Franka Knighta, Henry’ego

B. Snowdon, H.R. Vane, Rozmowy z wybitnymi ekonomistami, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003,s.198.

M. Friedman i R. Friedman, Wolny wybór, Wydawnictwo Panta, Sosnowiec 1994, s.328.

B. Snowdon, H.R. Vane,.op.cit., s.173.

Biography: Milton Friedman, Nobel Prize in Economics, Academy of Achievement, a Museum of Living History,

2006, Washington D.C., [w]: http://www.achievement.org/autodoc/printmember/fri0bio-1

D.J. Theroux, Wstęp, w:M.Friedman, Polityka i tyrania, Wydawnictwo Heuros, Łódź 1993, str. 7.

Autobiography, the Nobel Foundation, 2005, [w]: http://nobelprize.org/economics/laureates/1976/friedman-

autobio.html.

M. Belka, Doktryna ekonomiczno-społeczna Miltona Friedmana, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

1986, s.12.

Wielki kryzys to wielkie załamanie się koniunktury, które miało swój początek w 1929 roku, w Stanach

Zjednoczonych, gdy doszło do krachu na giełdzie Dow Jones, [w]: J. Skodlarski, R. Matera, Gospodarka Światowa
w latach 1914-1939, [w]: red. Cz. Madajczyk, Dzieje Najnowsze, Rocznik XXXV-2003, 1, Wydawnictwo DiG,
Warszawa, 2003, s. 20.

B. Snowdon, H.R. Vane, op.cit., ss.173-174.

Schultza, Lloyda Mintsa i Henry’ego Simonsa, którzy nauczyli go rozumieć ekonomię i dali mu

moŜliwość realizowania swoich obserwacji i pomysłów

. Byli to współtwórcy tzw. „szkoły

chicagowskiej”, ośrodka propagującego idee powstałe na zasadzie negacji wizji Keynesa

;

głównie jego teorii popytu i inflacji

. Ci ludzie wprowadzili zupełnie nowe standardy do profesji

ekonomisty

. Knight z duŜą charyzmą propagował koncepcje leseferystyczne (wolnorynkowe) i

indywidualizm. Natomiast Simons, mimo doświadczeń wielkiego kryzysu, cały czas wierzył w

negowane wówczas teorie podaŜy pieniądza (sztuczne zwiększenie ilości pieniądza w celu

napędzenia koniunktury gospodarczej)

W 1932 roku, Friedman był juŜ magistrem ekonomii

. Osobą, która pchnęła go w

stronę zdobywania kolejnych tytułów naukowych był Henry Schultz, gdyŜ to z jego pomocą

dostał się na rok na Uniwersytet Columbia, gdzie poznał matematyczną stronę ekonomii. Miał

tez moŜliwość spojrzenia na prawdy gospodarcze z innej niŜ neoliberalnej perspektywy

Następnie przeniósł się do Chicago, gdzie rozszerzał swoją wiedzę na temat popytu, którą

później praktycznie weryfikował, pracując od 1935 roku, przez dwa kolejne lata, w instytucjach

rządowych: dla Komisji Gospodarki Zasobami Naturalnymi i Narodowego Biura Badań

Ekonomicznych

. Przyglądając się konsumpcji, dochodom i monopolom

starał się zdobyć jak

najwięcej materiałów do swojej pracy doktorskiej

W 1940 roku trafił na Uniwersytet Wisconsin. Nie czuł się tam jednak zbyt dobrze i

po roku został pracownikiem Departamentu Skarbu.. Do jego codziennych obowiązków naleŜało

analizowanie zachowania się pieniądza w cyklach.

W 1943 roku awansował na stanowisko

wicedyrektora grupy ekspertów z Columbia University w Nowym Jorku związanych ze

statystyką wojenną. Do 1945 roku opisywał mechanizmy inflacji i zastanawiał się nad

D.J. Theroux,op.cit., s.8.

Ekonomista “podaŜy”. Jego koncepcje były popularne w świecie ekonomii od zakończenia drugiej wojny

światowej do lat siedemdziesiątych. Przekonywał o słuszności interwencji państwa w gospodarkę rynkową i
współpracy z sektorem prywatnym w celu zwiększenia popytu. Rząd powinien chwilowo uruchomić program robót
publicznych. Takie inwestycje, według J.M. Keynesa oŜywiłyby gospodarkę

W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998, s.432, [w]:

M. Bochenek, Szkice o ekonomii i ekonomistach, Wydawnictwo Mado, Toruń 2004, ss. 212-217.

D.J. Theroux, op.cit., s.8.

M. Belka, op.cit., s.13.

D.J. Theroux, op.cit., s.9.

Autobiography,op.cit,

D.J. Theroux, op.cit., s.9.

M. Belka, op.cit., s.21.

W. Stankiewiecz, op.cit., s.432.

M. Belka, op.cit., s.16.

finansowaniem wojen

. Wiedza, którą udało mu się w tamtym okresie zdobyć, doprowadziła do

powstania, przy współudziale znakomitej historyczki, Anne J. Schwartz, dzieła na miarę

Nagrody Nobla „Historia monetaryzmu USA w latach 1867-1960”

z czytelnym przesłaniem, Ŝe

to państwo i jego błędna polityka monetarna jest odpowiedzialna za wszystkie większe kryzysy

gospodarcze

Gdy zakończyła się druga wojna światowa, Friedman rozpoczął właściwą karierę

naukową

. Powrócił do sal wykładowych na Uniwersytet Columbia. Zrobił doktorat pisząc

traktat „Dochody niezaleŜnej prywatnej praktyki”. Ostatecznie, Friedman związał się

trzydziestoletnią współpracą, od 1948 roku, z Uniwersytetem w Chicago. Uznawano go tam za

autorytet w dziedzinie ekonomii

. Po uzyskaniu tytułu doktora, kolejne publikacje Friedmana w

większym lub mniejszym stopniu były apoteozą wolności i państwa „minimalnego”, co nie

umknęło uwadze świata zdominowanego, w powojennym okresie, przez teorie Keynesa.

Friedman był coraz bardziej zauwaŜany w środowisku ekonomicznym. JuŜ w latach

czterdziestych XX wieku wyróŜniono go medalem Johna Batesa, nagrodą przyznawaną

wybitnym, młodym ekonomistom

. W 1947 roku zaangaŜował się w powołanie Towarzystwa

Mount-Pelerin, nastawionego na promowanie neoliberalnych koncepcji

. W 1950 roku,

Friedman wyjechał do ParyŜa jako konsultant w sprawie realizacji Planu Marshalla. Tam

zrodziły się koncepcje związane ze stopami procentowymi; idea monetaryzmu zaczęła nabierać

wyraźnych kształtów

. Po stolicy Francji przyszła kolej na Wielką Brytanię, gdzie w ramach

stypendium Fullbrighta, przyszły „ojciec monetaryzmu” został wykładowcą w Cambridge; gdzie

ciągle propagowano filozofię Keynesa

. Od lat sześćdziesiątych Friedman zaczął coraz bardziej

uczestniczyć w Ŝyciu publicznym i politycznym

W 1962 roku wydał, związaną z filozofią polityczną, ksiąŜkę „Kapitalizm i wolność”

(Capitalism and Freedom). Zaczął teŜ pisać dla dość opiniotwórczego, libertariańskiego

magazynu „Nowy indywidualistyczny przegląd” (tłumaczenie własne – The New Individualist

W. Stankiewicz, op.cit., ss.432-433.

Medal of Freedom, Americans.net, 1996-2005, [w]: http://www.medaloffreedom.com/MiltonFreidman.htm.

D.J. Theroux, op.cit., s.11.

M. Belka, op.cit., s.12.

W. Stankiewicz, op.cit., s.433.

M. Belka, op.cit., s.19.

Ibidem

s.20.

Medal of Freedom,op.cit.

D.J. Theroux, op.cit., s.10.

Medal of Freedom,op.cit.

Review)

. W 1964 roku, został doradcą dwóch kandydatów na urząd prezydenta Stanów

Zjednoczonych: Barry’ego M. Goldwatera i Richarda M. Nixona

. Pod koniec lat

sześćdziesiątych zaangaŜował się, z sukcesem, w konkretny projekt rządowy dotyczący

powołania armii zawodowej

. W tym teŜ okresie, od 1966 roku, dał się poznać szerszemu gronu

Amerykanów poprzez wstąpienie w szeregi publicystów „Newsweeka”. O sprawach

ekonomicznych pisał w bardzo zrozumiały sposób, czym zaskarbił sobie rzeszę czytelników

W kolejnych dekadach naukowiec przyjmował zaproszenia na gościnne wykłady nie tylko w

Stanach Zjednoczonych, co nie zawsze było przyjmowane z entuzjazmem przez amerykańską, i

nie tylko, opinię publiczną. Wystarczy przypomnieć oskarŜenia o wpieranie reŜimu

, jakie padły

w jego stronę, po tym jak dokonał kilku prelekcji w Chile za dyktatury Pinocheta

. W 1976

roku, Friedman doświadczył chyba największego honoru, jaki moŜe spotkać ekonomistę, a

mianowicie, otrzymał nagrodą Nobla. Uzasadniając wybór podkreślono wielkość jego

spostrzeŜeń co do konsumpcji, polityki monetarnej i stabilizacyjnej. Keynesizm nie dominował

juŜ na świecie. W Stanach Zjednoczonych skierowano się, w latach osiemdziesiątych, w stronę

monetaryzmu

Razem z Ŝoną udało mu się przeforsować pomysł nauczania obywateli ekonomii

poprzez program telewizyjny, który w odcinkach zaprezentował podstawową wiedzę z tej

dziedziny nauki

. Dziesięcioodcinkowy program zatytułowany „Wolny wybór” (Free to choose)

przyniósł nobliście sławę nie tylko w Stanach Zjednoczonych. TakŜe w Kanadzie, Australii, czy

Japonii wsłuchiwano się w argumenty o ograniczeniu prerogatyw państwa. Liczono się z nim

takŜe w kręgach naukowych. Nic więc dziwnego, iŜ profesor Friedman doradzał prezydentom

Stanów Zjednoczonych: Richardowi Nixonowi (1969-1964), Geraldowi Fordowi (1974-1977),

czy Margaret Thatcher (premier Wielkiej Brytanii w latach 1979-1990). Friedman sugerował teŜ

rozwiązania gospodarcze Ronaldowi Reaganowi, który podczas swojej prezydenckiej kadencji

D.J. Theroux, op.cit., s.11.

Medal of Freedom,op.cit.

M. Belka, op.cit., ss.20-21.

M. Belka, op.cit., s.20.

„

Augusto Pinchet

ocalił Chile przed komunizmem (1974), zabijając sympatyzującego z komunistami

prezydenta, Salvadora Allende-choć za cenę krwawych ofiar, [w]: A. Solak, Maryja i Augusto Pinochet, [w]:
http://www.wandea.org.pl/augusto-pinochet.html.

M. Belka, op.cit., s.22.

D.J. Theroux, op.cit., s.11.

Autobiography,op.cit.

(1981-1989) mianował ekonomistę doradcą w Narodowym Biurze Badań Ekonomicznych

(the

President’s Economic Advisory Board)

. W 1988 roku prezydent, w uznaniu zasług, odznaczył

Friedmana dwoma medalami: Prezydenckim Medalem Wolności i Narodowym Medalem

Naukowym

(the Presidential Medal of Freedom, the National Medal of Science)

. Reagan

podziękował profesorowi za ukazanie szkodliwości działań rządu zmierzających do przejęcia

kontroli nad gospodarką, a w szczególności za dojście do konkluzji, Ŝe człowiek nie moŜe być

wolny, gdy zniewolony jest rynek. Friedman na nowo przypomniał, Ŝe to rynek, a nie państwo

powinien kształtować ceny, i Ŝe liczy się pieniądz („monetary rule” i „money matters”

) – jeśli

jest go za duŜo, moŜe wystąpić inflacja, a jeśli za mało, to bezrobocie. Dorobek naukowy

wyróŜnionego monetarysty obiegł cały świat, znajdując swoich zwolenników między innymi w

Europie (Wielka Brytania), Azji (Chiny), Ameryce Południowej (Chile), a nawet w Afryce

(Zimbabwe)

W 1977 roku, gdy skończył swoją naukową karierę na Uniwersytecie w Chicago,

Friedman przyjął stanowisko starszego badacza w Instytucie Hoovera przy Uniwersytecie

Stanford (Senior Research Fellow).

Współpraca z tym ośrodkiem okazała się bardzo owocna.

Friedman kontynuował badania, śledził nowe trendy w dziedzinie ekonomii i bezustannie

popularyzował ideę wolności, nawet w Chinach podczas trzech swoich azjatyckich podróŜy w

1980, 1988 i 1993 roku

. Pod koniec lat siedemdziesiątych

przeprowadził się z Ŝoną do San

Francisco

, choć zapewne nie była to łatwa decyzja, zwaŜywszy, Ŝe wyjątkowe dzieła

przywódcy „szkoły chicagowskiej” powstawały, w głównej mierze, podczas jego pobytów na

wsi, w New Hampshire, a później w Vermont

MałŜeństwo Friedmanów wychowało dwoje dzieci: realizującego się akademicko

(filozof, ekonomista), Davida i prawniczkę, Janet. W 1996 roku znana para załoŜyła fundację

D.J. Theroux, op.cit., ss. 12-16.

Milton Friedman, Wikipedia, Wolna Encyklopedia, 2007, [w]: http://pl.wikipedia.org/wiki/Milton_Friedman.

Medal of Freedom,op.cit.

Autobiography,op.cit,

Presentation Speech, the Nobel Foundation, 2005, [w]:

http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1976/presentation-speech.html.

Medal of Freedom,op.cit.

D.J. Theroux, op.cit., s.12.

Autobiography,op.cit.

A. Brittan, Milton Friedman, economists, dies, aged 94, Financial Times, 16 listopad, 2006, [w]:

http://www.ft.com/cms/s/cb74eef8-7599-11db-aea1-0000779e2340.html.

Autobiography,op.cit.

B. Snowdon, op.cit., s.179.

walczącą o przeforsowanie pomysłu na wprowadzenie bonów edukacyjnych, które moŜna by

przeznaczyć na „opłacenie” wybranej przez rodzica szkoły

, co miałoby zagwarantować

poprawienie jakości szkolnictwa i wyrównać szanse edukacyjne dla najbiedniejszych

Analizując Ŝycie Friedmanów, moŜna by powiedzieć, uŜywając tytułu ich wspólnie

napisanej ksiąŜki-pamiętnika z 1988 roku: „Dwoje szczęśliwych ludzi” (Two Lucky People)

Milton Friedman zmarł 16 listopada 2006 roku w San Francisco mając 94 lata.

Podsumowując: cały opublikowany dorobek naukowy Miltona Friedmana to ponad

dwadzieścia ksiąŜek, dziesiątki prac zamieszczonych na łamach prestiŜowych magazynów z

dziedziny ekonomii, a takŜe niezliczonej ilości artykułów i recenzji

Pierwszy, znaczący artykuł pióra Friedmana pojawił się w 1935 roku w „Kwartalniku

Ekonomicznym” (Quarterly Journal of Economics). Druga wojna światowa okazała się dla

Friedmana okresem wzmoŜonego zbierania informacji do pracy doktorskiej. W 1946 roku, na

rynku wydawniczym pojawia się, napisana z Simonem Kuznetsem

praca zatytułowana

„Dochód z niezaleŜnej działalności zawodowej” (Income from Independent Professional

Practice”). Lata pięćdziesiąte przynoszą aŜ trzy dzieła godne odnotowania. W 1953 roku

opublikowane są „Eseje o ekonomii pozytywnej” (Essays in Positive Economics). Trzy lata

później wychodzi pozycja tworzący zręby monetaryzmu „Studia nad ilościową teorią pieniądza”

(Studies in the Quantity Theory of Money), a w 1959 roku ekonomiści z całego świata mogą

zapoznać się z teorią dochodów przedstawioną w „Teorii funkcji konsumpcji” (A Theory of

Consumption Function)

Inną wpływową pracą noblisty-libertarianina była takŜe „Względna stabilność wzrostu

pieniądza a współczynnik inwestycyjny w Stanach Zjednoczonych” (The Relative Stability of

Monetary Velocity and the Investment Multiplier in the United States). Natomiast ksiąŜkami,

które przyniosły Friedmanowi sławę, są: „Kapitalizm i Wolność” (Capitalism and Freedom) z

1962 roku, „Wolny Wybór” (Free to Choose), a takŜe pokaźnych rozmiarów, potępiająca

Autobiography,op.cit

M. Driedman, R. Friedman, ss.171-174.

Autobiography,op.cit.

D.J. Theroux, op.cit., s.12.

Laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 1971 roku. “ Wprowadził jedno z najwaŜniejszych pojęć

ekonomicznych – pojęcie produktu narodowego brutto, zajmował się takŜe problematyką szeroko rozumianego
wzrostu gospodarczego, takŜe w ujęciu historycznym”, [w]: 1971: Simon Kuznets, Biblioteka Szkoły Głównej
Handlowej”, [w]: http://www.sgh.waw.pl/ogolnouczelniane/biblioteka/nobel/1971_Simon_Kuznets/.

D.J. Theroux, op.cit., s.10.

ingerencję rządu w wolny rynek, z 1963 roku „Historia monetarna Stanów Zjednoczonych,

1867-1960” (A Monetary History of the United States, 1867-1960). Aby mieć całościowy obraz

wizji Friedmana, warto teŜ zapoznać się z trzema artykułami: „Podstawy monetarne i fiskalne

dla stabilności ekonomicznej” (tł. wł. – A Monetary and Fiscal Framework for Economic

Stability), (1948), „Rola polityki pienięŜnej” (The Role of Monetary Policy), (1968), „Inflacja i

bezrobocie” (Inflation and Unemployment), (1972).

Teorie ekonomiczno-społeczne Miltona

Friedmana w świetle dwóch prac: „Kapitalizm i wolność” oraz „Wolny Wybór”.

1.2.1. Teorie ekonomiczne Miltona Friedmana.

Milton Friedman jest przede wszystkim rozpoznawany jako „ojciec monetaryzmu”, a

więc teorii w makroekonomii, której myślą przewodnią jest pozwolenie rządowi, po

wprowadzeniu stosownych regulacji prawnych, kierować podaŜą pieniądza przy jednoczesnym

załoŜeniu, Ŝe jest to jedyny obszar aktywności ekonomicznej państwa

. Ci, którzy

rozpowszechniali monetaryzm przekonywali, Ŝe to, w jakim tempie rozwija się gospodarka jest

uwarunkowane popytem na świecie, a ten pozostaje w ścisłym związku z masą pieniądza, jaka

znajduje się w obiegu na rynkach kapitałowych. Twierdzili, Ŝe naleŜy monitorować zachowanie

się środków płatniczych, aby móc zwiększyć lub zmniejszyć krajowe zasoby kapitałowe

· i

poprzez taką politykę przeciwdziałać negatywnym zjawiskom gospodarczym. Wskazane jest,

aby państwo oddziaływało na rynek według jasnych reguł

Wówczas podmioty gospodarcze,

mogąc przewidzieć, w jaką stronę zmierza polityka gospodarcza państwa, będą mogły z większą

pewnością inwestować i układać długoterminowe plany rozwojowe. Dla utrzymania stabilności

gospodarczej wszystkie świadczenia wypłacane przez państwo nie mogą ulegać częstym

zmianom

Według neoliberałów

największym zagroŜeniem dla gospodarki, z którym

przywódcy polityczni powinni się jak najszybciej uporać, jest inflacja

; jedne wskaźniki

ekonomiczne (inflacja, bezrobocie, rozwój gospodarczy), rosną, inne spadają. Gospodarka

M. Belka, op.cit., s.18.

M. Belka, op.cit., s.7.

Ibidem, ss.230-231.

Ibidem, ss..234-244.

G. B. Spychalski, Zarys historii myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Łódź 2002,

s.330.

M. Bochenek, Szkice o ekonomii i ekonomistach, Wydawnictwo Mado, Toruń 2004, s.127.

przechodzi kryzysy trwające do momentu zadziałania programów naprawczych zastosowanych

w ramach restrykcyjnej polityki monetarnej, np. podnoszenia stóp procentowych, czy

ograniczenia wydatków pochodzących z puli budŜetowej

. Aby w pełni zrozumieć zasady

monetaryzmu naleŜy zapoznać się z działaniem inflacji, friedmanowską teorią konsumpcji

działaniem Systemu Rezerwy Federalnej, czyli banku centralnego Stanów Zjednoczonych

koncepcją „naturalnej stopy bezrobocia”, czy modelem oczekiwań racjonalnych, mówiącym, Ŝe

na efekty gospodarcze trzeba poczekać

Podsumowując, dla monetarystów inflacja jest powaŜnym problemem gospodarczym,

prowadzącym niekiedy do znacznych perturbacji politycznych i społecznych

. Milton Friedman

twierdził: „Inflacja jest tą formą podatku, którą moŜna nałoŜyć bez ustawy”

. To, jak w

przeszłości zachował się pieniądz, było przyczyną wielu recesji i depresji gospodarczych

, za

którymi stała inflacja, czyli sytuacja na rynku kapitałowym, w której dochodzi do nagłego

zwiększenia ilości pieniądza w obiegu rynkowym, przy jednoczesnym umiarkowanym wzroście

produkcji. Natomiast nie jest prawdą, Ŝe załamania rynkowe wynikają np. z działalności

związków zawodowych, z poczynań świata biznesu, czy niezbyt wysokiej wydajności pracy.

Winowajcą jest rząd.

Niekorzystnie wzrastająca podaŜ pieniądza jest w głównej mierze uwarunkowana

zachodzeniem takich zjawisk jak niekontrolowane, nie pochodzące z podatków, wydatki

rządowe mające swoje pokrycie tylko w dodrukowanych banknotach i realizowanie idei

maksymalnego zatrudnienia. Tej ostatniej koncepcji kategorycznie przeciwstawia się Friedman,

formułując teorię „naturalnej stopy bezrobocia”, czyli sytuacji, w której jest przyzwolenie na

pewien procent ludzi pozostających bez pracy zwaŜywszy na to, Ŝe współczesny świat wymaga

mobilności i ciągłego przekwalifikowania się. Według Friedmana, odpowiedzialność za inflację

spada na System Rezerwy Federalnej

. Monetarysta zwraca uwagę na to, Ŝe zbyt duŜa władza

nad pieniądzem nie powinna znajdować się w rękach garstki pozostających poza rządową

B. Winiarski, op.cit., ss.171-172.

Słownik historii myśli ekonomicznej, red. E. Kundera, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s.60.

R. Longley, Federal Reserve System, About: U.S. Gov Info/ Resources, 2007, [w]:

http://usgovinfo.about.com/library/weekly/aa081599.htm.

M. Friedman, Kapitalizm i wolność, Centrum im. Adama Smitha & Rzeczpospolita, Warszawa, 1993, s.159.

M. Fredman, R. Friedman, op.cit., s.243.

Wikicytaty, [w]: http://pl.wikiquote.org/wiki/Milton_Friedman.

Słownik historii myśli ekonomicznej, op.cit., s.60.

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss.244-256.

kontrolą ludzi

. Na wzroście cen zyskuje jedynie rząd, który korzysta z tego, iŜ pieniądz traci na

swojej sile nabywczej, gdyŜ zwiększenie ilości pieniędzy w obiegu przenosi część podatników w

wyŜsze progi fiskalne, przez co rozrasta się budŜet. Profity władzy pochodzą takŜe ze spłat

zaciągniętych wcześniej poŜyczek, gdyŜ raty nie są zazwyczaj wiązane z tempem wzrostu

inflacji, przez co zwroty są faktycznie mniejsze.

Inflacja niszczy gospodarkę. Choć początkowo obywatele są zadowoleni z faktu

obracania większymi sumami, to jednak dość szybko uzmysławiają sobie, Ŝe pieniądze straciły

na wartości. Mniej się kupuje, spadają zyski. Zamykanie przedsiębiorstw wpływa na wzrost

liczby bezrobotnych. Widząc, Ŝe ceny ciągle idą w górę politycy nie chcąc stracić wyborców

znów sztucznie zwiększają ilość waluty w obiegu, co jeszcze bardziej pogłębia efekt inflacyjny.

Błędne koło wymyka się spod kontroli i państwo musi ostatecznie podjąć niepopularną decyzję o

redukcji wydatków. One ograniczają ilość nabywców, przez co po pewnym okresie odnotowany

jest spadek inflacji, co koreluje ze wzrostem wydatków konsumenckich. Producenci znów

inkasując zyski, sięgają po zwiększającą produkcję siłę roboczą. Zostaje odnotowany wzrost

gospodarczy.

Wydawać by się mogło, iŜ sposób radzenia sobie z rujnującym wzrostem podaŜy

pieniądza jest prosty do przeprowadzenia, niemniej jednak cały proces wychodzenia z kryzysu

jest dość bolesny dla całego społeczeństwa. Aby załagodzić dotkliwe procesy naprawcze

(recesja, wysokie bezrobocie), Friedman proponuje przede wszystkim dozować nieuniknione

posunięcia antyinflacyjne

. Ludzie powinni być takŜe precyzyjnie informowani, gdyŜ przy

podejmowaniu decyzji dotyczących swojego budŜetu starają się oni jak najdokładniej oszacować

swój przyszły dochód, tzw. „dochód stały”

. Friedman zauwaŜył, Ŝe gdy konsumenci dokonują

obliczeń, powracają pamięcią przede wszystkim do poziomu inflacji, jaka była w niedalekiej

przeszłości. Jest to tzw. oczekiwanie adaptacyjne

. Biorą teŜ pod uwagę to, jaki jest ich dochód,

ile wynosi bieŜąca stopa procentowa i jak moŜe się kształtować napływ gotówki w przyszłości,

analizując teŜ na przykład to, w jakim są wieku, czy teŜ jak liczną mają rodzinę. Gdy dochód

jednostki jest większy niŜ planowano, dodatkowe pieniądze przeznacza się nie na wydatki

konsumpcyjne, lecz na przykład na papiery wartościowe i nieruchomości. Natomiast w

Ibidem, s.56.

Ibidem, ss.256-267.

M. Belka, op.cit., s.159.

Ibidem, s.215.

przypadku niedoboru w dochodzie jednostka i tak nie ogranicza wydatków, lecz zapoŜycza się

Pomysłem Friedmana na ograniczenie fatalnych konsekwencji inflacji jest zastosowanie

„klauzuli inflacyjnej”

, inaczej zwanej indeksacją, czyli określenie kosztów z uwzględnieniem

ewentualnej inflacji, co zmniejszyłoby perturbacje w obrotach kapitałem

Czasami występuje sumpflacja czyli zarówno wzrost bezrobocia jak i inflacji.

Friedman przestrzegał, Ŝe takie zestawienie zdarza się, gdy państwo ingeruje w rynek zakłócając

działanie mechanizmów samoregulujących

. Stad teŜ apel do rządu, aby nie dopuszczać nawet

do okresowej manipulacji przy wynagrodzeniach i wartościach towarów. Tak naprawdę bowiem

moŜna wyeliminować inflację tylko poprzez cięcia w tworzeniu pieniądza. Nie musi się

dokonywać wyboru pomiędzy inflacją i bezrobociem. „Prawdziwy wybór jest jedynie pomiędzy

wyŜszym bezrobociem jako rezultatem inflacji, lub bezrobociem jako tymczasowym skutkiem

leczenia inflacji”

, twierdził Milton Friedman.

Głosząc program naprawy państwa w sferze finansów, Friedman poświęcił duŜo

uwagi funkcjonowaniu Rezerwy Federalnej. Jego zdaniem, optymalnym rozwiązaniem

łagodzącym pojawiające się cyklicznie spadki koniunktury byłaby likwidacja

Banku

Centralnego Stanów Zjednoczonych

„Wielki libertarianin”

sądził, iŜ pieczę nad bankami i

pieniądzem powinny sprawować instytucje juŜ istniejące: Korporacja Ubezpieczenia Depozytu

Federalnego i Kontroler Waluty. MoŜna byłoby teŜ przekazać, na zasadzie ustawy, całą funkcję

kontroli pieniądza komputerowi, przy czym naleŜałoby ustalić wzrost inflacyjny, albo w oparciu

o niezmienne wartości liczbowe, albo tak zaprogramować maszynę, aby miała na uwadze stały

współczynnik przyrostu masy pienięŜnej

Punktem przełomowym dla organizacji amerykańskiego rynku kapitałowego w XX

wieku było przyjęcie w 1913 roku ustawy powołującej Rezerwę Federalną, której głównym

celem było niedopuszczenie do pojawienia się paniki w sektorze bankowym. Przed tą datą, raz

na jakiś czas miały miejsca „ograniczenia wypłat” przez banki, którym nie udawało się sprostać

Ibidem, ss.159-165

M. Friedman i R. Friedman, op.cit., s.267

M. Belka, op.cit., s.278

Ibidem., ss. 219-221.

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss. 269-272.

Pytania i uwagi, [w]: M Friedman, Polityka i tyrania, Wydawnictwo Heuros, Łódź 1993, s.59.

M. Friedman, op.cit., s.56

B. Snowdon, H.R. Vane, op.cit., s.183

M. Friedman, op.cit., s.64.

nagłym Ŝądaniom zwrotu gotówki duŜej ilości klientów

. Banki, które zarabiają na obracaniu

kapitałem, a nie na jego kumulowaniu, musiały być teŜ czasami zamykane , w przypadku gdy

zbyt duŜa grupa ludzi chciała odzyskać swoje wkłady. Aby nie dochodziło do tego typu paniki,

zdecydowano się na powołanie Systemu Rezerwy Federalnej

, który miał moŜliwość

dodrukowania środka płatniczego, aby stało się zadość woli posiadaczy kont bankowych.

Niestety ten „bankier rządu”

nie spełnił oczekiwań

. Po wielkim krachu na giełdzie

nowojorskiej, w październiku 1929 roku, brakowało środka płatniczego na pokrycie zobowiązań

względem domagających się swoich depozytów Amerykanów, ale System Rezerwy Federalnych

nie zadziałał i nie skupował papierów wartościowych doprowadzając do wieloletniego kryzysu.

W 1933 roku, z 23 tysięcy działających w 1929 roku, w całym kraju banków, po „wakacjach

bankowych” ogłoszonych 6 marca, zostało ich tylko 12 tysięcy. Walczący o władzę przywódcy

Systemu Rezerwy pogrąŜyli instytucję w chaosie. W rezultacie, decyzje zaradcze były w duŜej

mierze błędne, albo nie zostały podjęte na czas. Wystarczyło tylko zezwolić na adekwatne

zwiększenie podaŜy pieniądza na rynku krajowym, a kryzys nie przybrałby prawdopodobnie

takich rozmiarów

Podsumowując, mając uzasadnienie w badaniach nad historią monetaryzmu Stanów

Zjednoczonych przeprowadzonych razem z Ann J. Schwarz i spisanych w „Historii monetarnej

Stanów Zjednoczonych, 1867-1960”

, Friedman doszedł do przekonania, Ŝe za kryzysami

ekonomicznymi w pierwszych czterech dekadach XX wieku stoi System Rezerwy Federalnej.

Gdyby nie ten regulujący bank i jego wadliwa ocena sytuacji gospodarczej, recesje zapewne

przebiegałyby łagodniej i nie byłyby tak bardzo czasowo rozciągnięte

1.2.2. Doktryny społeczne Miltona Friedmana

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss.67-72.

M. Friedman, op.cit., s.54.

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss.74-81.

D. Levy, Interview with Milton Friedman, the Region, Federal Reserve Bank of Minneapolis, 1992, [w]:

http://minneapolisfed.org/pubs/region/92-06/int926.cfm

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., s.81.

D. Levy, op.cit.

M. Friedman, op.cit., s.52.

Friedman mówił nie tylko o monetaryzmie. Bardzo waŜna była dla niego wolność.

Dziełami, które najbardziej przystępnie charakteryzują te ideę, to opublikowana w 1962 roku

„Wolność i kapitalizm”, a takŜe pokrewny tematycznie „Wolny Wybór” z 1980 roku.

Według jednej z definicji, wolność to prawo jednostki do swobodnego kierowania

swoim Ŝyciem, a jedynym czynnikiem ograniczającym powinny być prawa jakie przysługują

innym ludziom

. Dla Friedmana istnieją silne powiązania pomiędzy wolnością osobistą,

gospodarczą, a polityczną. Aby jednostka była wolna w sferze polityki, musi istnieć swoboda

ekonomiczna

. Gdy nie ma przymusu, a jest wolność ekonomiczna, człowiek moŜe swobodnie

kierować swoim Ŝyciem

. DąŜąc do samorealizacji, ludzie biorą udział w nieskończonej ilości

transakcji, które jak głosi Friedman, za Adamem Smithem, przynoszą korzyść tylko wtedy, gdy

dochodzi do nich w sytuacjach, kiedy nie ma Ŝadnych zewnętrznych nakazów i tzw.

„niewidzialna ręka” rynku moŜe zadziałać. Niczym nie skrępowana wymiana rodzi zakrojoną na

światową skalę współpracę

. Pieczę nad nią sprawuje, przede wszystkim swobodna

konkurencja

pomiędzy przedsiębiorcami, którzy poprzez dbanie o zysk dla siebie przyczyniają

się do dobrobytu wszystkich uczestników transakcji ekonomicznych.

JuŜ Adam Smith odkrył, Ŝe za koordynacje wymiany towarów odpowiedzialne są

ceny, które nie tylko informują, lecz takŜe rozdysponowują dochód według zysków i obniŜają

koszty produkcji poprzez stosowanie coraz to bardziej wydajniejszych rozwiązań

produkcyjnych. Friedman uwaŜa, Ŝe to jakim dysponujemy majątkiem jest uwarunkowane przez

dwa czynniki: przypadek i suwerenny wybór kaŜdego człowieka

. Gdy indywidualny dochód,

który jest wynikiem mniej lub bardziej trafnych decyzji jest dzielony w ramach idei „kaŜdemu

według potrzeb” wówczas, jak pokazała historia, dochodzi nie tylko do pogwałcenia wolności

lecz prowadzi takŜe do sytuacji, w której, powołując się na stwierdzenie G. Orwella „wszystkie

M. Friedman, Economic Freedom, Human Freedom, Political Freedom, 1991, [w]:

http://www.sbe.csuhayward.edu/~sbesc/frlect.html

R. Gwiazdowski, Reaganomica w praktyce – polityka gospodarcza Ronalda Reagana, [w]: konferencja, Ronald

Reagan, człowiek-przywódca-wizjoner, Warszawa 2005

M. Friedman, op.cit., 21.

M. Belka, op.cit., s.23.

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., s.12.

Ibidem, s.213.

Ibidem, ss.13-24.

Ibidem, ss.130-142.

zwierzęta są równe, ale niektóre równiejsze”

, czyli wcześniej, czy później i tak w

gospodarkach sterowanych odgórnie dojdzie do sytuacji, gdzie obywatele będą się od siebie

róŜnić To, jak sprawnie działa gospodarka, jest wypadkową działania trzech rodzajów

przenikających się wzajemnie równości: równości przed Bogiem, równości szans i równości

pozycji. Nie ma na świecie 2 identycznych ludzi, kaŜdy ma inne cele i pragnienia, które mogą

być zrealizowane jedynie gdy człowiek będzie wolny w sposobie wykorzystania swoich

uzdolnień. Słowo „równe” nie jest równoznaczne z pojęciem „sprawiedliwe”. Równy znaczy

swobodnie ryzykujący w lokowaniu swojej energii, rozwijaniu swoich zdolności i pasji

100

PodąŜając za sposobem myślenia Friedmana w kwestii osiąganego dochodu, moŜemy

dojść do wniosku, Ŝe osobą bez majątku będzie ten, kto nie podejmie ryzyka. Jest rzeczą

oczywistą, Ŝe zawsze pojawią się tacy, którym nie uda się podczas dokonywania wyboru, ale dla

nich mogą być przeznaczone specjalne ubezpieczenia

101

. Noblista zdawał sobie sprawę, Ŝe nie

wszyscy mają równy start i Ŝe róŜnice w posiadanym majątku mogą doprowadzić do

antagonizmów społecznych. UwaŜał jednak, Ŝe bogactwa w systemie kapitalistycznym są

dzielone i tak najbardziej sprawiedliwie, a dysproporcje w dochodach są najmniejsze

102

. Gdy

rząd przejmuje kontrolę nad dzieleniem dochodu narodowego, dochodzi do dwóch negatywnych

zjawisk. Nie tylko zostaje ograniczona wolność jednostki, zmuszanej do oddania części

uzyskanego majątku, tak naprawdę nie wiadomo na jakie cele

103

. Friedman stwierdził, Ŝe „Skoro

kaŜdy jest właścicielem wszystkiego (...) nikt nie jest właścicielem niczego (...)”

104

. Co więcej,

rozrasta się nieefektywna biurokracja

105

, która bardziej przyczynia się do pogłębienia

nierówności niŜ do ich niwelowania. Dobrym przykładem odzwierciedlającym te tendencje jest

progresywny system podatkowy. Wydaje się, Ŝe najwięcej przy tego rodzaju opodatkowaniu

powinny zapłacić osoby najzamoŜniejsze, jednak na skutek wielu

106

tzw. „furtek prawnych”

107

bogaci, w rzeczywistości unikają płacenia naleŜności państwowych. W konsekwencji najwięcej

G. Orwell, Folwark zwierzęcy, cyt. za Ibidem, s.129.

100

Ibidem, ss.127-132.

101

M. Belka, op.cit., s.33.

102

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., s.140

103

M. Belka, op.cit., s.36.

104

R. Gwiazdowski, op.cit. Reaganomica w praktyce – polityka gospodarcza Ronalda Reagana, wykład

wygłoszony na konferencji Ronald Reagan, człowiek-przywódca-wizjoner, Warszawa 2005.

105

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., s.92.

106

M.Belka, op.cit., s.37.

107

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., s.137.

do uiszczenia ma klasa średnia, która dość regularnie opłaca podatki

108

, stąd teŜ wypowiedź

Friedmana „Jestem za obniŜaniem podatków w kaŜdych okolicznościach, pod kaŜdym

pretekstem, z kaŜdego powodu, kiedykolwiek jest to moŜliwe”

109

Niestety, oczekiwanego rezultatu pomocy najuboŜszym nie przynoszą takŜe takie

przedsięwzięcia państwa etatystycznego jak ubezpieczenia społeczne, pomoc społeczna,

subsydia na mieszkania komunalne, czy opieka medyczna. Dokonując rewizji osiągnięć państwa

paternalistycznego nie uzyskamy danych wskazujących na poprawę warunków bytowych wśród

ludzi z najbiedniejszych warstw społecznych. Konsekwencją jest jedynie zmarnowanie

ogromnych sum pienięŜnych. Ludzie niechętnie oszczędzają i inwestują. Niektórzy

przyzwyczajają się do sytuacji, kiedy nie muszą podejmować pracy, wcześniej czy później

dochodząc do przekonania, Ŝe państwo i tak o nich zadba

110

, a przecieŜ, jak to określał twórca

monetaryzmu „Nie istnieje coś takiego jak darmowe obiady”

111

. Według Friedmana działaniem

wskazanym, choć niestety niedoskonałym w dziedzinie pomocy dla gorzej uposaŜonych byłaby

filantropia, a takŜe zrealizowanie dwóch jego projektów o stopniowym wyeliminowaniu

zbędnych ubezpieczeń społecznych i o specjalnym podatku od dochodu

112

, gdzie dotowani

byliby członkowie społeczeństwa o dochodzie niŜszym niŜ wynosiłby najniŜszy próg

dochodowy określony ustawą

113

. Aby w systemach wolnorynkowych nie dochodziło do naduŜyć

wolności musi istnieć instytucja, której zadaniem byłaby ochrona wolności osobistej zarówno

przed atakami przemocy wynikającymi z konfliktów międzypaństwowych jak i tych, których

inicjatorami są współobywatele

114

. Tę rolę powinno przejąć państwo.

Dodatkowo, w ramach koncepcji tzw. „państwa minimalnego”

115

rząd powinien

usankcjonować obywatelom rzetelny wymiar sprawiedliwości

116

, który przejąłby rolę mediatora

w sprawach związanych czy to z ograniczeniem wolności, czy z nie wywiązywaniem się z

postanowień zawartych w umowach wolnorynkowych. Do kompetencji państwa Friedman

zaliczał takŜe stanie na straŜy polityki pienięŜnej i fiskalnej

117

i ochronę tych wszystkich, którzy

108

M.Belka, op.cit., s.37.

109

Cytaty, [w]: http://www.miasik.net/archive/2005/03/kolejne_cytaty.

110

M. Friedman, R. Friedman, ss.96-122.

111

Wikicytaty, op.cit.

112

M. Friedman, R. Friedman, ss.114-134.

113

M. Belka, op.cit., s.50.

114

M. Friedman, op.cit., s.16.

115

M. Belka, op.cit., s.41.

116

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., s.26.

117

M. Friedman, op.cit., ss.37-46.

nie są w pełni świadomi swoich praw obywatelskich, jak osoby z zaburzeniami psychicznymi

czy dzieci

118

. Podsumowując, jak najmniej rozbudowane, najlepiej jak najbardziej

zdecentralizowane państwo pozostające pod władzą narodu powinno gwarantować

poszanowanie wolności i interweniować tylko w wyjątkowych sytuacjach, gdy jednostka nie

jest w stanie sama, ani przy współpracy innych poradzić sobie z danym problemem, który

wyjątkowo trudno jest rozwiązać opierając się o reguły wolnego rynku, np. zanieczyszczenie

środowiska.

Kwestią dość często poruszaną przez Friedmana jest sprawa dotowania wojska –

straŜnika pokoju i wolności. Z jego rozwaŜań na ten temat wynika, Ŝe wskazane jest utrzymanie

wysoko opłacanej i gruntownie przeszkolonej armii zawodowej, której rzadko zmieniający się

dowódcy i zaprawieni w starciach Ŝołnierze byliby gwarantem mniejszych strat podczas akcji

zbrojnych, co w ostatecznym rozliczeniu miałoby przełoŜenie na zminimalizowanie ogólnych

wydatków w dziedzinie obrony kraju. Poza tym, nie byłaby naruszana wolność wielu młodych

męŜczyzn przymusowo wcielanych do armii. Wojsko, zaznacza jednak Friedman, nie powinno

być uŜyte do podbojów innych nacji, nawet gdyby pojawił się zamysł prowadzenia działań

militarnych pod egidą hasła szerzenia wolności

119

TakŜe rozwaŜania Friedmana na temat handlu międzynarodowego i centralnego

planowania są przez niego klarownie przedstawione. Pojawiała się w nich krytyka protekcyjnej

polityki celnej, która niejednokrotnie inicjuje konflikty polityczne na arenie międzynarodowej.

Manipulowanie kwotami importowo-eksportowymi moŜe być sposobem wpływania na rządy

innych państw, co moŜe doprowadzić do napięć wśród niezadowolonego w danym państwie

elektoratu. Tworzenie barier celnych jest teŜ przyczyną ograniczenia krajowej konkurencji

skutkującej pojawieniem się dyktujących zawyŜane ceny monopoli. Autor „Wolnego wyboru”,

w swojej apoteozie nie podlegającemu restrykcjom handlu międzynarodowego, definitywnie

odrzucał argumenty zwolenników rządowych regulacji gospodarczych. Nie zgadzał się on

mianowicie z załoŜeniami, Ŝe tylko protekcjonizm zagwarantuje Amerykanom godne Ŝycie

120

czy przyczyni się do zwiększenia bezpieczeństwa obywateli dowodząc, Ŝe korzyści z ingerencji

państwowych odnoszą tylko nieliczne, wpływowe grupy społeczne, natomiast zwykły

konsument traci. Zachodzi współdziałanie wewnątrz tzw. „Ŝelaznego trójkąta”, gdzie oprócz

118

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., s.29.

119

M. Belka, op.cit., ss.42-45.

120

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss.37-50.

nielicznego środowiska nacisku, korzyści przypadają takŜe w udziale politykom i biurokratom.

Taką kooperację Friedman nazywał „tyranią status quo”

121

Gdyby politycy nie nakładali ograniczeń rynkowych, państwa Trzeciego Świata o

wiele szybciej zaczęłyby się rozwijać. Co więcej, zapanowałaby większa wolność w róŜnych

dziedzinach Ŝycia społecznego. To wolny handel, a nie wsparcie subwencjami, jest lekarstwem

na zacofanie gospodarcze niektórych państw

122

. W dziełach wielkiego monetarysty pojawia się

dosadna krytyka „państwa dobrobytu”, które zamiast ułatwiać ludziom Ŝycie i wydobywać z

ubóstwa, w rzeczywistości pogłębia jeszcze wszystkie patologie

123

. Przykładem mogą być:

nieefektywne ubezpieczenia społeczne, pomoc społeczna, budownictwo komunalne, opieka

medyczna

124

, a takŜe płaca minimalna

125

i subsydia na rolnictwo

126

Z ubezpieczeń społecznych korzysta przede wszystkim klasa średnia, utrzymywana

przez najbiedniejszych, co jest sensowną konkluzją, gdy weźmie się pod uwagę to, Ŝe ci o

minimalnych dochodach rzadziej studiują i zaczynają płacić podatki o wiele wcześniej niŜ ich

zamoŜniejsi koledzy zdobywający wyŜsze wykształcenie. Statystycznie teŜ ci pierwsi Ŝyją

krócej, stąd mniejsze są ich pobory emerytalne. Poza tym, to młodzi opłacają starszych, co kłóci

się z ideą sprawiedliwości i co moŜe mieć fatalne konsekwencje w przypadku zjawiska

starzejącego się społeczeństwa.

Po zapoznaniu się z danymi opisującymi działanie pomocy społecznej uderza fakt, iŜ

beneficjantami niekoniecznie są ci gorzej sytuowani. Do takich samych wniosków moŜna dojść

przyglądając się efektom działania programów likwidacji slumsów

127

i konsekwencjom ustaw o

płacy minimalnej, przyczyniających się do powiększenia rzeszy bezrobotnych wśród młodych i

tych z mniejszości etnicznych

128

Bardzo niekorzystna sytuacja, z punktu widzenia klienta-konsumenta ma miejsce w

poddanych licznym regulacjom usługach medycznych

129

i we wspieranym finansowo, przez

121

M. Friedman, Tyrania status quo, w: M. Friedman, Polityka i tyrania, Wydawnictwo Heuros, Łódź 1993, ss.50-

52.

122

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss.36-47.

123

M. Belka, op.cit., ss.49-50.

124

M. Friedman, R. Friedman, ss.96-110.

125

Milton Friedman w Playboy’u, [w]: Biblioteczka Laureatów Nobla, Oficyna Liberałów, cz.1, s.14

126

M. Friedman, op.cit., ss.170-171.

127

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss.99-106.

128

Ibidem, s.228.

129

Ibidem, s.109

państwo, rolnictwie

130

. Mają miejsca naduŜycia

131

, a przepłacanie za dany towar staje się coraz

bardziej standardem, a nie wyjątkiem

132

Rozwiązaniem wielu niesprawiedliwości społecznych byłoby, jak pisał Friedman,

zmniejszenie obciąŜeń podatkowych, nałoŜenie ograniczeń na wydatki państwowe i większa

wolność ekonomiczna

133

. NaleŜy na przykład zrezygnować z obowiązkowych świadczeń

pracowniczych i zachęcić ludzi do zakupywania prywatnych polis ubezpieczeniowych co

udroŜniłoby system rentowo-emerytalny

134

Friedman krytycznie odnosił się do systemu szkolnictwa. Piętnował wzrost nakładów,

które nie mają Ŝadnego przełoŜenia na wzrost jakości sfery dydaktycznej. Wręcz przeciwnie. Jest

coraz więcej uchybień; niekontrolowani, opłacani z budŜetu państwowego nauczyciele nie

przykładają się do wykonywanego zawodu. ZamoŜniejsi rodzice coraz częściej wybierają szkoły

niepubliczne, choć płacą dwukrotnie, w formie podatku i czesnego. Konsekwencją tej tendencji

jest zjawisko wzrastania róŜnic w kształceniu biedniejszych, głownie z mniejszości etnicznych i

tych o zasobniejszych portfelach. Friedman wierzył, Ŝe wyjściem z zaistniałego kryzysu byłaby

prywatyzacja szkół i wprowadzenie specjalnych talonów, ekwiwalentów średnich wydatków na

cele edukacyjne, którym rodzice mogliby swobodnie dysponować według własnego uznania.

Wolny wybór placówki oświatowej wywołałby konkurencję, która automatycznie, zgodnie z

regułami rynkowymi, zwiększyłaby jakość świadczonych przez szkoły usług

135

. Dodatkowo, w

przypadku szkolnictwa wyŜszego szansą na zniesienie niesprawiedliwej sytuacji, w której biedni

poprzez podatki opłacają studia tym z duŜo większym majątkiem, byłoby wprowadzenie

specjalnych poŜyczek, które otrzymywałby student wyraŜający zgodę na pobieranie w

przyszłości przez poŜyczkodawcę pewnej kwoty z jego pensji

136

. W zreformowanym systemie

szkolnictwa, przy zwiększonej ilości szkół prywatnych , aparat polityczny miałby juŜ mniejszy

wpływ na programy nauczania, przez co zmniejszałaby się jego moŜliwości w forsowaniu

tendencyjnych, „swoich” koncepcji świata.

Friedman nie ustawał w sugestiach, Ŝe im mniej rządowych regulacji tym lepiej. Był

przeciwny zabranianiu przez organy rządzące posiadania narkotyków, czy broni. Opowiadał się

130

M. Friedman, op.cit., s.171.

131

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., s.122.

132

M. Friedman, op.cit., s.171.

133

Ibidem, s.300.

134

M.Belka, op.cit., s.51.

135

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss.144-155.

136

Ibidem, ss.176-180.

za brakiem jakichkolwiek nakazów co do uŜycia pasów bezpieczeństwa w pojazdach. Był teŜ

niechętny róŜnym normom i przepisom, które wynikają z tzw. „rynku politycznego”, na którym

człowiek dostaje to za czym optuje większość, a nie on sam, przy czym ludźmi narzucającymi

swoje zdanie są albo dbający tylko o własne interesy, lobbujący przedsiębiorcy albo kierujący się

misją uświadamiania mas intelektualiści

137

Kolejnym zagadnieniem poruszanym przez Friedmana na róŜnych forach są

redukujące moŜliwość wyboru, róŜnorodne monopole: prywatny, państwowy i państwowa

kontrola, do których powstania przyczynia się przyzwolenie ze strony rządu i umowy między

członkami społeczeństwa. Praktyki monopolowe, z wyjątkiem tych, które mają charakter lokalny

i są uwarunkowane naturalnym brakiem konkurencji, np. regionalny operator telefoniczny

138

prowadzą do wzrostu cen usług , towarów i spadku konkurencyjności, np. transport kolejowy i

lotniczy w Stanach Zjednoczonych

139

na czym niestety traci klient.

Dla Friedmana wszystkie administracyjne decyzje rządu prowadzące do ingerencji w

sferę gospodarczą, są czynnikiem sprzyjającym monopolom i korupcji. Przynoszą więcej

negatywnych niŜ pozytywnych skutków, np. często niekorzystna dla cięŜko chorych pacjentów

kontrola produktów farmakologicznych i Ŝywnościowych

140

. Niezwykle wysokie wymagania ,

którym muszą sprostać lekarstwa przed dostaniem się na półki aptek sprawiają, Ŝe wiele z nich,

zamiast pomagać, czeka w laboratoriach na swoją kolej, co często prowadzi do wzrostu ich cen,

a lekarstwa są czasami sprzedawane nielegalnie

141

, co moŜe prowadzić do tragedii.

Swoistym przejawem monopolu są związki zawodowe

142

, które jednak zamiast

pomagać to szkodzą swoim członkom. Jeśli bowiem uda się im nawet wynegocjować wzrost

pensji, to pociągnie on za sobą podniesienie kosztów pracy

143

, co moŜe doprowadzić do

podwyŜki cen danego towaru na rynku, albo do ograniczenia zatrudnienia.

Aby zarobki związkowców były odpowiednio wysokie, zrzeszenia pracownicze muszą

przede wszystkim postarać się o okrojenie liczby wakatów, czyli podaŜy siły robaczej. Jednym

ze sposobów, aby to osiągnąć jest wymuszenie, np. strajkami, pomocy rządowej w postaci

odgórnie narzucanych wypłat lub licencji. Przy czym nie zawsze o zgodzie na wykonywanie

137

M. Belka, op.cit., ss.52-53.

138

M. Friedman, op.cit., s.38.

139

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss.189-191.

140

M. Belka, op.cit., s.62.

141

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss.199-217.

142

W. Stankiewicz, op.cit., s.435.

143

M. Belka, op.cit., s.67.

profesji decydują kwalifikacje. Czasami pracownicy wchodzą w układy z ich przełoŜonymi, w

których obie strony decydują się na sztuczne zawyŜanie cen. Jeszcze inna metodą utrzymania

wysokiego wynagrodzenia jest legislacyjne określanie płacy minimalnej, które ogranicza

zatrudnienie ludzi o najniŜszych kwalifikacjach, a im mniejsza podaŜ siły roboczej tym hojniej

jest ona opłacana. Zestawiając dywagacje Friedmana odnośnie sposobów radzenia sobie z

przynoszącymi straty ekonomiczne i społeczne zjawiskami, czytelnik moŜe odnieść wraŜenie, ze

winnym większości niekorzystnych danych na niwie gospodarczej, które skutkują napięciami

wśród zbiorowości obywatelskich, jest rozrastający się aparat rządowy, który coraz bardziej

ogranicza rodzącą postęp wolność człowieka. Ukróceniem tendencji rozszerzenia się wpływów

rządu mogłoby być – według Friedmana – przyjęcie pewnych poprawek konstytucyjnych, które

uwolniłyby od regulacji handel światowy, płace, ceny, czy moŜliwości wykonywania wybranego

przez danego człowieka zawodu. Przy zmniejszonej ilości wymogów administracyjnych,

automatycznie przetrzebione zostałyby szeregi biurokracji przez co, moŜna by zmniejszyć

świadczenia podatkowe. Wydaje się, Ŝe wszystkie propozycje Friedmana mogłyby zadziałać,

jednak potrzebny jest czas, utrzymanie liberalnego ducha w społeczeństwie; „odwracająca się

fala”, a takŜe pokonanie skłonności społeczeństw do mandatowania narzucanych przez rząd

interwencji państwowych

144

Kończąc analizę koncepcji Miltona Friedmana moŜna zacytować wieloletniego, szefa

Rezerwy Federalnej (w latach 1987 – 2006), Alana Greenspana

145

, który oznajmił kiedyś: „Nie

potrafię powiedzieć jak bardzo jestem wdzięczny Miltonowi Friedmanowi za jego idee, których

głębia i precyzja oddziaływały na mnie przez te wszystkie lata. Obrońcy wolności będą jego

dłuŜnikami przez pokolenia”

146

. Takie hasła jak: walka z inflacją poprzez „zrównowaŜony

budŜet” i „ograniczenie podatków

147

, „stały wzrost pieniądza”, „negatywny podatek

dochodowy”, „ruchome kursy walut”, gdzie rynek decyduje o wartości walut, „kupony

edukacyjne”, czy ochotnicza armia

148

zyskały uznanie na całym świecie i to nie tylko wśród

ekonomistów.

144

M. Friedman, R. Friedman, op.cit., ss.225-231

145

Alan Greenspan, Wikipedia, Wolna Encyklopedia, 2007, [w]: http://pl.wikipedia.org/wiki/Alan_Greenspan

146

M. Friedman, Polityka i tyrania, Wydawnictwo Heuros, Łódź 1993, ss.65-100

147

Ibidem, s.65.

148

D. J. Theroux, op.cit., ss.12-14.

Rozdział 2: Sytuacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych w latach 1945-1980.

2.1. Sytuacja gospodarcza w Stanach Zjednoczonych w latach 1945-1970.

Na początku lat siedemdziesiątych prezydent Richard Nixon powiedział: „Wszyscy

jesteśmy keynesistami”

149

. W tym stwierdzeniu było sporo racji, jeśli przyjrzymy się realizacji

postulatów ekonomisty Johna Maynarda Keynesa, po tym jak opublikował, w 1936 roku,

„Ogólne teorie zatrudnienia, procentu i pieniądza”, gdzie zanalizował interwencyjną rolę

państwa w przypadku wystąpienia recesji lub kryzysu gospodarczego. UwaŜał, Ŝe to bezrobocie

najbardziej szkodzi gospodarce, a nie inflacja. Dla niego waŜna była konsumpcja. Gdy rośnie

siła nabywcza konsumentów, zwiększają się dochody przedsiębiorstw. Zarobione pieniądze

przeznaczane są na inwestycje. Wraz z dobrą koniunkturą zwiększa się zatrudnienie i rośnie chęć

dokonywania zakupów. Niestety, duŜe zapotrzebowanie na dane towary sprawia, Ŝe ceny są

coraz wyŜsze i gospodarka powoli wchodzi w fazę kryzysu. Mniejsze dochody firm to

ograniczone inwestycje, a to jest powiązane ze wzrostem bezrobocia. Mniejsza konsumpcja to

zanikanie tendencji do inwestowania i dochód narodowy jest mniejszy. Obywatele nie

oszczędzają, co jest przyczyną utrzymywania się wyŜszych stóp procentowych. Pesymistyczne

nastroje są coraz bardziej odczuwalne wśród kupujących. Firmy nie mogą się rozwijać, gdyŜ nie

mają na to środków pienięŜnych, jak to miało miejsce podczas wielkiego kryzysu w Stanach

Zjednoczonych (1929-1933) i na całym świecie. John Maynard Keynes widział rozwiązanie

problemu. Przekonywał o słuszności interwencji państwa w gospodarkę rynkową i współpracy z

sektorem prywatnym w celu zwiększenia popytu. Rząd powinien chwilowo uruchomić program

robót publicznych. Takie inwestycje, według J.M. Keynesa, oŜywiłyby gospodarkę

150

. Co

więcej, aby jak najszybciej wychodzić z zastojów lub recesji gospodarczych, Keynes sugerował

interwencjonizm monetarny, czyli manipulowanie stopami procentowymi lub kursami walut, a

takŜe przyjmowanie określonych załoŜeń fiskalnych, co do opodatkowania i wydatków

budŜetowych, tak aby znów powróciła koniunktura

151

149

R.M. Ebeling, Monetary Central Planning and the State, Part 26: Milton Friedman and the Monetary "Rule" for

Economic Stability, luty 1999, [w]: http://www.fff.org/freedom/0299b.asp.

150

M. Bochenek, Szkice o ekonomii i ekonomistach, Wydawnictwo Mado, Toruń 2004, ss. 212-217.

151

Popularna Encyklopedia Powszechna, red. L. Czopek, Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1995, t.8, s.131,

A.S. Blinder, Keynesian Economics, The Concise Encyclopedia of Economics, 1999-2002, [w]:
http://www.econlib.org/library/Enc/KeynesianEconomics.html,

Doktryna J.M. Keynesa stanowiła integralną część amerykańskich programów

gospodarczych, przede wszystkim w latach, gdy prezydentami byli John Fitzgerald Kennedy

(1961-1963) i Lyndon Baines Johnson (1963-1969)

152

, ale równieŜ bezpośrednio po zakończeniu

drugiej wojny światowej, kiedy prezydentem został Harry Truman (1945-1953), który opowiadał

się za kontynuowaniem interwencjonizmu w ramach tzw. Nowego Ładu (New Deal)

153

. Bał się,

Ŝe jeśli wycofa się z państwowej kontroli, dojdzie do inflacji i załamania gospodarczego.

Dlatego teŜ często próbował przeforsowywać tzw. ustawy regulujące; np. w 1946 roku, przyjęto

ustawę o osiągnięciu „maksymalnego zatrudnienia, produkcji i siły nabywczej”. Aby

zrealizować to załoŜenie, powołano Radę Doradców Ekonomicznych, której powierzono

opracowanie odpowiedniej polityki fiskalnej. PoraŜką prezydenta Trumana były natomiast trzy

ustawy ekonomiczne; jedna, z 1947 roku, tzw. „ustawa związkowa Tafta-Harleya” (Taft-Harley

Labor Relations Act), która wprowadzała pewne ograniczenia i utrudnienia w działaniu

związków zawodowych (np. pracodawcy mogli wnosić sprawy do sądu, gdy zrzeszenia

pracownicze odchodziły od umów), i dwa akty legislacyjne z 1948 roku o przerwaniu

subsydiowania cenowego farmerów, a takŜe ustawa zmniejszająca podatki dla najbogatszych.

Program gospodarczy prezydenta Trumana na drugą kadencję, z 1949 roku, tzw.

„uczciwy ład” (Fair Deal), teŜ miał charakter interwencyjny i etatystyczny (opiekuńcza rola

państwa), ale tylko część propozycji prezydenckich udało się przyjąć: podniesiono płacę

minimalną i przyznano dotacje na budowę mieszkań socjalnych. Nie powiodło się, na przykład,

wprowadzenie ubezpieczeń zdrowotnych. Okres 1949-1950 to czas, kiedy bardziej przychylnie

odnoszono się do współpracy z duŜymi przedsiębiorstwami niŜ do wspomagania drobnej

przedsiębiorczości. Kiedy doszło do lekkiego spowolnienia gospodarczego w 1949 roku, rząd

namawiał przedstawicieli duŜych korporacji do większych inwestycji.

Polityka gospodarcza, red. B. Winiarski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, ss.167-168.

152

Ibidem, s.165.

153

Program gospodarczy zaproponowany i realizowany przez Franklina Dellano Roosevelta (od 1932 roku)

ukierunkowany  na  wydobycie  Stanów  Zjednoczonych  z  kryzysu  gospodarczego  z  1929  roku  poprzez  reformy
gospodarcze. Wówczas, Kongres zdewaluował dolara, przyznał farmerom odszkodowania za zmniejszanie areałów
upraw  i  przeznaczył  duŜe  kwoty  na  przeprowadzenie  prac  publicznych.  Wprowadzono  teŜ  aktywną  politykę
socjalną.  Przykładowo,  ograniczono  czas  pracy,  wprowadzono  płacę  minimalną,  [w]:    J.  Skodlarski,  R.  Matera,
Gospodarka  Światowa  w  latach  1914-1939,  [w]:  red.  Cz.Madajczyk,  Dzieje  Najnowsze,  Rocznik  XXXV-2003,  1,
Wydawnictwo DiG, Warszawa, 2003, s. 24.

Na lata prezydentury H. Trumana (1945-1952)

154

przypada okres, który moŜna nazwać

„prosperity (koniunkturą) ery powojennej”

155

. Stany Zjednoczone stały się wtedy światowym

liderem w dziedzinie gospodarczej. Górowały nad innymi gospodarkami (europejskimi i

japońskimi) w sferze technologii, organizacji i edukacji, z dochodem narodowym, który

zwiększył się trzykrotnie (z 64 do 160 miliarda dolarów) w ciągu pięciu lat od zakończenia

drugiej wojny światowej

156

. Do budŜetu trafiały pieniądze pochodzące z denacjonalizacji

(wyprzedaŜ przedsiębiorstw naleŜących do państwa). Dzięki wzrostowi popytu wewnętrznego

udało się zapanować nad krótkotrwałą inflacją (na skutek uwolnienia w 1946 roku cen i płac) i

bezrobociem, przede wszystkim wśród Ŝołnierzy, którzy wracali z frontów drugiej wojny

światowej. Między innymi dla nich przygotowano niskoprocentowe poŜyczki, które mogli

przykładowo przeznaczyć na rozpoczęcie działalności handlowej, szkolenia zawodowe lub na

zakup mieszkania. Popytowi wewnętrznemu towarzyszył popyt zewnętrzny inicjowany przez

odbudowującą się Europę, dla której rząd amerykański przygotował program poŜyczek zwany

planem Marshalla

157

. Rekonwersja w Stanach Zjednoczonych, czyli przejście z gospodarki

wojennej w gospodarkę okresu pokoju, przebiegła bez większych perturbacji ekonomicznych

158

Hasłem przewodnim wybranego w 1953 roku prezydenta, generała Dwighta D.

Eisenhowera (1953-1961) była tzw., „droga środka” pomiędzy Nowym Ładem (program

gospodarczy, którego twórcą był F.D.Roosevelt), czyli kontynuacja polityki socjalnej

realizowanej przez prezydentów po drugiej wojnie światowej, a większym konserwatyzmem w

kwestiach ekonomicznych, dzięki czemu wprowadzano ograniczenia i uproszczenia w

biurokracji. Pojawiła się takŜe koncepcja, aby rządy stanowe i prywatna przedsiębiorczość

wzięły na siebie część odpowiedzialności za sprawy ekonomiczne

159

Dobra koniunktura w Stanach Zjednoczonych utrzymywała się niemal nieprzerwanie

od 1945 do 1968 roku, choć nie zawsze rozwój gospodarczy był taki jakiego oczekiwaliby

amerykańscy politycy. W 1954 roku miała miejsce pierwsza recesja, wywołana prawdopodobnie

154

E.W. Hawley, Era Trumana-Eisenhowera, [w]: red. D.Critchlow, D. Michałek, Historia Stanów Zjednoczonych

Ameryki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, t.5, ss. 35-50.

155

Wielka Encyklopedia Polonica, EM & Polskie Media Amer.com, Warszawa 2007, s.3589.

156

E.W. Hawley, op.cit., ss.35-50.

157

C. Leszczyńska, Wykład z historii gospodarczej,2007, ss. 32-34, [w]:

www.olympus.edu.pl/finanse_i_bankowosc/wirtualny_dziekanat/materialy_do_zajec/HG_wyklad_-_czesc_III.doc.

158

K. Michałek, Mocarstwo, Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1945-1992, Wydawnictwo „KsiąŜka i

Wiedza”, Warszawa 1995, ss.22-23.

159

Ibidem., ss.51-59.

zakończeniem działań wojennych na Półwyspie Koreańskim (1950-1953)

160

. Choć System

Rezerwy Federalnej (SRF) zaczął stosować ekspansywną politykę monetarną i obniŜył stopy

procentowe, w ciągu jednego roku produkcja spadła o 10 procent. Wyjściem z sytuacji okazała

się polityka Eisenhowera, który zaczął stymulować popyt poprzez tworzenie prac społecznych.

Zadziałały teŜ ubezpieczenia społeczne na wypadek utraty pracy. Wróciła koniunktura, a z nią

znów kłopotliwa dla rządu inflacja (od 1955 do 1956 roku), z którą SRF zaczął walczyć

korygując wcześniejszą politykę monetarną poprzez podniesienie stóp procentowych i

zwiększenie wymogów w stosunku do rezerw bankowych. Następne załamanie gospodarcze

przypadło na lata 1957-1958. Odnotowano 16-procentowy spadek dokonywanych inwestycji.

Sytuację gospodarczą pogorszyło takŜe zakończenie w 1957 roku, kolejnego kryzysu na Bliskim

Wschodzie, tzw. kryzysu sueskiego

161

. Stany Zjednoczone eksportowały mniej , bo uczestnicy

sporu nie musieli juŜ importować i gromadzić zapasów na wypadek wojny. System Rezerwy

Federalnej ponownie obniŜył stopy procentowe i pod koniec lat pięćdziesiątych Stany

Zjednoczone, po raz kolejny, przeŜywały okres prosperity gospodarczej. Analogicznie do

poprzednich okresów koniunkturalnych, odnotowano presję inflacyjną

162

. To wtedy, na

przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, wyznaczono tzw. „krzywą Phillipsa”, która

pokazywała, Ŝe istnieje pewna odwrotna zaleŜność pomiędzy określonymi wskaźnikami

ekonomicznymi. Sugerowano, Ŝe wzrost inflacji pociąga za sobą spadek bezrobocia, a mniejszy

wzrost cen, to większe bezrobocie

163

Choć ponownie zaufano prezydentowi Eisenhowerowi, jego druga kadencja nie była

juŜ tak pomyślna jak pierwsza, gdy cieszył się duŜą popularnością, a jego program polityczno-

gospodarczy, choć niespójny

164

, miał poparcie wyborców. Prezydent jeszcze raz wykorzystał

hasło „drogi środka”, ale nie było łatwo je realizować. W kraju panowało niezadowolenie z

160

produkt narodowy Stanów Zjednoczonych zmniejszył się o 1,2 procent, bezrobocie wzrosło do 5 procent: J.

Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s.330.

161

Konflikt był związany z odmową udzielenia przez państwa Zachodnie poŜyczki na budowę Tamy Assuańskiej.

Prezydentowi Egiptu, Naserowi pomógł Związek Radziecki. Aby uzyskać większy kapitał, Naser zdecydował się na
nacjonalizację Kanału Sueskiego, co nie spodobało się jego europejskim uŜytkownikom: Francji i Wielkiej Brytanii
(do  tamtej  pory  szlak  ten  moŜna  było  pokonać  bezpłatnie).  Do  kryzysu  przyłączył  się  teŜ  Izrael.  Ostatecznie,  w
konflikcie  zwycięŜył  Egipt  wspierany  przez  Stany  Zjednoczone,  ONZ  i  Związek  Radziecki.  Wojska  izraelskie
musiały się, w 1957 roku wycofać ze zdobytych wcześniej  pozycji na  Górze Synaj, [w]:  Kryzys Sueski 1956, [w]:
www.e-polityka.pl/a.2727.html.

162

R.D. Irvin, Macroeconomics, Library of Congress INC., Illinois 1994, ss.371-372.

163

C. Leszczyńska, op.cit., s.34.

164

We wcześniejszych latach, nie udawało się pogodzić zwiększonych wydatków państwowych z jednoczesną próbą

ograniczenia biurokracji, [w]: E.W. Hawley, op.cit., ss.35-50.

powodu konfliktów rasowych, problemów z zachowaniem dotychczasowej „jakości Ŝycia”

165

korupcji wśród polityków i z problemami gospodarczymi, głównie pod koniec lat

pięćdziesiątych.

Obawiano

się

konsekwencji

społeczno-gospodarczych

skutek

zapoczątkowanego, przed końcem drugiej kadencji prezydenta Eisenhowera, zwiększenia

wydatków na zbrojenia. Prezydent zdał sobie sprawę, Ŝe Stany Zjednoczone zaczynają tracić

dystans do Związku Radzieckiego w zakresie potencjału militarnego

166

. Poza tym, biorąc pod

uwagę całe lata pięćdziesiąte, Stany Zjednoczone odnotowały słabszy przyrost PKB (2,8

procent) niŜ Europa Zachodnia (4,5 procent)

167

Na lata sześćdziesiąte, czyli na erę Kennedy’ego-Johnsona, przypada wiele burzliwych

wydarzeń związanych przede wszystkim z inwazją w Zatoce Świń (kwiecień 1961), kryzysem

kubańskim (październik 1962), zabójstwem J.F. Kennedy’ego (22 listopad 1963) i eskalacją

działań wojskowych w Azji Południowo-Wschodniej (wojna w Wietnamie

168

, w drugiej połowie

lat sześćdziesiątych). Poza tym, w tej dekadzie doszło do największej, od czasu Wielkiego Ładu,

działalności etatystycznej państwa, zapoczątkowanej przez J.F. Kennedy’ego

169

programem pod

nazwą: „Nowe granice”

170

(New Frontier)

171

, w którym skoncentrowano się nie tylko na

działalności opiekuńczej państwa w sferze socjalnej, lecz takŜe załoŜono sobie cel zwiększenia

udziału Stanów Zjednoczonych w kształtowaniu polityki globalnej poprzez połoŜenie nacisku na

handel międzynarodowy i rozbudowę potencjału wojskowego. Część propozycji, głównie

militarnych, Kennedy’ego zyskała aprobatę Kongresu. Zainicjowano program kosmiczny z

siecią satelitów komunikacyjnych, powstał Korpus Pokoju, Sojusz dla Postępu (Alliance for

Progress) i Agencja Kontroli Zbrojeń i Rozbrojenia (US Arms Control and Disarmament

Agency).

W Radzie Doradców Ekonomicznych zasiedli przede wszystkim zwolennicy

keynesizmu. Przyjęto, Ŝe celem ekipy rządzącej będzie utrzymanie niskiego bezrobocia kosztem

165

Zgłaszano postulaty aby poprawić stan kultury, miast, środowiska, a takŜe, pozwolić ludziom pracować np. przy

pracach społecznych, [w]: ibidem.

166

Budowa rakiet dalekiego zasięgu i statków kosmicznych, odchodzenie od polityki powstrzymywania się

(H.Truman) w Stosunku do Związku Radzieckiego: E.W. Hawley, op.cit., ss.55-62.

167

J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, op.cit., ss.

329-336.

168

Wojna w Wietnamie, w latach 1964-1973, [w]: Nowa Encyklopedia Powszechna, red. B. Kaczorowski,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. t.8, s.606.

169

H.D. Graham, Era Kennedy’ego-Johnsona, [w]: D.Critchlow, D. Michałek op.cit., s.87.

170

L. Pastusiak, Prezydenci, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987, t.III, s.163.

171

Wielka Encyklopedia Polonica, op.cit., s.3589.

zwiększonej inflacji. Aby to osiągnąć zaaprobowano zmniejszenie naleŜności podatkowych i

zatwierdzono ekspansywność w stosunku do wolumenu środków płatniczych – stopy procentowe

były niskie. W konsekwencji, zwiększyły się moŜliwości kredytowe obywateli, którzy nabywali

napędzając przez to koniunkturę

172

. Aby realizować przyjęty na początku kadencji prezydenckiej

Roosevelta program gospodarczy zwany Nową Ekonomiką wygenerowano dodatkowe fundusze

na poprawienie sytuacji w najsłabiej rozwiniętych ekonomicznie regionach Stanów

Zjednoczonych. Zagwarantowano wyŜsze wynagrodzenie minimalne (1,25 dolara za godzinę),

wspomagano budowę mieszkań socjalnych i transport publiczny. W rolnictwie, ustalono ceny

minimalne i manipulowano ilością zbiorów (państwo monitorowało wielkość upraw – w razie

zbyt niskich cen przekonywano do zmniejszenia zasiewu i rekompensowano straty finansowe

wynikające z pomniejszenia produkcji). Zrewolucjonizowano rolnictwo – zaczęto stosować

nowoczesne środki chemiczne i coraz bardziej wydajne maszyny. Dzięki temu zwiększyła się

wydajność i zmniejszyło się zatrudnienie w rolnictwie (w 1950 roku: 10 milionów, w 1970 roku:

4,3 milionów). Wspierano rozwój nowych technologii: odnotowano postęp w elektronice i

informatyce. Pracowano nad rozmieszczeniem satelitów w przestrzeni okołoziemskiej.

Modernizowano przemysł lotniczy

173

Kennedy naciskał i przekonywał Kongres do swoich planów, jednak napotykał na

opór i, mimo nacisków, część postulatów jego administracji została odrzucona w głosowaniach.

Nie udało się wprowadzić ubezpieczeń zdrowotnych ani zatwierdzić powstania Departamentu

Spraw Miejskich z programem rozwoju transportu zbiorowego, nie przyznano teŜ dodatkowych

funduszy na opłacenie nauki dzieci z uboŜszych rodzin. Natomiast wydatki na wojsko rosły

coraz szybciej

174

. Wprawdzie nie powiodła się misja wywołania powstania antykomunistycznego

przeciwko kubańskiemu przywódcy, Fidelowi Castro, w Zatoce Świń (Kuba), ale zaŜegnano

powaŜny kryzys kubański związany z umieszczeniem przez Związek Radziecki głowic

nuklearnych zaraz przy terytorium Kuby, w pobliŜu wybrzeŜy Stanów Zjednoczonych, kiedy to

Amerykanom udało się wpłynąć na dowódców radzieckich, aby wycofali się z pomysłu uŜycia

broni rakietowej. W tym samym roku zainteresowano się bardziej udzielaniem pomocy

172

R.D. Irvin, op.cit., s.273.

173

C. Leszczyńska, op.cit., ss.34-35.

174

W 1950 roku, 1 procent PKB przeznaczono na rozwój technologii w przemyśle zbrojeniowym, w 1960 roku było

to juŜ 2,8 procent, [w]: C. Leszczyńska, ibidem, s.34.

gospodarczej i wojskowej nastawionej antykomunistycznie Republice Wietnamskiej. Niestety,

kryzys w Wietnamie Północnym i Południowym przybierał na sile

175

Następca zastrzelonego w 1963 roku, J.F. Kennedy’ego, Lyndon Baine Johnson

(1963-1969) kontynuował wizję Kennedy’ego: „Nowe Granice”. Sloganem wyborczym nowego

prezydenta stało się hasło „Wielkie Społeczenstwo” (Great Society)

176

. Wytoczono

„bezwarunkową walkę biedzie”

177

. Lyndon B. Johnson okazał się sprawnym politykiem i po

roku od zdobycia fotela prezydenta przeforsował znaczną ilość odrzuconych wcześniej (gdy

prezydentem był Kennedy) przez Kongres programów, takich jak znaczniejsze zmniejszenie

podatków, aby zachęcić do inwestowania i nabywania, zwiększenie wydatków na pomoc

zagraniczną i wspieranie kształcenia zawodowego poprzez specjalistyczne warsztaty.

Jednocześnie wyraŜono aprobatę na inicjowanie robót publicznych, których przygotowywanie

miało leŜeć w kompetencjach nowego organu administracyjnego zwanego Biurem Szansy

Ekonomicznej (Office of Economic Opportunit). Lyndon B. Johnson odnosił sukcesy

legislacyjne takŜe i w kolejnych latach, juŜ jako prezydent pochodzący z wyborów. Dobrał sobie

gabinet w taki sposób, aby skutecznie przekonywał Kongresmanów do głosowania za przyjęciem

ustaw, przede wszystkim tych, które związane były z rozszerzaniem państwa opiekuńczego.

Zadbano o ludzi starszych poprzez przygotowanie dla nich kompleksowego program rządowego

nazwanego Medicare, z którego wypłacano ubezpieczenia zdrowotne dla osób powyŜej 65 roku

Ŝycia

178

. Ubezpieczono najuboŜsze warstwy społeczne poprzez program Medicaid i zapewniono

pracownikom ubezpieczenia zdrowotne pokrywane przez pracodawców. W 1965 roku zajęto się

reformą szkolnictwa podstawowego i średniego, znacząco zwiększając budŜety większości tego

typu placówek oświatowych. Prezydent pomógł teŜ najuboŜszym dzieciom w wieku

przedszkolnym

179

Wydatki budŜetowe rosły: od 1961 do 1964 roku o 35 procent, a od 1964 do 1968

roku o kolejne 24 procent

180

. Razem przyjęto około dwieście ustaw w ramach pomocy socjalnej,

co razem z wydatkami na badania kosmiczne, rozwój militarny i na wojnę w Wietnamie (w 1965

roku wysłano do Wietnamu kolejne 100 tysięcy Ŝołnierzy i przeprowadzono akcje zbrojne na

175

H.D. Graham, op.cit., s.79.

176

L. Pastusiak, op.cit., s.163

177

J.P. McKay, B.D. Hill, J. Buckler, A History of Western Society, Houghton Mifflin Company, Boston 1987, t.II,

s.983.

178

N.A. Graebner, The Age of Global Power, John Wiley & Sons, New York 1979, ss.216-218

179

H.D. Graham, op.cit., ss.82-86.

180

R.M. Pious, American Politics and Government, McGraw-Hill Company, 1986, s.492.

południu kraju)

181

przyczyniło się do wystąpienia ujemnego bilansu płatniczego, a po 1968 roku

do powolnego pogarszania się wyników gospodarczych Stanów Zjednoczonych

182

2.2. Sytuacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych w latach siedemdziesiątych.

Na lata siedemdziesiąte przypadają kadencje trzech prezydentów: Richarda Milhousa

Nixona (1969-1974), Geralda Rudolpha Forda (1974-1977) i Jimmy’ego Earla Cartera (1977-

1980). Pierwszy z wyŜej wymienionych prezydentów, R. Nixon, kandydując na prezydenta w

1968 roku, zwrócił się do „milczącej większości” (nie protestujący Amerykanie), która, według

niego, była juŜ zniechęcona zaangaŜowaniem się Stanów Zjednoczonych w walce na Półwyspie

Indochińskim, wynikającymi z tego zaangaŜowania krwawymi protestami, zarówno

zwolenników jak i przeciwników akcji wojskowych, konfliktami na tle rasowym i wzrostem

przestępczości. Tę „większość” interesowały raczej sprawy społeczne w kraju. Chciała ona

rządów „prawa i porządku”

183

. Nixon był świadomy, Ŝe naleŜy przeprowadzić teŜ reformę

„Wielkiego społeczeństwa”

184

. Widział, Ŝe cały system dysponowania zasiłkami nie sprawdza

się, czego dowodem był wzrost liczby beneficjentów tego systemu; przykładowo w Nowym

Yorku w ciągu 10 lat, od 1958 do 1968 roku, juŜ nie 150 tysięcy mieszkańców tego miasta

wyciągało rękę po państwową pomoc, lecz 1,5 miliona. Przekonywał, Ŝe „trzeba skończyć z

całym tym bałaganem wokół zasiłków”. WyraŜał chęć podjęcia się inicjatywy ulepszenia

funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej. Chciał przekazać więcej funduszy administracji

stanowej.

Podczas pierwszej kadencji administracja Nixona przekonała Kongres do uchwalenia

części zaproponowanych przez siebie ustaw socjalnych, np. biedniejsi, którzy utrzymywali się z

zasiłków, dostali bony na Ŝywność

185

, dofinansowywano wypłaty dla ludzi w podeszłym wieku,

niewidomych i dla wszystkich w jakikolwiek sposób dotkniętych fizycznym upośledzeniem w

181

H.D. Graham, op.cit., s.91.

182

J. Szpak, op.cit. ss. 336-337.

183

S.K Schultz, The Twilight of Liberalism, Board of Regents of the University of Wisconsin System, 1999, [w]:

American History 102, s.2, [w]:
http://us.history.wisc.edu/hist102/lectures/lecture29.html.

184

Koncepcja prezydenta L.B. Johnsona dotycząca równych szans dla wszystkich Amerykanów.

185

D.T. Critchlow, Lata Nixona, Forda i Cartera: 1968-1980, [w]: D.Critchlow, D. Michałek, op.cit., ss.108-109.

ramach ustawy o „dodatkowym ubezpieczeniu socjalnym” (Supplemental Security Income

Act)

186

. Wypłacano więcej z funduszu rent (social security), dotowano budownictwo i przyjęto

specjalny program dotyczący zatrudniania się (Job Corps Program). Co więcej, na przełomie lat

sześćdziesiątych i siedemdziesiątych powaŜnie zajęto się ochroną środowiska naturalnego.

Weszła w Ŝycie ustawa (Environmental Policy Act), która nakładała na państwo wymóg

przeciwdziałania zanieczyszczeniu środowiska. Utworzono nie związaną z instytucjami

państwowymi Radę Ochrony Środowiska (Council on Environmental Quality) oraz wymagano

od państwa dokonywania ekspertyz projektów budowlanych i weryfikacji pod kątem

ewentualnej szkodliwości dla środowiska. Ponadto, utworzono jeszcze Agencję Ochrony

Środowiska (Environmental Protection Agency, EPA) i Krajową Agencję ds. Oceanów i

Atmosfery (National Oceanic and Atmosferic Administration). Kongresmani opowiedzieli się za

ustawą o czystym powietrzu (Clean Air Act), która precyzowała ogólne limity wydzielania

spalin, dokonali redystrybucji części dochodów federalnych na uŜytek stanowy i powołali Urząd

Zdrowia i Bezpieczeństwa Pracy (Occupational Safety and Health Administration).

Po czterech latach piastowania urzędu, prezydent R. Nixon był przekonany, Ŝe jeśli

chce być ponownie wybrany na to stanowisko, musi uporać się z wchodzącą w coraz większy

kryzys gospodarką amerykańską

187

. Brak sprzyjającej mu koniunktury był widoczne między

innymi w sprawozdaniach amerykańskiej giełdy Dow Jones, na której spadały ceny papierów

wartościowych: w okresie od 1968 do 1970 roku o około 3,6 procent

188

. Co więcej, na skutek

wojny w Wietnamie, bombardowania KambodŜy (1970 rok) i Laosu (1971 rok)

189

, ceny i

bezrobocie gwałtownie rosły. Inflacja w 1970 roku wyniosła 5 procent, a bezrobocie 6 procent.

Pojawił się „twin monster”, czyli stagflacja

190

, a więc jednoczesne występowanie wzrostu cen i

stagnacji w gospodarce

191

. Przy wciąŜ przyśpieszającej inflacji cięŜko było gospodarce

amerykańskiej zatrzymać parytet dolar/złoto

192

stosowany od Konferencji w Bretton Woods

193

186

Rockefeller Internationalism, 2002-2003, [w]:

http://vi.uh.edu/pages/buzzmat/NEXUS%20Rockefeller%20Internationalism%20%20Part%205%206.htm..

187

D.T. Critchlow, op.cit., ss.109-113.

188

Nixon Accomplishments and Defeats [w]: From Revolution and Reconstruction...and what happened afterwards,

1994-2006, [w]: http://www.let.rug.nl/usa/H/1994/ch12_p7.htm.

189

Wielka Encyklopedia, op.cit., s.2895.

190

A Critique of the Chicago School of Economics: Milton Friedman and Monetarism, The Long FAQ on

Liberalism, kwiecień 2007, [w]: http://www.huppi.com/kangaroo/L-chimonetarism.htm.

191

L Pastusiak, op.cit., s.264.

192

Zasada wymienialności dolara, [w]: B. Winiarski, op.cit., ss.167-168.

15 sierpnia 1971 roku Richard Nixon był zmuszony podjąć decyzję o odejściu od

obowiązującego do tej pory przelicznika monetarnego. Ponadto, w ten sam dzień, prezydent

ogłosił sztuczne powstrzymywanie, na okres dziewięćdziesięciu dni, wzrostu cen i pensji. Celem

tego posunięcia było zapanowanie nad inflacją

194

. Ten krok, niestety, nie przyniósł

oczekiwanych rezultatów

195

, gdyŜ cztery miesiące później, po dewaluacji dolara o 12 procent,

nastąpił wzrost inflacji do wartości 9 procent.

Przed drugą kadencją R. Nixon podjął decyzję o zastosowaniu specjalnej taktyki

przedwyborczej. Był to tzw. „szybki manewr” (quick fix), czyli próba doprowadzenia do

spektakularnych osiągnięć ekonomicznych w jak najkrótszym czasie. Obiecał tzw. „drugi etap”

zarządzania cenami i zarobkami

196

, czyli wzrost wydatków państwa, w ramach tzw. „wielkiego

wydatkowania” (massive spending)

197

. Ogłosił, Ŝe priorytetem będzie zadbanie o jak najniŜsze

bezrobocie i inflację. Pensje miały wzrosnąć o 5,5 procent w przeliczeniu rocznym, a inflację

prognozowano na 2,5 procent

198

Wszystkie zapowiedzi Nixona przyczyniły się do jego zwycięstwa wyborczego, ale

nie wydobyły gospodarki amerykańskiej z kryzysu.

199

Wręcz przeciwnie. Utrzymywanie cen na

stałym poziomie w połączeniu z ekspansywną polityką monetarną obniŜyło inflację, ale tylko na

okres jednego roku. Gdy w 1973 roku całkowicie zrezygnowano z kontroli cen i płac, inflacja

znów podskoczyła do wartości 9 procent. System Rezerwy Federalnej zareagował

antyinflacyjnie – podniesiono stopy procentowe. Pojawiła się recesja. Oczekiwano spadku cen.

Gospodarka zareagowała jednak w nietypowy sposób: inflacja nie spadała

200

. Co więcej, w 1973

roku miała miejsce druga dewaluacja dolara o 10 procent

201

. Inflacja pogłębiała się, aby w latach

1974-1975 osiągnąć wartość dwucyfrową: 14 procent

202

. Sytuację kryzysową potęgowała jeszcze

193

Na tej konferencji zostały ustalone zasady, na których przez ćwierć wieku opierały się gospodarki finansowe w

państwach kapitalistycznych. „ Funkcje pieniądza międzynarodowego spełniał dolar traktowany jako waluta
wymienialna na złoto”; za: ibidem

194

President

Nixon

Imposes

Wage

and

Price

Controls:

[w]:

The

Econ

Review,

2007,

[w]:

http://www.econreview.com/events/wageprice1971b.htm.

195

B. Winiarski, op.cit., ss.167-169.

196

D.T. Critchlow, op.cit., s.113.

197

R.M. Pious, op.cit., s.502.

198

N.A. Graebner,op.cit., s.262.

199

D.T. Critchlow, op.cit., ss.110-113.

200

R.D. Irvin, op.cit., s.373.

201

Znów została zachwiana równowaga pomiędzy ilością dolarów, którymi moŜna było obracać na rynkach

międzynarodowych, a zapotrzebowaniem na tę walutę, [w]: ibidem.

202

B. Winiarski, op.cit., ss.167-169.

rozrzutność polityków, którzy coraz więcej pieniędzy wydawali z budŜetu narodowego. Deficyt

stawał się coraz większy

203

Na to, Ŝe za pierwszej i drugiej kadencji Nixona kraj coraz bardziej pogrąŜał się w

recesji, miała dodatkowo wpływ sytuacja gospodarki światowej, która takŜe przeŜywała zapaść,

między innymi na skutek droŜejącej ropy naftowej po tzw. „pierwszym szoku naftowym”, który

był skutkiem wybuchu, w 1973 roku, wojny pomiędzy Izraelem, a Egiptem. Wówczas kraje

wchodzące w skład OPEC

204

nałoŜyły ograniczenia na eksport ropy na rynki pro-izraelskie, w

tym takŜe Stany Zjednoczone, co przełoŜyło się na wzrost ceny baryłki, z 3 dolarów w roku 1973

do 35 dolarów na początku 1974 roku

205

. Do ogólnoświatowej inflacji przyczynił się dodatkowo

nieurodzaj, jaki miał miejsce w 1972 roku. Ograniczone plony podniosły koszty sprzedaŜy

produktów i usług, co doprowadziło do ciągłego wzrostu inflacyjnego rujnującego stabilność

płatniczą w gospodarkach na całym świecie

206

Po aferze Watergate

207

, gdy ze stanowiska zrezygnował prezydent Richard. Nixon,

urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych objął Gerald Rudolph Ford (1974-1977). W tamtym

okresie gospodarka amerykańska nie była w najlepszej kondycji; rosło bezrobocie i inflacja, a w

produkcji notowano spadki. Konkurencja z Japonii i krajów Europy Zachodniej powoli

wyniszczała od lat nie modernizowany i nieefektywny amerykański przemysł samochodowy.

Kraje zrzeszone w OPEC ciągle podnosiły ceny ropy naftowej, zdając sobie sprawę, Ŝe Stany

Zjednoczone potrzebują tego surowca z zewnątrz (Stany Zjednoczone prowadziły politykę

racjonalnego wydobywania swoich zapasów złóŜ naturalnych, stąd wzmoŜony import). Zaczęto

posługiwać się terminem slumflacja, określającym kumulację trzech negatywnych zjawisk

gospodarczych: zastoju przemysłowego (stagnacji), dość duŜego odsetka populacji pozostającej

bez pracy (w 1974 roku, 9 procent) i wysokiej inflacji (np. pod koniec 1974 roku inflacja

wyniosła 14,4 procent). W 1974 i w 1975 roku przemysł doświadczył spadku w produkcji;

203

J. Szpak, op.cit., s.337.

204

OPEC-Organizacja Krajów Eksportujcych Ropę Naftową-Organisation of Petroleum Exporting Countries.

Powstała w 1960 roku. ZałoŜona przez pięć państw-Arabię Saudyjską, Iran, Irak, Kuwejt, Wenezuelę. Celem tej
organizacji było sprowadzenie do uczciwego wzrostu ropy naftowej na rynkach światowych, [w]: Międzynarodowy
rynek ropy naftowej-charakterystyka okresów kryzysowych, ss.2-3, [w]: http://www.cire.pl/publikacje/KRYZYSY-
NAFTOWE.pdf.

205

Międzynarodow, op.cit.s.3.

206

J. Szpak., op.cit., ss.322-334.

207

Była to afera związana z przebiegiem kampanii wyborczej Richarda Nixona, na drugą kadencję prezydencką. Z

16 na 17 kwietnia 1972 roku, ludzie ze sztabu wyborczego R. Nixona włamali się do głównej siedziby partii
Demokratycznej. Mimo licznych prób, nie udało się zatuszować sprawy i R Nixon podał się do dymisji: Wielka
Encyklopedia, op.cit., s.3590.

załoŜenia produkcyjne realizowano tylko w 75 procentach. Ford był świadomy trudnej sytuacji

w gospodarce, a zwłaszcza tego, jak szkodliwa moŜe być inflacja. Ostrzegał, wyrzekając się tzw.

„okresu miodowego”: „...powiadam wam, z całą szczerością, Ŝe inflacja, obecny wróg naszego

społeczeństwa zniszczy – jeśli jej nie przezwycięŜymy – nasz kraj, nasze ogniska domowe, nasze

swobody, naszą własność, wreszcie naszą dumę narodową, równie pewnie jak kaŜdy dobrze

uzbrojony wróg w okresie wojny”. Inflacja została uznana za „wroga publicznego nr 1”. Wzrost

cen był odpowiedzialny za spadek wzrostu gospodarczego, albowiem wiele osób, które nagle

znalazły się w wyŜszych przedziałach podatkowych ograniczyło konsumpcję. Zarabiano

wszakŜe więcej, choć dolar coraz bardziej tracił na wartości. Rodziny oszczędzały, a firmy

traciły

208

W październiku 1974 roku, w orędziu o stanie państwowej ekonomii, Ford obwieścił

swoje słynne hasło: „we must whip inflation now”

209

, czyli „zduśmy inflację juŜ dziś”

210

, („whip

inflation now” to akronim WIN, od ang. „zwycięŜać”)

211

. Sposobem na ukrócenie inflacji miały

być niskie podatki i wydatki, a takŜe wycofanie się z rządowej regulacji przemysłu, w tym cen i

płac. Ford był przeciwnikiem rozrastania się instytucji rządowych. Często argumentował, Ŝe

„Rząd, który jest wystarczająco duŜy aby dać nam wszystko, co chcemy, jest wystarczająco

duŜy, aby wziąć od nas wszystko, co mamy” (A government big enough to give us everything

we want is a government big enough to take from us everything we have „)

212

Ford dawał wyraźnie do zrozumienia, Ŝe będzie robił wszystko, aby zastopować

wszelkie inicjatywy Kongresu związane ze wzrostem wydatków

213

. Sądził, Ŝe wskazane byłoby

usankcjonowanie maksymalnej kwoty (300 miliardów dolarów), jaką mógłby dysponować

Kongres w swoich planach zasilania programów federalnych. Chciał współpracy władzy

ustawodawczej, aby zwiększyć produkcję, co przyczyniłoby się – według niego – do spadku

208

President Gerald R. Ford’s Address Before a Joint Session of the Congress Reporting on the State of the Union,

15 styczeń, 1975: [w]: Selected Gerald R. Ford Presidential Speeches Page. [w]:
http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/750028.htm.

209

Selected Gerald R. Ford Presidential Speeches Page 8 październik, 1974 [w]:

http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/740121.htm

210

D.T. Critchlow, op.cit.,s.118.

211

L. Pastusiak, op.cit., s.266.

212

Gerald.R. Ford Quotes, Gerald R. Ford Library and Museum, 2007, [w]:

http://www.ford.utexas.edu/grf/quotes.asp.

213

Selected Gerald R. Ford Presidential Speeches Page 15 styczeń, 1975, [w]:

http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/750028.htm

cen

214

. Znów zaczęła działać Rada do Spraw Cen („Cost of Living Council”), której zadaniem

było monitorowanie fluktuacji cenowych i interweniowanie w przypadku, gdy jakiś produkt

droŜał zbyt gwałtownie. Aby pokazać społeczeństwu, Ŝe problem inflacji jest traktowany

powaŜnie, administracja prezydenta zorganizowała konferencję w Waszyngtonie, na której

największe autorytety w dziedzinie ekonomii debatowały nad sposobami ograniczenia wzrostu

cen

215

. Niestety, prasa nieprzychylnie odniosła się do tej inicjatywy. The Wall Street Journal

konkludował: „prowizorka, zorganizowana po to, aby było o czym mówić” („a makeshift team

in search of a theme”

216

). Krytyce została teŜ poddana decyzja Arthura Franka Burnsa (1973

rok), nadzorującego działanie Systemu Rezerwy Federalnej od 1970 do 1978 roku

217

, który

załoŜył, iŜ inflację spowodowała nadmierna aktywność konsumentów i sięgnął po

„republikański” sposób reagowania na wzrastające ceny, a mianowicie, w pierwszym roku

prezydentury Forda podniósł stopy procentowe

218

. Inflacja nieco spadła, ale wraz z nią spadły

takŜe dochody producentów

219

W 1975 roku próbowano powtórzyć manewr z restrykcjami w podaŜy pieniądza, gdyŜ

tak radzili ówcześni główni doradcy ekonomiczni: Alan Greenspan, przewodniczący Rady

Doradców Ekonomicznych, i William E. Simon, sekretarz skarbu; ostatecznie wygrała jednakŜe

opcja mających większość w Kongresie Demokratów i próbowano raczej skoncentrować się na

zwiększeniu, a nie ograniczaniu, siły nabywczej obywateli

220

. Znów polityka pienięŜna miała

charakter ekspansywny – cięć w stopach procentowych dokonywano do 1979 roku

221

Od początku swojej prezydentury G.R Ford borykał się nie tylko z inflacją. Próbował

teŜ przeciwdziałać kryzysowi energetycznemu. Przyczynił się do utworzenia specjalnej rady

odpowiedzialnej za kwestie energetyczne

222

i wzywał społeczeństwo do oszczędzania surowca

paliwowego

223

. Jako Republikanin nie miał łatwego zadania w walce o realizowanie swoich

214

Selected

Gerald

Ford

Presidential

Speeches

Page

październik,

1974,

[w]:

http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/740121.htm

215

L. Pastusiak, op.cit., s.265.

216

N.A. Graebner, op.cit., s.281.

217

Gonçalo L. Fonseca , Arthur Frank Burns, 1904-1987, [w]: http://cepa.newschool.edu/het/profiles/burns.htm.

218

Selected

Gerald

Ford

Presidential

Speeches

Page

wrzesień,

1976,

[w]:

http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/760803.htm

219

D.T. Critchlow, op.cit.,s.118.

220

N.A. Graebner, op.cit., s.281.

221

R.D. Irvin, op.cit., ss.370-372.

222

Key Presidential Speeches of Gerald R. Ford,, Gerald R. Ford Library and Museum, 2007, [w]:

http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/listkey.asp.

223

L. Pastusiak, op.cit., s.267.

załoŜeń, gdyŜ zdominowany przez Demokratów Kongres nie był zainteresowany współpracą z

nim i chętnie głosował nad ustawami, których celem było zwiększenie kwot na rządowe

wydatki. Ford wielokrotnie zgłaszał swoje weto

224

, ale Kongres pokazał swoją legislacyjną siłę i

znów weszły w Ŝycie ustawy o dofinansowaniu obiadów szkolnych, bezrobotnych i systemu

ochrony zdrowia, przy jednoczesnej obniŜce podatków na sumę 22,8 miliarda dolarów, co miało

miejsce w 1975 roku

225

. Cały teŜ czas obowiązywał system znany pod skrótem DISC (Domestic

International Sales Corporation), czyli upusty w podatkach dla firm, które eksportowały, co było

pokrywane z kieszeni kaŜdego podatnika.

Po trzech latach u władzy G.R. Ford nie miał dobrych wiadomości do przekazania

opinii publicznej. Przyznał przed Kongresem, Ŝe zakrojone na wielką skalę narodowe programy

nie tylko nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, ale wręcz zaszkodziły, naruszając będącą

niegdyś w harmonii zaleŜność pomiędzy gospodarką, a państwem. Ford zasugerował nawet, Ŝe

zostało zagroŜone to, czym zawsze szczycił się Nowy Kontynent, czyli niezbywalne prawo

obywatelskie do wolności. Winowajcami takiego stanu rzeczy, w jego mniemaniu, były

niespotykane dotąd rządowe wydatki i poŜyczki. Przekonywał do konsolidacji i przyglądania się

słuszności istnienia niektórych programów państwowych.

Kończąc swoją pierwszą i – jak się okazało – ostatnią kadencję, Ford usłyszał wiele

zarzutów pod swoim adresem głównie ze strony swojego następcy na stanowisku prezydenta,

Jimmy’ego Cartera, który podczas jednej z debat stwierdził, Ŝe Stany Zjednoczone mają

biurokratyczny bałagan” („a bureaucratic mess like we have in Washington now”). Carter

przytoczył takŜe dane o zwiększeniu się liczby osób pracujących w Białym Domu, z czym

wiązało się zwiększenie wydatków z trzech milionów dolarów, które wydał R.M. Nixon, do 16

milionów dolarów w 1976 roku, gdy Ford zdawał swoją władzę. Carter wskazał na

nieefektywność działania słuŜby zdrowia, gdzie w 1976 roku, według przytoczonych danych,

funkcjonowały trzysta dwa róŜne programy, znajdujące się pod nadzorem jedenastu instytucji.

Dodatkową kontrolę sprawowało jeszcze sześćdziesiąt innych komisji. Padł zarzut, Ŝe w zamęcie

224

Selected Gerald R. Ford Presidential Speeches Page : 23 wrzesień, 1976, [w]:

http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/760803.htm, op.cit

225

L. Pastusiak, ss.268-290.

istniejących struktur odpowiedzialnych za nadzór nad kondycją systemu zdrowotnego, nie było

tak naprawdę Ŝadnej, która troszczyłaby się o zdrowie społeczeństwa amerykańskiego

226

W 1977 roku, Demokrata James Earl Carter zastąpił Republikanina Geralda R. Forda

na stanowisku prezydenta Stanów Zjednoczonych. Od początku zaleŜało mu na przeprowadzeniu

zmian w strukturze organizacji rządowych. Chciał nowatorskich zmian w systemie podatkowym,

zwiększenia zatrudnienia, uporania się z negatywnymi skutkami światowej wojny paliwowej i

sprowadzenia w dół wskaźników inflacyjnych. Początkowo Carter skoncentrował się na

obniŜeniu prawie 8-procentowego bezrobocia. W tym celu zmniejszył obciąŜenia podatkowe dla

przedsiębiorców, aby mogli oni przeznaczyć zaoszczędzony kapitał na utworzenie nowych

miejsc pracy. I choć udało mu się osiągnąć 1-procentowy spadek w liczbie osób pozostających

bez zatrudnienia, to jednak doprowadzenie inflacji do stanu poniŜej 5 procent okazało się

zadaniem ponad jego siły. Carterowi zaleŜało na tym, aby nie doprowadzić do wzrostu deficytu

budŜetowego, choć chciał zainicjować niezwykle kosztowny plan zwrotu części podatku

amerykańskiemu podatnikowi.

Wkrótce to inflacja zaczęła dyktować warunki na amerykańskiej scenie politycznej i

Carter został zmuszony wprowadzić zmiany w swoich planach ekonomicznych. Inflacja znów

pięła się ku coraz wyŜszym, tym razem dwucyfrowym, wartościom. W 1980 roku odnotowano w

Stanach Zjednoczonych 18-procentową inflację i Carterowi było coraz cięŜej przekonać

elektorat do swoich programów naprawczych. Pod koniec lat siedemdziesiątych wśród

ekonomistów panowało duŜe niezdecydowanie, co do zatwierdzenia spójnego programu

ekonomicznego kraju. Zdecydowano się utrzymać płacę minimalną i tworzono coraz to nowe

stanowiska administracyjne

227

. Znów podjęto próby kontrolowania cen poprzez np.

wprowadzenie utrudnień w zaciąganiu poŜyczek, ale – choć okrojono budŜet o 14 miliardów

dolarów – to jednak nie odwaŜono się na cięcia w niezwykle kosztownych programach

wojskowych

228

. Na. początku 1980 roku, po radzieckiej inwazji na Afganistan

229

, Carter

zwiększył budŜet wojskowy i zapowiedział, Ŝe Stany Zjednoczone nie pozwolą aby Związek

226

Selected Gerald R. Ford Presidential Speeches Page : 23 wrzesień, 1976, [w]:

http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/760803.htm,

op.cit.

227

N.A. Graebner, op.cit., s.288.

228

L. Pastusiak, op.cit., s.308-336.

229

W grudniu 1979 roku, wojska radzieckie wyladowały w Kabulu. Zabito prezydenta Afganistanu. W odpowiedzi

na ten atak, Stany Zjednoczone odeszły od zatwierdzenia porozumienia SALT II o ograniczeniu przez dwa
supermocarstwa broni strategicznej. Amerykanie częściowo wstrzymali teŜ eksport zboŜa i sprzętu wojskowego do
Związku Radzieckiego, [w]: P. Schweizer, Wojna Reagana,Albatros, Warszawa 2004, ss.130-136.

Radziecki dokonał jeszcze kiedyś jakiegokolwiek przewrotu politycznego na Bliskim Wschodzie

(tzw. Doktryna Cartera)

230

Oprócz problemów na rynku wewnętrznym, Carter musiał się takŜe zmierzyć z

niekorzystną sytuacją ekonomiczną na świecie, która podyktowana była kolejnym kryzysem

energetycznym.

231

Nic w tym więc dziwnego, Ŝe Carter zapisał się na kartach historii jako autor

jednego z najbardziej pesymistycznych przemówień o stanie państwa w historii Stanów

Zjednoczonych

232

. Dało się wyczuć apatię i marazm. Powiedział, między innymi: „następne pięć

lat będzie gorsze niŜ minione pięć lat” („the next 5 years will be worse than the past 5 years”).

Carter wyliczał, Ŝe aŜ ¾ wyborców nie pofatygowało się do urn wyborczych, Ŝe produkcja

notowała kolejne spadki

233

. Inflacja nie znikała. Ludziom wiodło się coraz gorzej. Wystarczy

porównać dane o dochodach średniozamoŜnej rodziny z dwójką dzieci z 1971 i 1978 roku. W

miarę wygodne Ŝycie z początku lat siedemdziesiątych wymagało zarobków w granicy 16,600

dolarów, natomiast siedem lat później wymagana suma oscylowała juŜ wokół 27,500 dolarów.

Wzrastało zadłuŜenie państwa i osób prywatnych, i choć w połowie pierwszej kadencji Cartera

nastąpiła lekka poprawa w gospodarce, to jednak nie udało się zniwelować strat ponoszonych

przez nadmierną droŜyznę. Stany Zjednoczone przegrywały takŜe w kwestii bezrobocia i choć w

1978 roku spadła ilość osób bezrobotnych, to wskaźnik był i tak stosunkowo wysoki: około 7

procent. UwaŜa się, Ŝe odpowiedzialnością za złe tendencje rynkowe naleŜy obarczyć potęŜne

lobby w niektórych gałęziach przemysłu, głównie cięŜkiego i rolniczego, które rościło sobie

prawo do silnego protekcjonizmu, głównie w stosunku do produktów pochodzących z importu,

za czym poszedł spadek konkurencyjności, co w połączeniu ze skutecznym egzekwowaniem

wygórowanych Ŝądań płacowych, przede wszystkim w przedsiębiorstwach państwowych i

biurokracji, pchało światowe mocarstwo ku coraz to większym wahaniom budŜetu (w 1980 roku,

230

P. Schweizer, ibidem, ss.130-136.

231

Drugi kryzys naftowy (1979-1980) był wywołany przede wszystkim irańską rewolucją islamską. Na skutek

zamieszek  zmniejszyło  się  wydobycie  i  eksport  ropy  naftowej.  Poza  tym,  padały  hasła  typu:  „nie  będziemy
sprzedawać  naszych  skarbów  wrogom  islamu”.  Ceny  podskoczyły  takŜe,  albowiem  obawiano  się,  Ŝe  Związek
Radziecki  moŜe  wkroczyć  na  terytorium  Afganistanu  i  stamtąd  dokonać  podporządkowania  sobie  krajów
naleŜących  do  OPEC.  Ceny  podwoiły  się  (nawet  70  dolarów  za  baryłkę),  ale  po  1980  roku  sytuacja  zaczęła  się
stabilizować, {w}:  Międzynarodowy rynek ropy naftowej-charakterystyka okresów kryzysowych op.cit.

232

L. Pastusiak, op.cit., s.336.

233

Malaise Speech, Jimmy Carter

, 1979, Public Papers of the Presidents of the United States, Jimmy Carter,

1979, Vol. II, p. 1235-1241, [w]: http://www.h-net.org/~hst203/documents/carter.html.

deficyt budŜetowy wyniósł 74 miliardów dolarów

234

). Nierówności społeczne były coraz

bardziej widoczne. W sektorze prywatnym, ze względu na recesję i prawa rynku, który sam

ustala zarobki, nie było podwyŜek. Liczono na hojność państwa, a ono płaciło w postaci

dodatków i rekompensat, które pochodziły od tych, co je otrzymywali (sic!) bowiem od ich

dochodów pobierano 40-procentową daninę w postaci róŜnorodnych podatków. Dopiero na

półmetku sprawowania swojego urzędu Carter zdecydował o podjęciu specjalnych działań

antyinflacyjnych, nie dopuszczając do waloryzacji wypłat dla kadr urzędniczych i apelując

jednocześnie do pracodawców, aby ci na jakiś czas nie podwyŜszali wynagrodzeń i

pracowników, aby takich roszczeń nie wysuwali

235

Carterowski „Indeks Kryzysowy” pokazywał jedynie spadki. Sam prezydent w

przemówieniu telewizyjnym z lipca 1979 roku przyznał się do poraŜki, z urzędu diagnozując

całą sytuację zapaści jako ogólnonarodowy „marazm” („malaise”)

236

. Podczas przemówień o

stanie energetycznym państwa Carter często podkreślał, Ŝe polityka energetyczna przeŜywa

cięŜkie chwile: „Obecnie dziesiątki tysięcy Amerykanów czeka w kolejce po benzynę...”

(„Today, tens of thousands of Americans waited in gasoline lines (...)”

237

. Nie powiodło się

wprowadzenie zmian w systemie fiskalnym ani reorganizacja sfery budŜetowej. Wprawdzie

dostrzeŜono odwaŜną politykę nowego przewodniczącego Systemu Rezerwy Federalnej, Paula

Adolpha Volckera (od 1979 do 1987 roku), który drastycznie podniósł stopy procentowe,

doprowadzając do lekkiego spadku inflacji, ale nikt z administracji Cartera nie dał się przekonać

do konsekwentnego realizowania obranego kursu.

Amerykanie nie chcieli juŜ słuchać przemówień Cartera, w których zachęcał do

oszczędzaniu energii. Wszyscy widzieli, jak Carter radzi się wielu specjalistów z róŜnych

dziedzin w Camp David, ale to, co widzieli, nie napawało optymizmem

238

. Przemówienie

Cartera, będące swoistym „wyznaniem winy”, sprawiło, Ŝe choć zanotował on na swoim koncie

kilka godnych pochwały osiągnięć jak na przykład: zainicjowanie powrotu do gospodarki

wolnorynkowej w takich sektorach gospodarczych jak lotnictwo, transport, czy finanse, poprawę

234

J. Kuskowski, Smutn yspadek, marzec 2007, [w]: www.liberalia.wordpress.com/2007/03/26/jedrzej-kuskowski-

smutny-spadek/.

235

N.A. Graebner, op.cit., ss.289-291.

236

Jimmy Carter, Jimmy Carter: Encyclopedia, All experts, 2007, [w]:

http://experts.about.com/e/j/ji/Jimmy_Carter.htm.

237

H. Jordan, J. Powell, Memorandum for the Presidence, The White House: Washington, July 3, 1979,[w]:

http://www.americanrhetoric.com/speeches/jimmycarterundeliveredenergyspeech.htm.

238

Jimmy, op.cit., [w]: http://experts.about.com/e/j/ji/Jimmy_Carter.htm.

w wymianie handlowej, zwiększenie nakładów na naukę, czy stworzenie nowych

239

miejsc

pracy

240

i pomimo iŜ składał propozycje wprowadzenia uproszczeń w systemie podatkowym i

rewolucji na rynku eksportowym

241

, Amerykanie juŜ nie chcieli „powtórki z przeszłości”. Nigdy

jeszcze nie wyczekiwano z tak ogromną nadzieją powiewu czegoś nowego, co mogłoby wlać

nowego ducha w Amerykanów. To ogromne oczekiwanie legło u podstaw wyborczego

zwycięstwa Ronalda Reagana w wyborach prezydenckich 1980 roku

242

239

W prawdzie, bezrobocie rosło ale tylko wśród mniejszości etnicznych i w rejonach, które swój potencjał

ekonomiczny opierały o stare technologie, np. rejon Appalachów, [w]: M. Belka, op.cit., ss.16-17.

240

Remarks Accepting the Presidential Nomination at the 1980 Democratic national Convention, August 14, 1980,

Public Papers of the Presidents of the United States: Jimmy Carter: 1977-1981. 9 vols. Washington: U.S. Govt.
Printing OFF., 1977-1982, 4PresidentCorporation, [w]:
http://www.4president.org/speeches/carter1980convention.htm.

241

Jimmy Carter for President 1976 Campain Brochure, ‘Leaders for a Cgange’, 4PresidentCorporation., [w]:

http://www.4president.org/brochures/cartermondale1976brochure.htm.

242

Remarks Accepting..., op.cit.

ROZDZIAŁ 3: Sytuacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych w latach
osiemdziesiątych za prezydentury Ronalda Reagana (1981-1988).

3.1. Początki kariery politycznej Ronalda Reagana.

Na sukces Ronalda Reagana w kampaniach prezydenckich w 1980 i 1984 roku

złoŜyło się jego wieloletnie zaangaŜowanie w sprawy polityczne. Reagan nie od początku był

Republikaninem. W latach wielkiego kryzysu gospodarczego w Stanach Zjednoczonych

(1929-1933) był zwolennikiem prezydenta F.D. Roosevelta (1933-1945) i zgadzał się z jego

programem Wielkiego Ładu, który w głównej mierze opierał się na załoŜeniu, Ŝe w

przypadku pogorszenia się koniunktury państwo powinno interweniować, np. poprzez

inicjowanie programów robót publicznych lub prowadzenie dostosowanej do danych

gospodarczych polityki monetarno-fiskalnej. Do pierwszych kontaktów z polityką doszło po

1937 roku, gdy kresu dobiegła jego kariera radiowa jako komentatora sportowego.

Zdecydował się zaangaŜować w aktorstwo. Wybitnym aktorem nie został, ale poznał

środowisko Hollywoodu, co pozwoliło mu, podczas drugiej wojny światowej, włączyć się w

strukturę związku zawodowego aktorów, tzw. Gildię Aktorów Filmowych

243

(Screen Actors

Guild), a w 1947 roku doprowadziło do fotela przewodniczącego tego aktorskiego zrzeszenia.

Sprawując tę funkcję przez sześć kadencji (sześć lat) często pokazywał, Ŝe jest wielkim

przeciwnikiem komunizmu. W 1947 roku stanął przed Komisją do spraw Działalności

Antyamerykańskiej Izby Reprezentantów

244

. W latach pięćdziesiątych (od 1954 do 1962

roku) pracował dla General Electric Theatre. Jego praca polegała na wygłaszaniu

przemówień, w róŜnych częściach kraju, które reklamowały koncern, przybliŜając jego ofertę

zwykłym obywatelom amerykańskim. W tym okresie bogaci Republikanie z południa zaczęli

coraz bardziej interesować się jego postacią, upatrując w nim dobrego kandydata na

politycznego przedstawiciela ich interesów. Powoli jego spojrzenie na gospodarkę stawało się

konserwatywne, antyrządowe. WaŜnym momentem w Ŝyciu R. Reagana było jego

243

P. Schweizer, Wojna Reagana, Albatros, Warszawa 2004, s.23.

244

Była to komisja (House Un-American Activities Committee-HUAC), w Stanach Zjednoczonych, której celem

było badanie zagroŜenia wynikającego z rozprzestrzeniania się doktryny komunizmu. Komisja wzbudzała wiele
emocji jako Ŝe świadków przesłuchiwano publicznie, [w]: J. Orliński, Jak McCarthy ścigał szpiegów, Gazeta
Wyborcza, 12 marzec 2004, [w]: www.serwisy.gazeta.pl/wyborcza/1,34591,2428082.html.

wystąpienie telewizyjne z 1964 roku, w którym wyraził swoje poparcie dla republikańskiego

kandydata na prezydenta Stanów Zjednoczonych, Barry’ego Goldwatera

245

Mówiąc między innymi, iŜ Stany Zjednoczone są jedynym miejscem na świecie,

gdzie istnieje wolność, przekonał przedsiębiorców z Kalifornii, Ŝe będzie dobrym

gubernatorem tego stanu. Wkrótce miało okazać się, Ŝe nie tylko jego argumenty okazały się

przekonywujące, to szefowie koncernów z tamtego regionu nie pomylili się, zaufawszy temu

stosunkowo mało znanemu na w skali całego kraju politykowi . JuŜ w 1967 roku Ronald

Reagan odniósł w wyborach stanowych zwycięstwo nad kandydatem Partii Demokratycznej

Edmundem G. Brownem i zaczął rządzić południowym stanem

246

. Urząd ten sprawował przez

dwie kadencje, w duŜej mierze realizując swoje wyborcze postulaty, OŜywił lokalny rynek,

obniŜył podatki, zaprowadził porządek w zbyt rozbudowanych programach socjalnych i

wprowadził większą kontrolę nad lokalnym systemem szkolnictwa. Jako gubernator, Ronald

Reagan przekonywał przede wszystkim, do trzech haseł Partii Republikańskiej: „rozsądnej

polityki fiskalnej, ograniczonego rządu i wolności jednostki”. PodwaŜał słuszność

realizowania polityki „Wielkiego społeczeństwa” (program prezydenta L.B Johnsona, którego

celem była rozbudowa państwa opiekuńczego

247

). Za inflację obwiniał rząd. Był dumny z

tego, Ŝe wyciągnął Kalifornię z długów i zwrócił mieszkańcom tego stanu nadpłacony

podatek, w wysokości 5,7 miliarda dolarów. Za istotny punkt swojego programu uznał

Reagan przeprowadzenie reformy społecznej, która ograniczała wypłacanie świadczeń

socjalnych dla trzystu tysięcy ludzi, którym się one nie naleŜały. Dzięki tym modyfikacjom w

budŜecie stanowym zostało dodatkowo dwa miliardy dolarów (za okres trzech pierwszych lat

na stanowisku gubernatora), które po części mógł przeznaczyć na zwiększenie kwot

socjalnych o 43 procent.

Reagan trzykrotnie uczestniczył w wyborach prezydenckich (lata: 1968, 1978 i

1980)

248

. Dwa pierwsze podejścia nie zakończyły się sukcesem, ale pozwoliły Reaganowi

nabrać politycznego doświadczenia. 13 listopada 1979 roku ogłosił, Ŝe będzie kandydował w

wyborach prezydenckich w 1980 roku

249

245

Giganci XX wieku; Ronald Reagan-Twardy romantyk, serial dokumentalny produkcji angielskiej, dziesiąty

sierpień 2000, [w]: www.tvp.com.pl/repertuar/2000/08/10/tvp2.htm.

246

Reagan, the Next FourYears, red. N. Lammers, Congressional Quarterly Inc., Washington D.C., 1985, ss.100-

127.

247

Great Society, [w]: US Governmen Guide, [w]: http://www.answers.com/Great%20Society.

248

M. Belka, Reaganomika

, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław, 1991, ss.

90-95.

249

Reagan, the Next FourYears, op.cit., ss.126-128.

3.2. Program ekonomiczny Ronalda Reagana w prezydenckiej kampanii wyborczej, w 1980

roku i jego realizacja.

Do wyborów prezydenckich w 1980 roku, Partia Republikańska przystąpiła z

programem opartym na nowych koncepcjach ekonomicznych, przeciwstawionych

keynesizmowi, czyli ekonomii popytowej, w której zawierał się postulat ingerowania państwa

w gospodarkę w momencie, gdy ta znajdowała się w sytuacji kryzysowej. Dla Johna

Maynarda Keynesa, aby pokonać trudności recesyjne naleŜało stymulować popyt poprzez

zwiększenie wydatków rządowych na prace publiczne. Opowiadał się on za prowadzeniem

przez władze federalne specjalnej polityki ingerowania w kwestie monetarne poprzez próbę

obniŜenia stóp procentowych skutkującą większą moŜliwością zaciągania kredytów przez

konsumentów.

Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Republikanie nawiązywali

przede wszystkim do trzech powiązanych ze sobą kierunków w myśli ekonomicznej:

monetaryzmu (twórca: Milton Friedman), ekonomii podaŜowej (twórcy i propagatorzy: A.

Laffer, R. Mundell, J Wanniski i G. Gilder), a takŜe do teorii racjonalnych oczekiwań

(twórcy: R.E. Lucas i S.T Sargent). Monetaryści wykazywali, Ŝe gospodarką powinny

kierować mechanizmy rynkowe, a nie państwo. Do obowiązków rządzących naleŜy jedynie

ingerowanie w podaŜ pieniądza i utrzymywanie jego stabilnego wzrostu, wraz z załoŜonym

wcześniej wskaźnikiem wzrostu inflacyjnego. Twórca monetaryzmu, Milton Friedman, był

zdania, Ŝe przede wszystkim naleŜy zwalczać inflację poprzez odpowiednią politykę

zwiększania stóp procentowych i ograniczania deficytu budŜetowego. Twierdził, Ŝe

ograniczony etatyzm (między innymi: cięcia w wydatkach państwowych) utrzyma budŜet

federalny w równowadze. Prowadzenie takiej restrykcyjnej polityki monetarnej wiązało się z

moŜliwością wystąpienia recesji i wzrostem bezrobocia, ale – jak twierdzono – był to jedyny

sposób na wyjście z problemów w sektorze gospodarczym

250

Kolejną teorią, która pojawiła się po prawej stronie sceny politycznej w latach

osiemdziesiątych, była teoria podaŜowa popularyzowana przez gazetę „The Wall Street

Journal”. Głównymi jej załoŜeniami było skoncentrowanie się na obniŜaniu podatków, które

250

B. Winiarski, Polityka gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, ss.176-172.

miałyby przełoŜenie na wzrost zatrudnienia i produkcji

251

. Powstała koncepcja optymalnego

opodatkowania

252

, którą przedstawiano na tzw., „krzywej Laffera”. Wynikało z niej, Ŝe

istnieje pewien pułap wzrostu obciąŜeń podatkowych. Gdy fiskalizm nadmiernie rośnie,

wpływy do budŜetu stopniowo maleją. Dla głosicieli tej teorii było teŜ istotne, aby zadbać o

jak najmniejszą inflację, co – zdaniem monetarystów – byłoby związane z prowadzeniem

restrykcyjnej polityki pienięŜnej

253

Na to co działo się w gospodarce amerykańskiej w latach osiemdziesiątych miały

teŜ wpływ poglądy głoszone przez R.E. Lucasa i S.T. Sargenta, czyli teoria racjonalnych

oczekiwań, która jeszcze bardziej rygorystycznie podchodziła do zagadnienia ingerencji

państwa w sferę ekonomiczną. Jej twórcy zalecali, aby rządzący politycy i kierujący bankiem

centralnym Stanów Zjednoczonych (Systemem Rezerwy Federalnej-SRF) ekonomiści

skoncentrowali się jedynie na stabilizowaniu sytuacji w gospodarce. Ich rolą powinno być

sprawowanie nadzoru nad wydatkami, podatkami i ilością pieniądza. Radzono, aby nie

koncentrować się na zwalczaniu bezrobocia sugerując, Ŝe takie działanie moŜe doprowadzić

do nadmiernego wzrostu cen. W programie teoretyków racjonalnych oczekiwań znalazło się

stwierdzenie, Ŝe ludzie mają skłonność do sugerowania się działalnością ekonomiczną

państwa w przeszłości. Spoglądając wstecz, analizują przyszłość i albo oszczędzają, albo

wydają zarobione przez siebie pieniądze.

Te trzy wyŜej wymienione teorie popularyzowano przy pomocy takich haseł jak:

„państwo przegrywa” (government failure), w którym zawierała się idea o nieskuteczności

działań instytucji państwowych w gospodarce na rzecz zwiększonej efektywności

przedsiębiorstw prywatnych, czy „teoria wyboru społecznego” (public choice), który wiązał

się z ideą wolności osobistej i gospodarczej

254

Z połączenia elementów wszystkich popularnych załoŜeń ekonomicznych z

przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, a przede wszystkim kompilacji podejścia

ekonomistów podaŜowych ze zwolennikami monetaryzmu, powstał poświęcony w głównej

mierze polityce wewnętrznej (pierwsza kadencja) program wyborczy Ronalda Reagana, który,

z czasem, w ramach jego realizowania został nazwany reaganomiką, ze wskazaniem na to, jak

251

R. Bartkowski, Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, ss.241-

247.

252

W. Bieńkowski, Reaganomika i jej wpływ na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 1995, ss.114-122.

253

M. Bochenek, Szkice o ekonomii i ekonomistach, Wydawnictwo Mado, Toruń 2004, ss. 216-217.

254

W. Bieńkowski, op.cit., s.123.

waŜną rolę w jego wdraŜaniu odgrywał sam prezydent Stanów Zjednoczonych lat

osiemdziesiątych, Ronald Reagan

255

Gdy w 1980 roku, Ronald Reagan startował w wyborach prezydenckich,

gospodarka amerykańska była na skraju załamania. Nie radzono sobie z nagłym wzrostem

bezrobocia (od marca do maja 1980 roku, stopa bezrobocia zwiększyła się o 1,3 procent, do

poziomu 7,6 procent), ciągle rosnąca inflacją (ponad 10 procent) i stopami procentowymi

(przykładowo specjalna stopa procentowa pobierana przez banki od najlepszych klientów

osiągnęła nawet wartość 20 procent). Spadał przyrost PKB (w latach od 1960-1973, wyniósł

on 3,8 procent, gdy po kolejnych sześciu latach, było to juŜ 2,6 procent). Wiele do Ŝyczenia

pozostawiały konkurencyjność wyrobów pochodzących ze Stanów Zjednoczonych, jak i

nakłady na inwestycje. Coraz więcej zarzutów padało teŜ w stronę wzrastających z roku na

rok, hamujących inicjatywę inwestycyjną obciąŜeń podatkowych, zwłaszcza tzw. podatków

socjalnych, czyli składek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe, a takŜe podatków stanowych,

które płacono w zaleŜności od indywidualnego dochodu, oraz od posiadanych nieruchomości.

TakŜe podatek dochodowy był wyŜszy (lata 1970-1974: 10 procent, 1980: 11,6 procent).

Wszystkie naleŜności podatkowe wzrosły o trzy punkty procentowe. Pod koniec lat

siedemdziesiątych nieprzychylnie odnoszono się do wielu programów socjalnych z powodu

naduŜyć. Z kaŜdym rokiem malała wydajność pracy. Przeciętny jej wzrost, w przeliczeniu

rocznym od 1951 do 1970 roku, nigdy nie schodził poniŜej 1 procenta osiągając nawet

wartość 3 procent: w latach od 1951 do 1955 i od 1961 do 1965 roku, gdy tymczasem, od

1971 do 1975 roku, wydajność wyniosła 0,8 procent i spadała – od 1976 do 1980 roku

osiągnęła poziom 0,7 procent

256

Program ekonomiczny Ronalda Reagana nosił tytuł „Amerykański nowy początek”

i przede wszystkim sprowadzał się do czterech haseł: mniejsze państwo (reforma budŜetowa),

redukcja i uproszczenie systemu podatkowego, „zdrowa” polityka monetarna, a takŜe

deregulacje. NajwaŜniejszy był rozwój całej gospodarki, dla „powszechnego dobrobytu”

257

W ramach załoŜeń gospodarczych, na pierwszą kadencję, znalazły się takŜe takie postulaty

jak: utrzymanie zrównowaŜonego budŜetu, decentralizacja, czyli więcej uprawnień dla stanów

( w ramach nowego federalizmu), ograniczenie deficytu budŜetowego, okrojenie subsydiów

dla rolnictwa, liberalizacja w handlu międzynarodowym, działalność antymonopolowa,

zmniejszenie wpływów związków zawodowych, zmiany w programach odnośnie ochrony

255

B. Winiarski, op.cit., s.174.

256

M. Belka, op.cit., ss.15-45.

257

W. Bieńkowski, op.cit., ss.123-129.

środowiska, reforma szkolnictwa i zwiększenie wydatków na zbrojenia poprzez reformę armii

amerykańskiej.

258

. Ogół wszystkich ekonomicznych postulatów został nazwany reaganomiką,

dla podkreślenia, jak waŜna była rola prezydenta Ronalda Reagana przy wytyczaniu kursu

ekonomicznego dla Stanów Zjednoczonych na początku lat osiemdziesiątych.

259

. ZałoŜył on

takŜe, Ŝe jego program gospodarczy będzie realizowany w połączeniu z ekonomią podaŜy i

monetaryzmem, co zostało nazwane polityką mieszaną, lub VooDoo Economic

260

. Reagan

dobrał sobie do administracji młodych konserwatystów

261

i głosząc hasło „trzymajmy się

kursu”

262

, czyli przekonując, Ŝe na efekty trzeba poczekać, zainaugurował swoją pierwszą

kadencję jako prezydent Stanów Zjednoczonych. Rozpoczęła się „rewolucja Reagana”

263

Aby moŜna było realizować załoŜenia gospodarcze Reagana, musiał on przekonać

do nich Kongres. Początki były bardzo pomyślne. Korespondent Białego Domu, Laurence I.

Barren nazwał sposób, w jaki prezydent współpracował z Kongresem, „wojną błyskawiczną”

(blietzkrieg). JuŜ w pierwszym roku swojej prezydentury udało się Reaganowi przeforsować

swój trzyletni plan cięć podatkowych. Uchwalono Ustawę Podatkową w Celu Odbudowy

Gospodarczej (Economic Recovery Tax Act of 1981, ERTA). Zmieniono podatki osobiste i

od działalności gospodarczej. W przypadku tych pierwszych zatwierdzono redukcję stawek

krańcowych – po trzech latach miała ona wynieść 30 procent. Postanowiono sprząść

zaleŜność przesunięć przedziałów podatkowych ze wzrostem inflacyjnym (indeksacja), a

takŜe zrezygnowano z pobierania podatku od wpłat na indywidualne fundusze emerytalne i

zatwierdzono ulgę od zysków kapitałowych – wyniosła ona 15 procent uzyskanego dochodu.

Dla osób prowadzących działalność gospodarczą skrócono okres odpisów amortyzacyjnych,

przyjęto wakacje podatkowe na wydatki zawiązane z badaniami i rozwojem, uproszczono

zbiór przepisów podatkowych, a takŜe zaoferowano bardziej opłacalny leasing (dzierŜawę).

Niestety, niektóre załoŜenia tej ustawy zostały ograniczone na skutek recesji (od 1982 do

1983 roku) i duŜego deficytu budŜetowego (1982 rok:128 miliardów dolarów, 1983 rok:208

miliardów dolarów, 1984 rok:185 miliardów dolarów). W 1982 roku uchwalono Ustawę o

Odpowiedzialności Fiskalnej i Równości Podatkowej (Tax Equity and Fiscal Responsibility

258

Reagan, the Next FourYears, op.cit., ss.58-61.

J.S. Brady, Ronald Reagan: a Man True to his Words, the National Federation of Republican Women, 1984, ss.
89-93.
D.T. Critchlow, “Rewolucja” Ronala Reagana i jej pokłosie, [w]: red. D.Critchlow, D. Michałek, Historia
Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, t.5, ss.35-50.

259

B. Winiarski, op.cit., s.124.

260

Trickle Down, Investment Dictionary, Answers corporations, 2007, [w]:

http://www.answers.com/Voodoo%20Economics%20.

261

D. D’Souza, Listy do młodego konserwatysty, Zysk i Ska Wydawnictwo, Poznań 2006, s.74.

262

D. D’Souza, Reagan vs. Clinton, 6 listopad 1997, [w]: www.slate.com/id/3665/entry/24002.

263

Reagan ,the Next Four Years, op.cit., s.57.

Act-TEFRA), która zaostrzyła nieco politykę podatkową w stosunku do leasingu i

amortyzacji. Dodatkowo, rok później, zdecydowano się na Ustawę o Ubezpieczeniu

Socjalnym, która zwiększyła procent obciąŜenia fiskalnego z 12,4 do 15,3 procent. Kolejne

ograniczenie pojawiło się w 1984 roku, w formie Ustawy o Redukcji Deficytu (The Deficit

Redistor Act of 1984 – DEFRA), która znów wprowadzała niekorzystne dla podatnika

zmiany w kwestii amortyzacji i leasingu, przesuwając wdroŜenie niektórych ułatwień na rok

1988.

DuŜym sukcesem Ronalda Reagana było zwalczenie inflacji, która jeszcze w 1980

roku, na początku jego prezydentury, wynosiła 10,4 procent, aby spaść do wartości 4,2

procent osiem lat później

264

. Aby przeciwdziałać zbyt szybko rosnącym cenom, naleŜało

opracować specjalną politykę monetarną. Administracja republikańska zdecydowała się na

rozwiązanie sugerowane przez monetarystów, którzy uwaŜali, ze moŜna ograniczyć inflację

poprzez realizację trzech załoŜeń gospodarczych jednocześnie. Sugerowali ograniczenie ilości

pieniądza w cyrkulacji rynkowej poprzez odpowiednie działania Systemu Rezerwy Federalnej

(zmniejszenie stóp procentowych, czyli większe wymogi co do rezerw bankowych),

zmniejszenie podatków i wydatków państwa

265

. UwaŜa się, Ŝe polityka antyinflacyjna zaczęła

przynosić pozytywne rezultaty przede wszystkim dzięki działaniom Paula Volckera, Szefa

Systemu Rezerwy Federalnej od 1979 do 1987 roku

266

, który konsekwentnie ograniczał

moŜliwości zaciągania kredytów poprzez niedopuszczenie do zmniejszenia stóp

procentowych. Rygorystyczna polityka banku centralnego Stanów Zjednoczonych odbiła się

na całej gospodarce. W 1982 roku doszło do jednorocznej recesji. Na skutek

wysokoprocentowych kredytów mniej kupowano, spadały dochody przedsiębiorstw. Coraz

mniej inwestowano, zaczęły się zwolnienia. Podniósł się wskaźnik bezrobocia z 7,3 procent,

w 1981 roku, do 10,8 procent, w 1982 roku

267

. Wysokie stopy procentowe sprawiły, Ŝe doszło

do wzrostu wartości dolara (był na niego popyt, napływał kapitał zagraniczny), co przełoŜyło

się na spadki w eksporcie i wzrost importu. Wystąpił deficyt bilansu handlowego (1980 rok:

minus 25,5 miliarda dolarów, 1981 rok: minus 28 miliardów dolarów, 1982 rok: 36,4

miliardów dolarów, 1983 rok: 67,1 miliardów dolarów, 1984 rok:112,5 miliardów

dolarów)

268

. Napływały tanie produkty z Dalekiego Wschodu, przede wszystkim z Japonii

264

A.H. Meltzer, Monetarism, 2007, [w]: www.econlib.org/library/Enc?Reagonomics.html

265

Ta koncepcja była juŜ realizowana od 1980 roku, kiedy to Kongres uchwalił specjalny akt (the Monetary

Contract Act of 1980), w którym zdeklarowano się zmniejszać zasoby pieniądza na rynkach kapitałowych, [w]:
W. Bieńkowskim op.cit., s.139.

266

Paul Arthur Volcker, Britannica Concise Encyclopedia, [w]: http://www.answers.com/Paul%20Volcker.

267

W. Bieńkowski, op.cit., ss.133-154.

268

M. Belka, op.cit., ss.194-196.

(sprzęt AGD i RTV, samochody). W Stanach Zjednoczonych zaczęto zamykać

niekonkurencyjne fabryki, głownie na obszarze Środkowego Zachodu (tzw. Pas Rdzy). W

latach 1979-1983 roku, zwolniono z pracy 11,5 milionów ludzi

269

Na recesję w Stanach Zjednoczonych miały teŜ wpływ dwa inne czynniki: zbyt

małe cięcia w wydatkach cywilnych i zbyt duŜy wzrost budŜetu militarnego. W 1980 roku, R.

Reagan obiecywał zrównowaŜony budŜet państwa. Przekonywał, Ŝe uda mu się dokonać

ograniczeń w wydatkach na cele społeczne o 40 miliardów dolarów podnosząc jednocześnie

kwoty na dofinansowanie wojska. Poza tym, miał być wprowadzony program tzw. nowego

federalizmu, czyli zwiększenia udziału rządów stanowych w realizowaniu polityki

przyznawania świadczeń socjalnych. Plany zostały tylko częściowo zrealizowane, głównie w

1982 roku. Deficyt budŜetowy rósł do 1986 roku (1982 rok: 128 miliardów dolarów, 1983

rok: 208 miliardów dolarów, 1984 rok: 185 miliardów dolarów, 1985 rok: 212 miliardów

dolarów, 1986 rok: 221 miliardów dolarów)

270

W latach 1981-1984 udało się nałoŜyć ograniczenia na wydatki socjalne, głównie

dopłaty dla ludzi niezamoŜnych. Ograniczono fundusze na doŜywianie dzieci, kupony

Ŝywnościowe, na dopłaty do czynszu

271

. Poza tym, zmniejszono ilość funduszy na

szkolnictwo, energetykę, transport i system sprawiedliwości

272

. Nie na wszystkie redukcje

wydatków zgadzał się Kongres. Nie okrojono ubezpieczeń społecznych (świadczeń rentowo-

emerytalnych), zdrowotnych (dla ludzi starszych) i na wypadek utraty pracy, w tym takŜe

programów związanych z rodzinami z większą ilością dzieci.

DuŜe zmiany zaszły w finansowaniu armii amerykańskiej, której po wojnie w

Wietnamie

273

(1961-1973) znacznie ograniczono budŜet. Kongres domagał się cięć. W latach

1975-1978 ilość pieniędzy przekazywana na Pentagon nie pokrywała się z tempem wzrostu

inflacji. Zmiany w spojrzeniu na sprawy wojskowe nastąpiły dopiero pod koniec

prezydentury Jimmey’ego Cartera, gdy zaplanowano wzrost budŜetu w tempie 5 procent w

skali roku

274

. Gdy R. Reagan został prezydentem, prognozy co do zwiększenia funduszy były

jeszcze bardziej optymistyczne. Sekretarzem obrony w administracji Reagana został Casper

Weinberger, który stwierdził, iŜ Stany Zjednoczone mają znacznie mniejszy potencjał

militarny w porównaniu ze Związkiem Radzieckim. Przystąpiono do militaryzacji. Przed

269

D.T. Critchlow, op.cit., s.137.

270

W. Bieńkowski, op.cit., ss.174-177.

271

D.T. Critchlow, op.cit., s.135.

272

W. Bieńkowski, op.cit., ss.173-174.

273

W 1969 roku, wojsko amerykańskie dysponowało budŜetem w wysokości 76 miliardów dolarów. Dziesięć lat

poźniej była to juŜ kwota 126 miliardów dolarów, [w]: W. Bieńkowski, op.cit., s.176.

274

M. Belka, op.cit., ss.119-126.

wszystkim zwiększono ilość pieniędzy jaka napływała do sektora wojskowego. BudŜet armii

amerykańskiej zwiększył się trzykrotnie między 1981 a 1985 rokiem, z 117 do 300 miliardów

dolarów. Zakupiono głowice MX, bombowce, wyposaŜano flotę. W 1983 roku sfinansowano

rozmieszczanie pocisków Cruise i Pershing na obszarze Europy Zachodniej. W tym samym

roku, zostały zerwane rozmowy ze Związkiem Radzieckim o redukcji (o jedna trzecią) głowic

jądrowych. Reagan przyjął tzw., Inicjatywę Obrony Strategicznej (SDI-Strategic Defence

Initiatie), czyli system zestrzeliwania pocisków zanim dotarłyby one na terytorium

amerykańskie (tzw. „gwiezdne wojny”).

WaŜnym punktem w programie gospodarczym R. Reagana były deregulacje. Zaraz

po objęciu urzędu Reagan powołał specjalny zespół, któremu przewodniczył wiceprezydent

George H. Bush. Miał się on zająć ograniczeniem regulacji spowalniających (według

Republikanów) rozwój gospodarczy i społeczny Stanów Zjednoczonych (Task Force on

Ragulatory Relief-TFRR). Pierwszą decyzją tej grupy, jeszcze w styczniu 1981 roku, było

uwolnienie cen ropy naftowej (pięć lat później takŜe gazu)

275

. Z nadzoru państwowego

zwolniono rynek komunikacji (programy radiowe i telewizyjne) i transport lotniczy

(wewnętrzny i międzynarodowy), autobusowy, autokarowy, kolejowy i cięŜarowy. Pojawiła

się konkurencja, spadły ceny usług, podniósł się komfort przewozów. Zmiany deregulacyjne

nastąpiły w sektorze bankowym. Zdecydowano się odejść od nakładania limitów

oprocentowania dla wkładów długoterminowych i oszczędnościowych, pozwolono na

negocjowanie oprocentowania oszczędności i wyraŜono zgodę na udzielanie kredytów przez

banki oszczędnościowe. Reagan uprościł wiele przepisów w sprawach związanych ze słuŜbą

zdrowia, np. ograniczył wymagania, co do produkcji wyrobów farmakologicznych. Mniej

restrykcyjnie podchodzono do praktyk monopolowych. Zdarzało się, Ŝe sądy

antymonopolowe rozstrzygały na korzyść wielkich koncernów, np. w sprawie przeciwko

koncernowi IBM, kiedy to wycofano oskarŜenie o celowe zaniŜanie cen sprzedawanych

urządzeń

276

. Zmniejszono interwencjonizm państwa odnośnie zachowania bezpieczeństwa w

miejscu pracy, zredukowano niektóre wymogi w sprawach zachowania bezpieczeństwa na

drogach i normy ochrony środowiska. Nie powiodła się natomiast próba ograniczenia płacy

minimalnej

277

, zmniejszania subsydiów dla rolnictwa i ograniczenia praktyk monopolowych,

np. w przewozach kolejowych i na poczcie amerykańskiej, chociaŜ zdenacjonalizowano

275

W lutym 1981 roku, prezydent zarządził aby wszystkie regulacje zweryfikować finansowo i pod względem

przydatności (Executive Order No.12291), [w]: M. Belka, op.cit, ss.142-147.

276

W. Bieńkowski, op.cit., 202-210.

277

Według Republikanów, płaca minimalna ograniczała zatrudnienie ludzi o najniŜszych kwalifikacjach.

Argumentowali, Ŝe gdyby pobory były wyznaczane rynkowo, pracodawcy byliby bardziej skłonni zwiększać
zatrudnienie, bo koszty pracy byłyby niŜsze, [w]: M. Belka, op.cit., s.133.

niektóre firmy obsługujące takie sprawy komunalne jak odbiór śmieci, czy dostawy wody i

gazu.

W latach osiemdziesiątych prowadzono specyficzną politykę w stosunku do

ochrony środowiska i związków zawodowych. Podczas pierwszej kadencji Reagana

uchwalono wiele ustaw na rzecz poprawy jakości środowiska naturalnego np. w 1982 roku

rozszerzono przyjętą wcześniej ustawę o gatunkach zagroŜonych wyginięciem. Z drugiej

jednak strony prezydent był przeciwny nawiązywaniu międzynarodowej współpracy w

kwestii ochrony biosfery, np. odmówił zatwierdzenia umowy w sprawie protekcji mórz i

atmosfery. Odnośnie związków zawodowych, R. Reagan juŜ w 1981 roku dał wyraźny

sygnał, Ŝe nie będzie tolerował organizowania nielegalnych strajków przez związki

zawodowe. Gdy doszło do niezgodnego z prawem strajku kontrolerów lotu (PATCO-

Professional Air Traffic Controlers Organisation

278

), Reagan nie negocjował i nie szukał

kompromisu. Nie ugiął się i zwolnił wszystkich, którzy wtedy manifestowali swoje

niezadowolenie , czyli 1,5 tysiąca pracowników. Na ich miejsce przyjął nową załogę.

Podczas kampanii prezydenckiej w 1980 roku, w programie Republikanów

znalazło się hasło liberalizacji handlu międzynarodowego. Reagan chciał zmniejszyć liczbę

ograniczeń, jakie były nakładane na handel zagraniczny, ale nie było łatwo uchwalić

odpowiednią ustawę. W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych dolar, z powodu wysokich

stóp procentowych, osiągał wysoką wartość, w związku z czym opłacało się Amerykanom

kupować towary pochodzące z importu. Aby uchronić rodzime firmy, przedsiębiorcy

amerykańscy nie zgadzali się na odchodzenie od restrykcji nakładanych na zagraniczne

produkty. Od 1981 do 1985 roku obowiązywały pewne „dobrowolne” ograniczenia

eksportowe towarów w handlu z Japonią (Voluntary Export Restraints-VER). To

porozumienie narzucało określone limity na samochody pochodzące z Japonii. Innymi

barierami pozataryfowymi

279

były umowy o „uporzadkowanym zbycie” (Orderly Marketing

Arrangements), czyli kolejne limity eksportowe, między innymi na towary tekstylne, niektóre

produkty spoŜywcze, drewno, motocykle

280

. Dopiero w 1984 roku, uchwalono ustawę o

Cłach i Handlu (Trade and Tariff Act), która zmniejszała niektóre cła towarowe. W tej

ustawie znalazły się przepisy o preferencyjnym traktowaniu niektórych rozwijających się

państw i moŜliwości zawiązania z nimi (udało się z Kanadą i Izraelem) układów o charakterze

278

Professional Air Controlers Organisation, 2007, [w]: www.patco81.com.

279

Bariery pozataryfowe to ograniczenia handlu zagranicznego, inne niŜ cła, jedno z narzędzi protekcjonizmu.

Obejmuje normy techniczne, wymagania jakościowe, procedury, przepisy prawne, konstruowane z myślą o
utrudnieniu dostępu towarów importowanych na rynek krajowy, za: Nowa Encyklopedia Powszechna, red. B.
Kaczorowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. t.6, s.757.

280

M. Belka, op.cit., ss.214-217.

dwustronnym pozwalających na wprowadzenie w przyszłości wolnej wymiany handlowej

281

Ustawa takŜe upowaŜniała prezydenta do podjęcia działań ograniczających import danego

produktu, w przypadku, gdy mogłoby dojść do zagroŜenia przemysłu amerykańskiego.

Proponowano podwyŜszenie ceł, a nawet wstrzymanie dostaw napływających z zagranicy.

Uchwalono zasadę odwetu, gdyby stwierdzono, Ŝe importer w nieuczciwy sposób np. poprzez

dumping

282

i subsydia wpływał na poprawę konkurencyjności rodzimych przedsiębiorstw na

rynku amerykańskim

283

. Mimo Ŝe administracja Reagana chroniła, wbrew wcześniejszym

zapewnieniom, sprzedaŜ produktów krajowych, podjęła teŜ działania mające na celu

pozyskanie nowych partnerów handlowych. Nawiązano współpracę z Tajwanem, na początku

lat osiemdziesiątych i Chinami, od 1984 roku. Obiecano zwiększenie partnerstwa w

obustronnej wymianie towarowej

284

3.3. Program ekonomiczny Ronalda Reagana w prezydenckiej kampanii wyborczej w 1984

roku i jego realizacja.

Przeciwnikiem Ronalda Reagana podczas drugiej prezydenckiej kampanii

wyborczej był demokrata, Walter F. Mondale. W trakcie politycznych konfrontacji

przedstawił on Reaganowi przede wszystkim dwa zarzuty. Pierwszy, Ŝe cięcia podatkowe,

których dokonała jego administracja, były niesprawiedliwe społecznie. Były korzystne tylko

dla bogatych, natomiast krzywdziły obywateli o najniŜszych dochodach. W.F. Mondale

skrytykował takŜe deficyt budŜetowy, który z kaŜdym rokiem, od 1980 roku wzrastał,

osiągając w 1984 roku wartość niemalŜe 200 miliardów dolarów. Demokraci uwaŜali, Ŝe

Reagan nie powinien jednocześnie obniŜać podatków i zwiększać wydatków na zbrojenia.

Argumentowali, Ŝe rządowe poŜyczki przeznaczone na opłacenie deficytu mogą przyczynić

się do utrzymania wysokich stóp procentowych, co moŜe osłabić zdolność inwestycyjną

przedsiębiorców i spowolnić proces wychodzenia gospodarki amerykańskiej z kryzysu.

Konkurent Reagana w wyborach sugerował podniesienie podatków, co miało być sposobem

281

W. Bieńkowski, op.cit., ss.212-225.

282

Dumping-w handlu międzynarodowym, gdy jedno państwo eksportuje znaczną ilość towarów do innego

państwa, po cenie niŜszej niŜ na rodzimym rynku, za: Dumping, Investment Dictionary, [w]:
www.answers.com/dumping.

283

M. Belka, op.cit., ss.216-218.

284

D.T. Critchlow, op.cit., s.143.

na poprawienie wskaźników gospodarczych. Tłumaczył, Ŝe Reagan nie mając w swoim

programie tej moŜliwości „nie chce powiedzieć wyborcom prawdy”. Mimo uwag ze strony

opozycji, Reagan nie musiał obawiać się konkurencji. Wprawdzie podczas wyborów do

Kongresu w 1982 roku, Demokraci zyskali 26 miejsc, jednak Reagan nadal mógł wywierać

wpływa na Kongresmanów, gdyŜ ciągle to Republikanie stanowili większość

285

Gdy w połowie lat osiemdziesiątych odbywała się prezydencka kampania

wyborcza, Reagan mógł pochwalić się sporymi sukcesami gospodarczymi. Na skutek kryzysu

w Organizacji Państw Eksporterów Ropy Naftowej

286

ceny ropy i jej przetworów spadły.

Inflacja wynosiła tylko 4 procent, co było bardzo dobrym wynikiem, jeśli porównamy ją z

dwucyfrowym wzrostem cen z początku lat osiemdziesiątych. Nastąpiło oŜywienie

gospodarcze. Stany Zjednoczone modernizowały swój potencjał wojskowy. Głównymi

załoŜeniami ekonomicznymi Reagana podczas jego drugiej kampanii wyborczej były jeszcze

większe obniŜenia podatkowe, ograniczenie deficytu budŜetowego poprzez cięcia w

wydatkach socjalnych

287

i ograniczenie subsydiowania rolnictwa, utrzymanie niskiej inflacji,

obniŜenie kursu waluty amerykańskiej, zmniejszenie bezrobocia, liberalizacja handlu

międzynarodowego i zakończenie modernizacji wojska

288

Podczas swojej drugiej kadencji (1985-1989), Ronald Reagan zrealizował mniej

załoŜeń ekonomicznych w porównaniu z okresem od 1981 do 1984 roku, gdyŜ Kongresmani

częściej nie zgadzali się na uchwalenie propozycji administracji republikańskiej, ale to co

osiągnięto, moŜna uznać za sukces. Stosunkowo najwięcej udało się zmienić w polityce

zmniejszania podatków. W 1986 roku, przyjęto Ustawę o Reformie Podatkowej, która

zrewolucjonizowała system fiskalny. Zmniejszono podatki z krańcowych przedziałów dla

najbiedniejszych i najbogatszych. W ustawie znalazł się zapis, Ŝe w 1988 roku mają zacząć

obowiązywać tylko dwa przedziały podatkowe w wysokości 15 i 28 procent, a nie

czternaście, jak to miało miejsce do tamtej pory. Zaproponowano zwolnienia podatkowe i

ulgi. Oprócz tego, dla przedsiębiorstw przewidziano cięcia stopy podatkowej – w 1987 roku,

z 46 procent do 40 procent, a w 1988 roku do 34 procent. Niestety, znów przyjęto załoŜenia,

które komplikowały odpisy amortyzacyjne i podniesiono wartość alternatywnego podatku

minimalnego. W ramach tzw. „sprawiedliwości społecznej” zlikwidowano podatek od

285

Ibidem, ss.137-143.

286

Doszło do wojny pomiędzy Iranem, a Irakiem (początek lat osiemdziesiątych). Poza tym, państwa zrzeszone

w  tej  organizacji  nie  mogły  dojść  do  porozumienia  w  sprawie  ustalenia  ilości  wydobywanej  ropy  naftowej  w
sytuacji  zmniejszonego  zapotrzebowania  na  nią,  [w]:  Międzynarodowy  rynek  ropy  naftowej-charakterystyka
okresów kryzysowych, s.5, [w]: www.cire.pl/publikacje/KRYZYSY-NAFTOWE.pdf.

287

D.T. Critchlow, op.cit., ss.134-140.

288

W. Bieńkowski, op.cit., ss.124-250.

dochodów dla najbiedniejszych rodzin, a ulgi po podwyŜce wyniosły nawet do 5 tysięcy

dolarów. Mimo, iŜ obniŜono progowe naleŜności fiskalne, z 70 do 28 procent, to jednak

bogaci tak naprawdę płacili więcej – w 1981 roku, 5 procent Amerykanów z największymi

majątkami odprowadzało do kasy budŜetowej 35,4 procent ogółu wszystkich podatków,

dziewięć lat później było to juŜ 44 procent. Udział podatków płaconych przez

najbiedniejszych zmniejszył się o około 2 procent. Zmniejszenie podatków oŜywiło

gospodarkę amerykańską. Produkt Krajowy Brutto wzrósł o 1,5 procent, wzrost podaŜy pracy

o 2 procent. Wzrosła takŜe wydajność pracy – w 1979 roku wynosiła minus 0,03 procent, pod

koniec lat osiemdziesiątych: plus 1,6 procent. Od 1981 do 1988 roku powstało osiemnaście

milionów nowych miejsc pracy. Przede wszystkim rozwijał się sektor usług. Dochód

narodowy, za lata od 1981-1988 wzrósł o 3 procenty (w 1981 roku miał wartość 1,9 procent,

w 1982 roku: 2,5 procent)

289

Pewne zmiany zaszły w polityce monetarnej i od 1983 roku nie postępowano juŜ w

Federalnym Systemie Rezerwy Federalnej według wcześniej przyjętej metody stabilnego

podnoszenia stopy procentowej w oparciu o wzrost wartości inflacji. Zaczęto manipulować

rynkiem pieniądza i nie trzymano się wytyczonego kursu, zgodnie z wcześniej przyjętymi

załoŜeniami

290

. W 1987 roku, szefem Federalnego Systemu Rezerwy został, po kadencji

Paula Volckera, Alan Greenspan. On takŜe chętnie współpracował z Kongresem i

prezydentem. Działał propopytowo: stopy procentowe były zmniejszane i dolar taniał, co

miało swoje przełoŜenie na wzrost sprzedaŜy produktów amerykańskich i zmniejszenie się

ilości nacisków ze strony producentów aby prowadzić politykę ochronną odnośnie produktów

amerykańskich.

Największym problemem, z jakim musiał sobie poradzić R. Reagan podczas swojej

drugiej kadencji, był deficyt: budŜetowy i handlowy. W 1984 roku Stany Zjednoczone stały

się dłuŜnikiem netto i to one zadłuŜały się u innych państw, a nie na odwrót, jak to miało

miejsce zaraz po drugiej wojnie światowej (w 1988 roku, dług narodowy Stanów

Zjednoczonych wyniósł około 400 miliardów dolarów). Przyczyną zadłuŜenia wewnętrznego

były występujące jednocześnie cięcia podatkowe i zbyt wysokie wydatki rządowe. Cena

waluty amerykańskiej spadała, co miało negatywne przełoŜenie na sytuację ekonomiczną na

świecie. JuŜ w 1980 roku, padła propozycja uchwalenia ustawy, która nakładałaby wymóg

utrzymania stabilnego budŜetu, jednak skończyło się to tylko na propozycji. Inaczej było w

289

Cyt. za R. Gwiazdowski, Reaganomica w praktyce-polityka gospodarcza Ronalda Reagana, [w]: wykład

wygłoszony na konferencji: Ronald Reagan, człowiek-przywódca-wizjoner, Warszawa 2005, ss. 19-21.

290

W. Bieńkowski, op.cit., ss.148-153.

1984 roku, kiedy 11 grudnia 1985 roku, Kongres zaakceptował odpowiedni akt prawny,

zwany od nazwiska inicjatorów, ustawą G-R-H (Gramm-Rudman-Holdings), w którym

zapisano, Ŝe budŜet zostanie zrównowaŜony do 1991 roku. Określono trzy przedziały

czasowe, w których miał być osiągnięty odpowiedni poziom deficytu (w 1987 roku: 144

miliony dolarów, 1988 roku: 108 milionów dolarów, a w 1990 roku: 36 milionów dolarów).

Ustawa była rygorystyczna i przewidywała, Ŝe gdyby Kongresmanom nie powiodło się z

ograniczeniami, wówczas nastąpiłyby automatyczne cięcia w wydatkach. Jak pokazała

historia, politycy znajdowali jednak sposoby na ominięcie zapisów, i dopiero w październiku

1987 roku, po chwilowym załamaniu się nowojorskiej giełdy

291

, przystąpiono do konkretnych

działań hamujących wartość deficytu. W 1989 roku, postawiono sobie cel ograniczenia długu

budŜetowego o 46 miliardów dolarów, czemu miało słuŜyć ograniczenie budŜetu wojskowego

o 5 miliardów dolarów, subsydiów rolniczych i dofinansowania w słuŜbie zdrowia. Co

więcej, podniesiono specjalne podatki od sprzedaŜy.

Od 1982 do 1985 roku, Stany Zjednoczone były „lokomotywą wzrostu” dla innych

państw. Drogi dolar umoŜliwiał Amerykanom kupowanie tańszych produktów z Azji i

Europy. W latach od 1980 do 1986, ilość nabywanych produktów z importu wzrosła o 50

procent, w porównaniu z ilością z lat poprzednich. Wyznaczniki bilansu handlowego

osiągały coraz to niŜsze wartości. W 1984 roku, było to minus 112,5 miliarda dolarów, w

1985 roku: minus 122,2 miliarda dolarów, w 1986 roku: minus 144,5 miliarda dolarów, w

porównaniu z 67,1 miliardami dolarów, w 1983 roku

292

. Wskaźniki były na tyle niepokojące,

Ŝe z początkiem drugiej kadencji Reagana postanowiono, Ŝe zostaną podjęte intensywne

działania obniŜające wartość waluty amerykańskiej na tyle, aby udało się zwiększyć eksport.

Ówczesny szef Departamentu Skarbu, James Baker, skoncentrował się na dwóch

rozwiązaniach deprecjonujących walutę. Pierwsze wymagało zaangaŜowania innych

mocarstw, drugie natomiast wiązało się z manipulacją i obniŜaniem stóp procentowych przez

nabywanie lub pozbywanie się dewiz. Bakerowi udało się przekonać niektóre państwa do

współpracy. Zdołał mianowicie, w 1985 roku, zgromadzić w nowojorskim Hotelu Plaza

przedstawicieli państw, członków G-5: Francji, Włoch, Wielkiej Brytanii i Republiki

Federalnej Niemiec i przekonać ich co do słuszności dwóch republikańskich projektów.

Wkrótce, wszystkie te cztery państwa, w mniejszym lub większym stopniu, obniŜyły swoje

291

Wartość doknywanych tranzakcji spadła o 1/3. Nigdy wcześniej, w historii amerykańskiej giełdy nie doszło

do tak duŜego załamania. Dzień ten, 19 październik, został nazwany ‘czarnym poniedziałkiem”. Ucierpiały
wszystkie światowe giełdy, [w]: Black Monday-the StockMarket Crash of 1987, 2007, [w]: www.stock-market-
crash.net/1987.htm.

292

M. Belka, op.cit., ss.184-200.

stopy procentowe i zwiększyły, poprzez odpowiednie działania ekonomiczne, popyt na

towary pochodzące z produkcji krajowej.

Podczas swoich dwóch kadencji, Reagan obiecywał większą wolność w handlu

międzynarodowym, ale nie był to postulat łatwy do zrealizowania. Domagano się protekcji

towarów krajowych, np. wbrew reaganomice, doszło do przyjęcia ustawy: the Export

Administration Act of 1983, która regulowała eksport zaawansowanych technologii, przede

wszystkim na rynki radzieckie. Drugim przykładem pomocy dla inwestycji amerykańskich

było uchwalenie ustawy: Food Security Act of 1985 określającej sposób promowania

produktów amerykańskich za granicą. Pomimo tych dwóch ustaw, administracja

republikańska Ronalda Reagana zliberalizowała po części międzynarodową wymianę

handlową, np. w 1984 roku, uchwalono Ustawę o Cłach i Handlu (Trade and Tariff Act),

która zmniejszała niektóre cła towarowe i dawała moŜliwość preferencyjnego traktowania

niektórych rozwijających się państw. Pojawiła się moŜliwość zawiązania z nimi (udało się z

Kanadą i z Izraelem) układów o charakterze dwustronnym pozwalających na wprowadzenie

w przyszłości zupełnie wolnej wymiany handlowej. W latach od 1985 do 1988 udało się

równieŜ zliberalizować w niewielkim zakresie rynek handlowy z zagranicą. W 1988 roku

przyjęto Ustawę o Handlu i Konkurencyjności (the Omnibus Trade and Competetiveness Act

of 1988), która stawiała politykom przede wszystkim trzy cele w kwestii eksportowo-

importowej: promowanie amerykańskiego eksportu, szukanie partnerów do zawarcia

wolnohandlowych porozumień bilateralnych, ograniczenie udzielania licencji (zwiększenie

konkurencji). Do osiągnięć Reagana naleŜy takŜe rozpoczęcie rozmów z rządem kanadyjskim

w sprawie stopniowej liberalizacji wspólnej wymiany handlowej i porozumienia w ramach

GATT

293

, które wreszcie normowały waŜne dla interesów Stanów Zjednoczonych takie

kwestie jak poszanowanie patentów w dziedzinie innowacyjności, czy odejście od praktyk

monopolistycznych

294

. Bardzo waŜnym posunięciem ekonomicznym Reagana było

rozpoczęcie, w 1985 roku, współpracy z królem Arabii Saudyjskiej, Fahdem. Podczas wielu

formalnych i tajnych spotkań ustalono, Ŝe w zamian za ochronę królestwa saudyjskiego przed

wpływami Związku Radzieckiego i w zamian za amerykańską broń, władca saudyjski

293

Do pierwszego porozumienia w ramach GATT doszło w 1979 roku, niemniej jednak, mimo deklaracji, nie

udało  sie  wyeliminować  1/3  istniejących  wówczas  (około  900)  barier  pozataryfowaych  (np.  Włochy
wprowadziły  specjalny  wagowy  podatek  drogowy  na  samochody  amerykańskie,  na  co  Stany  Zjednoczone
odpowiedziały narzuceniem ograniczeń na import wyrobów spirytusowych). W listopadzie, 1986 roku, państwa
związane ze sobą umowa GATT, znów podjęły rozmowy odnośnie eliminacji barier handlowych. Dyskutowano
o  urynkowieniu  nawet  takich  newralgicznych  sektorów  gospodarki  jak  usługi,  w  tym  operacje  bankowe  i
ubezpieczeniowe i rolnictwo. Celem było sfinalizowanie tzw. Rundy Urugwajskiej, [w]: J.P.McKay, B.D. Hill,
J. Buckler, A History of Western Society, Houghton Mifflin Company 1987, t.3, ss.853-861.

294

M. Belka, op.cit., ss.184-200.

przyczyni się do zmniejszenia cen ropy naftowej na rynkach światowych. Sposobem na

zrealizowanie tej deklaracji było zwiększenie wydobycie tego surowca paliwowego. Z

końcem 1985 roku, w ciągu jednego dnia, wydobycie wzrosło trzykrotnie, osiągając poziom

sześciu milionów baryłek. Po sześciu miesiącach, ropa potaniała z 30 do 12 dolarów. Tańsza

ropa przyczyniła się do ogólnego spadku cen w Stanach Zjednoczonych, a ograniczyła

dochody Związku Radzieckiego (budŜet tego kraju był w duŜej mierze oparty na handlu

baryłkami)

295

Choć udało się Reaganowi zrealizować część swoich koncepcji związanych z

uwolnieniem handlu, musiał – naciskany przez Demokratów – zgodzić się na zachowanie

niektórych ograniczeń protekcjonistycznych z lat poprzednich. Dotyczyło to, między innymi,

embarga

296

nałoŜonego jeszcze w 1951 roku na Związek Radziecki (zakaz dotyczył wyrobów

futrzanych) i na Kubę, w 1959 roku, gdy wyeliminowano z rynku amerykańskiego słynne

kubańskie cygara. W 1985 roku podobnym zakazem objęto takŜe Nikaraguę. W ramach

ograniczeń stosowano teŜ taryfy, np. w 1988 roku na szkocką whisky, na samochody i sprzęt

stereo. Ciągle limitowano (nawet 12 procent importu) niektóre produkty spoŜywcze, np.

cukier, produkty mięsne, mleczne, tekstylia, czy orzeszki

297

Reagan często obiecywał ograniczenia w subsydiowaniu rolnictwa, jednak na

realizację tego postulatu trzeba było poczekać. Przez całe lata osiemdziesiąte starano się

odchodzić od protekcjonizmu, ale nie było to łatwe, gdyŜ od 1980 do 1988 roku rolnictwo

amerykańskie było w stanie permanentnego kryzysu, choć Kongres robił wiele aby pomóc

pokrzywdzonym farmerom: kontrolowano ceny, wpływano na ilość zbiorów, czy teŜ

stosowano róŜnorodne formy dofinansowywania. Dochód w rodzinach utrzymujących się z

prowadzenia gospodarstwa rolnego stale spadał, np. w 1980 roku o 42 procent. Zbyt

gwałtownie rosły wydatki na produkcję (w 1980 roku, o 30 procent) w porównaniu ze

wzrostem cen na artykuły rolnicze (w 1980 roku, 15 procent)

298

. W rolnictwie ciągle

odnotowywano zbyt duŜe zbiory, więc ceny produktów rolniczych utrzymywały się na niskim

poziomie. Rolnicy domagali się państwowej pomocy i ją otrzymywali (ceny gwarantowane

lub dotacje). W konsekwencji, dochód rolników nie był determinowany przez rynek, tylko

przez szukających poparcia Kongresmanów. Nierentowne gospodarstwa, zamiast upadać,

295

P. Schweizer, op.cit., ss.264-267.

296

Embargo-zakaz przywozu lub wywozu określonych towarów do jakiegoś państwa lub grupy państw, a takŜe

zakaz handlu i świadczenia określonych usług tym państwom, za: Nowa Encyklopedia Powszechna, red. B.
Kaczorowski, op.cit., t.2, s.707.

297

B.R. Schiller, The Economy Today, Random House Business Division, New York 1989, s.854.

298

Sugeruje się, Ŝe zapaść w rolnictwie w latach osiemdzisiątych była powodowana takimi czynnikami jak:

droŜsza ropa i nawozy, większe stopy procentowe, tańsza ziemia, [w]: J.P. McKay, B.D. Hill, J. Buckler, ibidem,
ss.671-678.

ciągle zapychały rynek wewnętrzny swoją nadprodukcją. śywność była tania. Aby

przeciwdziałać tej złej tendencji, w 1985 roku doszło do zatwierdzenia ustawy o ochronie

farm (the Farm Security Act). ZałoŜono, Ŝe krok po kroku zostaną wprowadzone cięcia cen

gwarantowanych, a takŜe stopniowo zmniejszy się skupywanie nadwyŜek produkcyjnych

przez agencje rządowe poprzez kierowanie ich na wolny rynek. Wprawdzie rząd początkowo

wypłacał rolnikom róŜnicę, gdy ci sprzedawali po cenach poniŜej kosztów wytwórczych, ale

z biegiem lat zaczęto reglamentować te dopłaty, uzaleŜniając je od zgody plantatorów i

hodowców na zmniejszenie areałów upraw, co z kolei powodowało wzrost cen produktów

rolniczych

299

Reaganomika zawierała w sobie takŜe hasło ograniczenia wpływów związków

zawodowych. Reagan odnotował spory sukces w realizacji tego postulatu, pomimo tego iŜ

liczne grupy pracownicze aktywnie broniły swoich interesów, np. w 1987 roku pracownicy

General Motors strajkując, wynegocjowali podwyŜki i wzrost zasiłków i dodatków

(ubezpieczenia zdrowotne wzrosło o 300 miliardów dolarów, zwiększono, np. ubezpieczenie

emerytalne i dentystyczne), a nawet ustanowiono święto firmowe przypadające na Dzień

Martina Luthera Kinga Juniora. Ludzie coraz mniej chętnie zrzeszali się. Na niektórych

obszarach Stanów Zjednoczonych, dzięki odpowiednim przepisom stanowym, w ogóle

likwidowano grupy związkowe. To, Ŝe było ich coraz mniej było spowodowane między

innymi zmniejszeniem się znaczenia przemysłu cięŜkiego (gdzie utrzymywała się duŜa

popularność związków zawodowych) w stanach północnych, na korzyść nowych ośrodków

przemysłowych na południu, gdzie ruch związkowy był słabo rozwinięty. Zmniejszona

aktywność roszczeniowa pracowników, ograniczała tempo wzrostu płac i przedsiębiorcom

zmniejszyły się koszty pracy. Więcej inwestowano. Wskaźniki konkurencyjności produktów

amerykańskich były coraz lepsze

300

Lata tzw., „ery Reagana” przyniosły narodowi amerykańskiemu wiele dobrego,

jeśli przeanalizujemy główne wskaźniki gospodarcze. W latach od 1983 do 1988 roku, na

skutek zwiększonego popytu wewnętrznego, w sferze prywatnej (mniejsze podatki) i

publicznej (zwiększone inwestycje, np. w sektorze zbrojeniowym), dochód narodowy był dwa

razy większy od tego w latach od 1972 do 1982 (od 1983 do 1989 roku dochód narodowy

wzrósł o 4,1 procent). Wpływy z eksportu teŜ były pomyślne (w 1984 roku: 7,3 procent, w

1987 roku: 29,3 procent, w 1988 roku: 34,4 procent). Dane o bezrobociu, z wyjątkiem tych z

299

Ibidem.

300

W. Gadomski, O kondycji gospodarki USA, luty 2001, s.2, [w]:

www.gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/2029020,33211,126310.html.

1982 roku, takŜe sprzyjały Reaganowi. Podczas ośmiu lat jego prezydentury, 20 milionów

ludzi znalazło pracę

301

. W 1988 roku bezrobocie wynosiło 5,5 procent – osiągnięto tzw.

naturalną stopę bezrobocia

302

. Coraz więcej ludzi realizowało się w usługach i przemyśle

budowniczym. Stanowisk było więcej dla wszystkich grup społecznych, nawet dla tych

tradycyjnie uznawanych za dyskryminowane: mniejszości etnicznych i kobiet. śaden z

krajów OECD

303

nie mógł wówczas konkurować z osiągnięciami amerykańskiego rynku

pracy

304

. Spadła inflacja. Tempo wzrostu dochodu narodowego względem PKB w 1980 roku,

wyniosło minus 0,2 procent, gdy w 1984 roku: 6,8 procenty, a w 1989 roku: 2,5 procent.

Liczba milionerów? podskoczyła siedmiokrotnie do 35 tysięcy

305

Rozwijały się nowoczesne

technologie. Deregulacje przyniosły wzrost konkurencyjności. Modernizowano i naprawiano

infrastrukturę. Ceny spadały. Poprawiono stan armii amerykańskiej

306

. Dzięki podpisanemu

przez Ronalda Reagana i Michaiła Gorbaczowa

307

w 1987 roku w stolicy Stanów

Zjednoczonych układowi eliminującemu pociski o długim i krótkim zasięgu, a takŜe

inicjatywom: Średniozaawansowanej Sile Nuklearnej (Intermediate Nuclear Force-INF) i

Porozumieniach o Redukcji Broni Strategicznej (Strategic Arms Reduction Talks-STAT)

udało się Reaganowi ograniczyć wydatki na przemysł zbrojeniowy

308

. Realny wzrost

wydatków wojskowych w stosunku do roku poprzedniego wyniósł w 1988 roku minus 0,8

procent, gdy np. w 1987 2,2 procent, w 1982 11 procent, w 1981 roku 10,6 procent

309

. Stany

Zjednoczone wygrały gospodarczo ze Związkiem Radzieckim. Dlatego teŜ zwycięŜyły

politycznie. Reagan został triumfatorem Zimnej Wojny

310

301

M. Belka, op.cit., s.120.

302

Jest to pojęcie ekonomii klasycznej w stosunku do zatrudnienia. Naturalna stopa bezrobocia to optymalna

liczba zatrudnionych, która pozwala na osiągnięcie wcześniej zaplanowanego poziomu inflacji, za: R. D. Irvin,
Macroeconomics, INC., Boston 1994, s.341.

303

Organisation for Economic Cooperation and Development (Organizacja dla Współpracy Gospodarczej i

Rozwoju), jest to międzynarodowa organizacja (...) załoŜona przez 17 państw zachodnioeuropejskich i Turcję,
Kanadę i Stany Zjednoczone. Jej zadaniem jest uzgadnianie polityki gospodarczej w celu osiągnięcia dobrobytu
społecznego i ekonomicznego, pełnego zatrudnienia, wzrostu stopy Ŝyciowej, utrzymania stabilności finansowej,
eliminacji przeszkód w handlu światowym, za: red. B. Kaczorowski, op.cit., t.6. s.204.

304

Np. Wielka Brytania, w 1986 roku, miała bezrobocie w wysokości 11,6 procent, [w]: B.R. Schiller, op.cit.,

s.363. W tym samym roku, w Stanach Zjednoczonych, bez pracy pozostawało około 6,5 procent społeczeństwa,
[w]: M. Belka, op.cit., s.150.

305

M.H. Kosiński, Ronald Reagan odszedł, 6 czerwiec 2004, [w]:

www.korespondent.pl/index.php?x=artykul_rl&id+487.

306

E. Bendyk, Kolacja u Friedmana, Polityka, 2 grudzień 200.6, s.45.

307

Sekretarz Generalny KC KPZR, w latach od 1985 do 1991, za: Nowa Encyklopedia Powszechna, red. B.

Kaczorowski, op.cit., t.3, s.353.

308

M.H. Kosiński, op.cit.

309

Za M Belka, op.cit., s.124.

310

W. Gadomski, op.cit., s.2.

Reaganowi czasami zarzuca się wielomilionowy deficyt budŜetowy (w 1989 roku,

wyniósł on 152,5 milionów dolarów

311

) i handlowy (saldo bilansu handlowego na koniec

prezydentury Reagana wyniosło minus 125,2 miliardów dolarów

312

) i Ŝe poprawił standard

Ŝycia tylko najbogatszej warstwie społecznej. Jest w tym sporo racji

313

, choć z drugiej strony

większość wskaźników ekonomicznych oraz postrzeganie obu kadencji przez większość

obywateli USA zdają się jednak prowadzić do zdecydowanie pozytywnej oceny prezydentury

Ronalda Reagana

314

3.4. ZbieŜność myśli Miltona Friedmana z koncepcjami Ronalda Reagana i jego

administracji.

Co moŜe łączyć dwie historycznie postaci Miltona Friedmana i Ronalda Reagana?

Czy tylko niezłomna postawa w głoszeniu swoich poglądów?

Obaj szli pod prąd, obaj wzbudzali kontrowersje. Mieli dar przekonywania do

siebie. Widzieli, jak przemawiać, aby być słuchanym. W nieskomplikowany sposób

wyjaśniali trudne pojęcia. Ci, którzy ich znali: widzowie czy czytelnicy gazet zapewne

zgodziliby się, Ŝe ci dwaj męŜczyźni byli niezwykle optymistycznymi ludźmi, którym, jeśli

prześledzimy koleje ich losu, udało się zrealizować to, co chcieli i do czego usilnie dąŜyli,

czyli zyskać szersze grono zwolenników i ogólnoświatowe uznanie, choć nie brakowało i

krytyków. Połączyła ich długowieczność. śyli nie tylko bardzo długo (Ronald Reagan: 1912-

2004, Milton Friedman: 1911-2006), ale i aktywnie, do końca swoich dni starając się nie

znikać z Ŝycia publicznego. Niezaprzeczalnie, te dwie osobistości miały coś ze sobą

wspólnego. Warto zadać sobie jednak pytanie, czy teorie Miltona Friedmana nie wpłynęły na

politykę gospodarczą Stanów Zjednoczonych za prezydentury Ronalda Reagana.

JuŜ sam fakt, Ŝe Milton Friedman, podczas prezydenckiej kampanii wyborczej w

1980 roku, został wybrany na doradcę ekonomicznego Ronalda Reagana, do Komitetu

Koordynującego Politykę Ekonomiczną (Economic Policy Coordinating Committee), który to

zajął się zestawieniem głównych celów gospodarczych Stanów Zjednoczonych, jest na tyle

przekonywującym argumentem, iŜ powinno paść pytanie, jak duŜo z tego, co głosił noblista

311

J. Meacham, Człowiek, który zmienił historię, czerwiec 2004, s.3, [w]:

www.szkola.newsweek.pl/artykuly/artykul.asp?Artykul=128.

312

Za M. Belka, op.cit., s.195.

313

D.T. Critchlow, op.cit., ss.134-140.

314

W. Bieńkowski, op.cit., ss.212-247.

było toŜsame z programami gospodarczymi administracji republikańskiej w latach

osiemdziesiątych. Co więcej, gdy juŜ Ronald Reagan objął urząd prezydencki, jeszcze raz

poprosił swoich doradców, w tym Miltona Friedmana, aby dokonali ewentualnych poprawek

we wcześniej przygotowanej strategii gospodarczej. Jak pokazała historia, sporządzone cele i

wytyczne w kwestii sposobu realizacji gospodarczych postulatów, zostały w duŜej mierze

zrealizowane przez Ronalda Reagana. M. Friedman został teŜ członkiem specjalnej Rady

Gospodarczej (President’s Economic Policy Advosory Board-PEAPAB), w której

posiedzeniach uczestniczył R. Reagan. Robił notatki z kaŜdego posiedzenia swoich doradców

ekonomicznych. Był zdeterminowany, aby działać według przyjętych na sesjach ustaleń

(„Reagan (...) was prepared to take political heat for strong actions”

315

Osiem lat później widząc, Ŝe kraj wybrnął z pułapki inflacyjnej i recesyjnej, Ronald

Reagan w wyjątkowy sposób podziękował „ojcu” monetaryzmu, Miltonowi Friedmanowi

przyznając mu Prezydencki Medal Wolności (the Presidential Medal of Freedom

316

) za

znaczące osiągnięcia w dziedzinie wolnej rynkowości

317

. Odznaczając wielkiego ekonomistę,

Ronald Reagan z pewnością zdawał sobie sprawę, jak wiele poglądów Miltona Friedmana

przeniknęło do programu gospodarczego jego republikańskiej administracji. Wystarczy

porównać niektóre załoŜenia noblisty z tymi przyjętymi przez prezydenta i jego

współpracowników. Nie tylko przyjęli załoŜenia monetaryzmu (przez trzy lata pierwszej

kadencji Reagana), ale uwierzyli teŜ w zapewnienia, Ŝe dla gospodarki i ludzi niekorzystne

jest rozrastanie się prerogatyw państwa, czyli kaŜde nieuzasadnione konstytucyjnie

ingerowanie etatystyczne w wolność jednostki poprzez np. regulacje i licencjonowanie.

Analizując załoŜenia reaganomiki moŜna dopatrzyć się realizacji takŜe wielu innych

miltonowskich zapatrywań w odniesieniu do spraw gospodarczych, jak zmniejszenie

biurokracji, czy większa dyscyplina w dysponowaniu funduszami na cele społeczne. Liczył

się wolny rynek, dlatego teŜ negowano pomysły aby, np. rolnictwo było dotowane przez

państwo, a handel międzynarodowy był wspomagany przez protekcjonistyczne

ustawodawstwo taryfowo-cłowe. Bardziej zaufano krzywej Laffera (podatki mogą wzrastać

tylko do określonego pułapu, później państwo traci) aniŜeli Phillipsa (załoŜenie, Ŝe tam, gdzie

jest wysoka inflacja, odnotowuje się niskie bezrobocie

318

). W konsekwencji, dąŜono do cięć

315

M. Hodges, A Personal Tribute to Milton Friedman-a National Treasure, Grandfather

Economic Report Series, luty 2007, [w]: http://mwhodges.home.att.net/friedman.htm.

316

Milton Friedman, Expertise: Monetary and Price Theory, Monetary Hostory, Hoover Institution, the Board of

Trustees of Leland, Stanford James University, 2007, [w]: www.hoover.org/bios/friedman.html.

317

Americans.net, The Presidential Medal of Freedom, 1996-2005, [w]: www.medaloffreedom.com.

318

V. Postrel, With Milton Friedman’s Idea Now Accepted by Monetarists and Policy Makers, It’s Easy to Forget

How Revolutionary They Were, the New York Times, 6 listopad 2003, [w]:

w ulgach i podatkach, gdyŜ wierzono, iŜ obniŜki tak, jak za kadencji prezydentów: W.

Hardinga

319

, C. Coolidge’a i J.F. Kennedy’ego

320

, po pewnym czasie wygenerują dodatkowy

napływ pieniądza do budŜetu federalnego

321

. Niektóre postulaty kwestionowały państwowy

nadzór nad wielkością czynszów i wynagrodzeń. Niechętnie odnoszono się do demotywującej

pracodawców płacy minimalnej i do obniŜających skłonność do zatrudniania się, róŜnych

programów pomocy społecznej, antycypując ich przerost i marnotrawstwo. Z rezerwą

podchodzono do regulowania budownictwa mieszkaniowego, które przyczyniało się nie do

wyrównania szans mieszkaniowych, lecz do powstawania coraz to bardziej wyizolowanych i

zdegenerowanych gett, głownie wśród mniejszości etnicznych.

Ogólnie rzecz ujmując, nowej administracji przyświecała zasada powrotu do jak

największej wolności, takiej jak dwieście lat wstecz, gdy państwo starało się dystansować od

przedsięwzięć obywatelskich, a sprawami lokalnymi zajmowały się bardziej rządy stanowe,

niŜ biurokracja federalna. Gdy R. Reagan przemawiał 8 kwietnia 1980 roku w Waszyngtonie,

w Hotelu „Hilton”, powiedział do zgromadzonych tam wydawców: „...byłoby dobrze

powrócić do czasów, kiedy to wymagano od rządu tylko trzech rzeczy: aby utrzymywał

spokój wewnątrz kraju, bronił granic Stanów Zjednoczonych przed atakami z zewnątrz i aby

dbał o stabilność i siłę waluty amerykańskiej (...) dawniej akceptowano sensowne podatki i

regulacje, które nie blokowały przedsiębiorczości i kreatywności. Robiąc tylko tyle rząd

sprawił, Ŝe Amerykanie radzili sobie z resztą”

322

Gdy Ronald Reagan po raz pierwszy startował w wyborach prezydenckich w 1964

roku, zwrócił uwagę na postępujący proces wzrostu kosztów utrzymania rządu federalnego:

„Od początku wieku nasz PKB wzrósł 33 razy, gdy w analogicznym czasie nakłady na rząd

federalny wzrosły 234 razy, i gdy ogólnie siła robocza jest półtora razy większa, to my, mamy

teraz dziewięć razy więcej pracowników federalnych”

323

. Podczas ośmioletniej kadencji na

stanowisku gubernatora Kalifornii, R. Reagan z dumą mówił, Ŝe udaje mu się realizować jego

www.dynamist.com/aricles-speeches/nyt/friedman.html.

319

D.W. MacKenzie, Mises Economics Blog: The Myth of Functional Finance: Mises vs. Lerner,[w]:

www.mises.pl/376, tłum. J. Kuskowski, Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2003-2006.

320

Remarks and a Question-and Answer session on the Program for Economic recovery at a Breakfast for

Newspaper and television News editors,19 luty 1981, [w]: www.presidency.ucsbedu/ws/index.php?pid=43428.

321

D. Wead, B. Wead, Reagan, In Persuit of Presidency-1980, Logos International, 1980, s.238.

322

D. Wead, B.Wead, Reagan in Persuit of the presidency, op.cit. s.228: tłum. własne: „For almost 200 years, as

we Americans expanded the world’s economic and spiritual frontiers, we asked just three things of our
government to protect us from internal disorder, to assume our national security and to maintain a strong, stable
dollar at home and abroad (...). We accepted sensible taxes and regulations to advance our national goals without
hindering productivity and initiative (...). If the government would do those things, we would do the rest.”

323

J.S. Brady, Ronald Reagan: a Man True to his Words, the National Federation of Fepublican Women, 1984,

s.47: „Since the beginning of the century, our gross national product has increased 234 times and while the work
force is only one and a half times greater, federal employees number nine times as many.”.

załoŜenia programowe: „...oddaliśmy podatnikom 57 miliardów dolarów i ograniczyliśmy o

300 tysięcy liczbę beneficjantów, którym tak naprawdę nie była potrzebna państwowa

pomoc.”

Ronald Reagan i Milton Friedman mieli konkretny plan na rozwój gospodarczy

kraju, bazujący przede wszystkim na czterech załoŜeniach: mniejsze wydatki państwa i

podatki, deregulacje i stała polityka monetarna. O tym, Ŝe Stany Zjednoczone stają się coraz

bardziej państwem etatystycznym, R. Reagan mówił wielokrotnie podczas swoich kampanii

wyborczych i gdy wygłaszał przed Kongresem raporty o stanie państwa, kiedy to teŜ

negatywnie odnosił się do systemu podatkowego i regulacji. Podczas debaty telewizyjnej z

kontrkandydatem na fotel prezydenta, J. Carterem, w 1980 roku, zarzucił rządowi, Ŝe: „jest

zbyt napęczniały i ekstrawagancki (...), a marnotrawstwo w systemie socjalnym i programach

medycznych wynosi 7 miliardów dolarów”. W innym przemówieniu przedwyborczym, z

1980 roku, nawoływał: „Musimy działać śmiało, zdecydowanie i szybko, aby ukrócić coraz

bardziej rosnące wydatki rządowe (...), redukować podatek dochodowy (...), aby znów, bez

przeszkód: pracować, oszczędzać, inwestować i produkować”

324

. Mówiąc o rządzie, Reagan

posuwał się do następującej serii diagnoz: „Rząd nie rozwiąŜe problemu, to rząd jest

problemem” („government is not the solution to our problem; government is the problem”),

„Jesteśmy narodem, który ma rząd, a nie na odwrót”), (”We are a nation that has a

government-not the other way round”)

325

, „[Rząd] jest to przewód pokarmowy [niemowlęcia],

z apetytem na jednym końcu i brakiem odpowiedzialności na drugim”

326

. Milton Friedman

miał podobne poglądy na państwo, przypominając w jednym z wywiadów, Ŝe: „Abraham

Lincoln mówił o rządzie ludzi, tworzonym przez ludzi, dla ludzi. Gdy tymczasem, obecnie,

mamy rząd ludzi, tworzony przez biurokrację, dla biurokracji”, („Abraham Lincoln talked

about a government of the people, by the people, for the people. Today, we have a

government of the people, by the bureaucrats, for the bureucrats”).

327

Podczas spotkania zorganizowanego dla wydawców prasowych i telewizyjnych 19

lutego, 1981 roku, prezydent R. Reagan wraz ze swymi trzema wysokimi pracownikami

Administracji: Sekretarzem Skarbu, Donem Reganem, Dyrektorem Biura BudŜetowego,

Davidem Stockmanem i przewodniczącym Doradców Ekonomicznych, Murrayem

Weidenbaumem, przekonywali zebranych, Ŝe strategicznym rozwiązaniami dla poprawy

324

Ibidem, ss.50-52.

325

Ibidem, ss.102-103.

326

D. D’Souza, Listy do młodego konserwatysty, Zysk i Ska Wydawnictwo, Poznań 2006, s.85.

327

Interview with Milton Friedman, Federal Reserve Bank of Minneapolis, [w]:

http://minneapolisfed.org/pubs/region/92-06/int926.cfm

amerykańskiej gospodarki są deregulacje i zgodny z załoŜeniem monearyzmu stabilny i

przewidywalny wzrost podaŜy pieniądza

328

, którego tempo, jeśli utrzymywano by je zgodnie

z przewidywaniami przedsiębiorców („economic policy that does not change”) przyczyniłoby

się do spadku inflacji. To ostatnie zadanie miało przypaść w udziale Systemowi Rezerwy

Federalnej (SRF).

329

Plan udawało się realizować podczas pierwszej kadencji R.Reagana, gdy

przewodniczącym SRF był Paul Volcker, który w latach od 1981 do 1983 nie zmienił swojej

polityki, starając się utrzymywać stabilne tempo wzrostu masy pieniądza w cyrkulacji

330

Prezydent Reagan zgadzał się z jego bankowymi decyzjami. Eksperyment w duchu

monetaryzmu został przeprowadzony

331

, a cel, którym było osłabienie siły nabywczej, czyli

obniŜka inflacyjna, osiągnięty (od 4 do 6 procent

332

). RównieŜ następca P.Volckera, Alan

Greenspan (od 1987 do 2004 roku) czerpał z monetaryzmu przyznając, Ŝe przez lata

osiemdziedsiąte i dziewięćdziesiąte, banki europejskie i amerykański częściowo kierowały się

tą teorią jako sposobem na utrzymanie niskiej inflacji

333

. Greenspan podsumował kiedyś:

„Wielu jest ekonomistów, którym przyznano Nagrodę Nobla, ale tylko nieliczni osiągnęli tę

wyjątkową pozycję co Milton Friedman”

334

Innymi obszarami spójności ideowej pomiędzy M. Friedmanem, a R. Reaganem,

które są przesłanką do tego, aby uznać wpływ omawianego ekonomisty na sytuację

gospodarczą Stanów Zjednoczonych w latach od 1981 do 1989 była nie tylko wiara w ludzi i

naród (jak to powiedział kiedyś R. Reagan: „Pozwólmy narodowi rządzić”, „Let the People

Rule”), lecz moŜe nade wszystko, pochwała wolności ekonomicznej, politycznej oraz

wolności kaŜdego człowieka. Jeszcze w latach siedemdziesiątych R. Reagan przekonywał, Ŝe

„moŜna mieć wiarę w wolność jednostki”, („you can have faith in individual freedom”), która

według niego i M. Friedmana zawsze podąŜa za swobodą ekonomiczną. W 1981 roku R.

Reagan wygłosił przemówienie do głównych przedstawicieli Banku Światowego i

Międzynarodowego Funduszu Walutowego na temat: „Magia rynku”: „Nie moŜemy mieć

koniunktury bez wolności ekonomicznej” („The Magic of Market Place: We cannot have

328

Remarks and a Question-and-Answer Session on the Program for Economic Recovery at a

Breakfast for Newspaper and Television News Editors , 19 styczeń 1981, [w]:
http://www.reagan.utexas.edu/archives/speeches/1981/21981a.htm:

329

J.S. Brady, op.cit., s.60.

330

M. Belka, Reaganomika, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław, 1991, ss 44-62.

331

Special Report, The Legacy of Milton Friedman, a giant among economists, A Heavyweight champ, at five

foot two, The Economist, 25 listopad 2005, ss.87-88.

332

M.H. Kosiński, op.cit.

333

G.S. Becker, Happy Birthday, Milton Friedman, 1 lipiec 2007, [w]:

http://www.businessweek.com/magazine/content/02_26/b3789050.htm

334

Milton Friedman, Lexico Publishing Group, LLC., 2007,

http://www.reference.com/browse/wiki/Milton_Friedman. www.reference.com/search?g=Milton%20Friedman.

prosperity without economic freedom”), w którym to stwierdził, Ŝe „nie moŜna rozwijać się

ekonomicznie, ani zachować naszej osobistej i politycznej wolności bez wolności

ekonomicznej” („we cannot have prosperity and successful development without economic

freedom. Nor can we preserve our personal and political freedoms without economic

freedom”)

335

. Podobnie widział to M. Friedman, który kwestionując, w 1962 roku, słowa

prezydenta J.F. Kennedy’ego: „Nie pytaj, co twój kraj moŜe zrobić dla ciebie. Zapytaj, co ty

moŜesz zrobić dla swojego kraju” , zaproponował swoją własną wersję pytania:” Co ja i moi

rodacy moŜemy zrobić dzięki rządowi, by osiągnąć nasze cel, a przede wszystkim, by chronić

naszą wolność”

336

. Zarówno M. Friedman, jak i R. Reagan mówili o wolności w handlu

międzynarodowym, bez taryf, ceł i subsydiów

337

. Przykładowo, udało się R. Reaganowi

doprowadzić w 1988 roku do przyjęcia ustawy, która pozwalała na rozpoczęcie przygotowań

do zawarcia z Kanadą umowy o wolnym handlu w przyszłości

338

. Dla obu wolność powinna

być zapewniona przez państwo (M. Friedman: „postęp moŜna osiągnąć tylko tam, gdzie

działalność rządu ogranicza się przede wszystkim do stwarzania ram, dzięki którym jednostki

mają swobodę w realizacji własnych celów”.

339

). Stąd teŜ R. Reagan w duchu tej idei

zdecydował się na pogrąŜenie budŜetu narodowego w ogromnym deficycie, aby nie dopuścić

do rozprzestrzeniania się, przeciwstawionemu wolności komunizmu, podzielając teŜ pogląd

Johna Adamsa, Ŝe „”szarganie” własnością prowadzi prostą drogą do anarchii i tyrani”

340

Hasła „wolność” i „własność prywatna” stały się siłą napędową wielu inicjatyw R. Reagana.

W 1983 roku w przemówieniu do narodu amerykańskiego, prezydent akcentował, iŜ: „Stany

Zjednoczone są światowym mocarstwem dzięki sile i dzięki wartościom, które wyznaje

społeczeństwo, wolny wybór, wolna prasa, wolne poglądy religijne i związki zawodowe, a

przede wszystkim wolność jednostki” („ America’s leadership role in the world came to us

because of our own strenght and because of the value each guide us as a society, free

elections, free press, freedom of religious choice, free trade unions and above all, freedom for

the individual...”)

341

Podsumowując, porównując załoŜenia programu wyborczego Ronalda Reagana i

jego administracji, a takŜe stopień ich realizacji na przestrzeni lat osiemdziesiątych z tym, co

335

J.S. Brady, op.cit., ss.49-59.

336

P. Sullivan, C. Lozada, Odszedł guru wolnego rynku, [w]: Washington Post, 17 listopad 2006.

http://czytelnia.onet.pl/0,1372899,1,,0,0,0,odszedl_guru_wolnego_rynku,artykuly.html.

337

Interview with Milton Friedman, op.cit.

338

M. Belka, op.cit., s.220.

339

P. Sullivan, C. Lozada, op.cit.

340

Cyt. za R. Gwiazdowski, Reaganomica w praktyce-polityka gospodarcza Ronalda Reagana, wykład

wygłoszony na konferencji Ronald Reagan, człowiek-przywódca-wizjoner, Warszawa 2005, s.10.

341

J.S. Brady, op.cit., ss.177-118.

głosił Milton Friedman moŜna wyciągnąć wniosek, Ŝe poglądy „ojca” monetaryzmu miały

istotny wpływ na kształt gospodarki amerykańskiej za prezydentury Ronalda Reagana, kiedy

to społeczeństwo amerykańskie dowiedziało się z ust samego prezydenta, Ŝe nie istnieje coś

takiego jak „darmowy posiłek” (R. Reagan: „ The program I am talking about is not a „free

lunch””

342

). Dowodem niech będą teŜ słowa obecnego szefa Rezerwy Federalnej, B.S.

Bernanke’a z 2003 roku, który w sposób jednoznaczny stwierdził: „Monetarystyczna

koncepcja Friedmana była tak wpływowa, Ŝe w swym ogólnym zarysie stała się niemal

synonimem współczesnej teorią pieniądza”

343

(„Friedman’s monetary framework has been so

influential that in its broad outlines at least, it has nearly become identical with modern

monetary theory”

344

342

D. Wead, B. Wead, op.cit, s.238.

343

P. Sullivan, C. Lozada, op.cit.

344

V. Postrel, op.cit.

Podsumowanie

Lata osiemdziesiąte XX wieku były okresem, który przyniósł wiele istotnych zmian

nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale takŜe na świecie. Doszło wówczas do ostatecznej

konfrontacji pomiędzy światem gospodarek wolnorynkowych, reprezentowanym przez Stany

Zjednoczone, z „jastrzębiem” Ronaldem Reaganem u władzy, a podąŜającym na „śmietnik

historii”

345

, wedle retoryki samego Reagana, Związkiem Sowieckim i krajami od niego

uzaleŜnionymi.

Analizując sytuację gospodarczą w Stanach Zjednoczonych tamtego okresu moŜna

sformułować wiele ciekawych wniosków. Głosując na Reagana podczas dwóch kolejnych

kampanii prezydenckich w 1980 i 1984 roku, Amerykanie pokazali, ze potrzebne są zmiany

nie tylko polityczne, ale takŜe, a moŜe przede wszystkim, ekonomiczne.

Kondycja gospodarcza Stanów Zjednoczonych pod koniec lat siedemdziesiątych

XX wieku nie była najlepsza. Wysoki poziom inflacji i bezrobocia w połączeniu z niskimi

wskaźnikami rozwoju gospodarczego przekonały społeczeństwo amerykańskie co do

konieczności modyfikacji sposobu zarządzania potencjałem ekonomicznym kraju. NaleŜało

przeciwstawić się dominującej wówczas doktrynie ekonomicznej zwanej – od nazwiska

twórcy – keynesizmem, a w zamian za to obrać kurs na konserwatyzm liberalny. Rozpoczęła

się „rewolucja konserwatywna”, która przyczyniła się do pojawienia się nowych doktryn

ekonomicznych. Powoli zaczynała kształtować się reaganomika. Ogólnie rzecz ujmując, był

to okres przed globalizacją, kiedy po raz ostatni moŜna było w miarę jednoznacznie określić

sposób zarządzania gospodarką.

Reagan rządził Stanami Zjednoczonymi przez 8 lat. Zaryzykował i stworzył swój

własny program naprawy gospodarczej, zwany reaganomiką. Był to zbiór koncepcji

ekonomicznych, które miały wiele wspólnego z poglądami, które głosił wówczas twórca i

propagator monetaryzmu, autor popularnej w latach osiemdziesiątych ksiąŜki pt. „Wolny

wybór” – Milton Friedman. Wystarczy poddać starannej analizie to, co pojawiło się w

planach gospodarczych Reagana, aby móc z całą pewnością stwierdzić, Ŝe koncepcje

Friedmana zostały wykorzystane przy tworzeniu odmienionych i silniejszych gospodarczo

Stanów Zjednoczonych. Reagan odtworzył siłę gospodarki Stanów Zjednoczonych. W jego

otoczeniu politycznym i ekonomicznym znaleźli się współpracownicy, którzy – podobnie jak

345

J. Meacham, Człowiek, który zmienił historię, czerwiec 2004, s.3, [w]:

www.szkola.newsweek.pl/artykuly/artykul.asp?Artykul=128.

on sam oraz Milton Friedman – optowały za zwiększeniem wolności gospodarczej bez

zbędnej i przynoszącej więcej strat niŜ poŜytku ingerencji państwa w ekonomię.

Zarówno Reagan jak i Friedman odrzucali keynesistowski sposób radzenia sobie z

kryzysami ekonomicznymi, który sprowadzał się do sztucznej stymulacji popytu, a więc

sytuację charakterystyczną dla Wielkiego Kryzysu w latach 1929-1933. Wcześniej

Amerykanie dysponowali wolnym wyborem. Później państwo likwidowało tę wolność,

zwiększając sterowanie wskaźnikami ekonomicznymi. Po II wojnie światowej rozpoczął się

proces szukania „trzeciej drogi”, będącej czymś w rodzaju złotego środka pomiędzy

kapitalizmem a socjalizmem. Ówczesny rozrost państwa stawał się coraz bardziej widoczny.

Poszczególni prezydenci w latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX

stulecia wykorzystywali powojenną koniunkturę, jaka wówczas zapanowała w Stanach

Zjednoczonych, i usilnie dąŜyli do poprawy standardów Ŝyciowych wszystkich warstw

społecznych. Cel zdawał się być słuszny, środki niezbyt adekwatne, zwłaszcza Ŝe w latach

sześćdziesiątych, które spowodowały niebywałe rozdmuchanie aparatu państwowego, co

przyniosło w rezultacie wzrost zapotrzebowania na pieniądze przeznaczone na programy

społeczne. Do gospodarki wkradł się bałagan. Zasiłki, dotacje, subsydia zasilały bardziej

aparat biurokratyczny niŜ portfele tych, którzy starali się o pomoc państwa. Warunki bytu

wielu rodzin amerykańskich uległy pogorszeniu. Coraz więcej ekonomistów zaczęło być

zwolennikami prostego rozwiązania, które opowiadało się za powrotem do przedwojennych

zaleŜności rynkowych.

Jednym z propagatorów koncepcji wolnościowych w gospodarce był Milton

Friedman. Opowiadał się on za stałym wzrostem masy pieniądza w obiegu (monetaryzm),

dzięki czemu moŜna by skutecznie walczyć z negatywnym zjawiskiem inflacji, traktowanej

jako negatywny podatek ograniczający chęci twórcze człowieka. Friedman postulował

stworzenie wolnej wymiany towarów bez subsydiów i dotacji. Chciał zmniejszenia podatków.

Udowadniał, Ŝe ogromne wymogi fiskalne i tak są omijane przez najbogatszych. Poza tym

pokazywał, Ŝe nie moŜna odpowiedzialnie zarządzać nie swoimi pieniędzmi. Chciał państwa

minimalnego, które zajęłoby się jedynie obroną suwerenności, a nie rozmnaŜaniem aparatu

państwowego.

Ronald Reagan doskonale rozumiał sens głoszonych przez Friedmana postulatów.

Sam zresztą krytykował posunięcia ekonomiczne swoich poprzedników: „Jeśli coś działa,

opodatkuj. Jeśli wciąŜ działa, reguluj. Jeśli przestanie działać, dotuj”

346

M.H. Kosiński, Ronald Reagan odszedł, 6 czerwiec 2004, [w]:

www.korespondent.pl/index.php?x=artykul_rl&id+487.

Friedman i Reagan wykreowali sytuacje ekonomiczną Stanów Zjednoczonych w

latach osiemdziesiątych. Friedman zasiadał w Radzie Ekonomicznej przy prezydencie

Reaganie; później został przez tegoŜ Reagana odznaczony w uznaniu swych zasług w

przywracaniu Stanom Zjednoczonym pozycji lidera w dziedzinie gospodarczej.

Reagan nie tylko pokonał „imperium zła”, „zburzył wreszcie ten mur”, dał – jak to

ujęła była premier Wlk. Brytanii Margaret Thatcher – „wolność (...) milionom ludzi na

świecie”

347

, lecz takŜe, opierając się na friedmanowskiej koncepcji, na powrót wprowadził

wolność do gospodarki.

347

Ronald Reagan nie Ŝyje, BBC Polska.com. 6 czerwiec 2004, [w]:

www.bbc.co.uk/polish/worldnews/story/2004/06/040605_reagan_dies.shtml.

Bibliografia

A Critique of the Chicago School of Economics: Milton Friedman and Monetarism, The Long
FAQ on Liberalism, kwiecień  2007, [w]:  http://www.huppi.com/kangaroo/L-
chimonetarism.htm.

Americans.net, The Presidential Medal of Freedom, 1996-2005, kwiecień  2007 [w]:
www.medaloffreedom.com.

Autobiography, the Nobel Foundation, maj 2005, [w]:
http://nobelprize.org/economics/laureates/1976/friedman-autobio.html.

R. Bartkowski, Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2003.

G.S. Becker, Happy Birthday, Milton Friedman, 1 lipiec 2006, [w]:
http://www.businessweek.com/magazine/content/02_26/b3789050.htm.

M. Belka, Doktryna ekonomiczno-społeczna Miltona Friedmana, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1986.

M. Belka, Reaganomika, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław, 1991.

E. Bendyk, Kolacja u Friedmana,  Polityka, 2 grudzień 2006.

W. Bieńkowski, Reaganomika i jej wpływ na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa  1995.

Biography: Milton Friedman, Nobel Prize in Economics, Academy of Achievement, a
Museum of Living History, listopad 2006, Washington D.C., [w]:
http://www.achievement.org/autodoc/printmember/fri0bio-1.

Black  Monday-the  StockMarket  Crash  of  1987,  styczeń  2007,  [w]:  www.stock-market-
crash.net/1987.htm.

A.S. Blinder, Keynesian Economics, The Concise Encyclopedia of Economics, 1999-2002,
styczeń 2007, [w]: http://www.econlib.org/library/Enc/KeynesianEconomics.html.

A. Brittan, Milton Friedman, economists, dies, aged 94, Financial Times, 16 listopad, 2006,
[w]: http://www.ft.com/cms/s/cb74eef8-7599-11db-aea1-0000779e2340.html.

M. Bochenek, Szkice o ekonomii i ekonomistach, Wydawnictwo Mado, Toruń 2004.

J.S. Brady, Ronald Reagan: A Man True to his Words, the National Federation of Republican
Women, 1984.

D.T. Critchlow, Lata Nixona, Forda i Cartera: 1968-1980, [w]: D.Critchlow, D. Michałek,
Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

D.T. Critchlow, “Rewolucja” Ronalda Reagana i jej pokłosie, [w]: red. D.Critchlow, D.
Michałek, Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1995.

Cytaty, 15 styczeń 2007, [w]: http://www.miasik.net/archive/2005/03/kolejne_cytaty.

Popularna Encyklopedia Powszechna, red. L. Czopek, Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków
1995.

D. D’Souza, Listy do młodego konserwatysty, Zysk i Ska Wydawnictwo, Poznań 2006.

D. D’Souza, Reagan vs. Clinton, 6 listopad 1997, [w]: www.slate.com/id/3665/entry/24002

Dumping, Investment Dictionary, 16 grudzień 2006 [w]: www.answers.com/dumping.

R.M. Ebeling, Monetary Central Planning and the State, Part 26: Milton Friedman and the
Monetary "Rule" for Economic Stability, luty 1999, [w]:
http://www.fff.org/freedom/0299b.asp.

M. Friedman, Economic Freedom, Human Freedom, Political Freedom, 1991, 16 grudzień
2006 [w]: http://www.sbe.csuhayward.edu/~sbesc/frlect.html.

Milton Friedman, Expertise: Monetary and Price Theory, Monetary Hostory, Hoover
Institution, the Board of Trustees of Leland, Stanford James University, 16 grudzień 2006,
[w]: www.hoover.org/bios/friedman.html.

Milton Friedman, Lexico Publishing Group, LLC., 12 styczeń 2007,
http://www.reference.com/browse/wiki/Milton_Friedman.
www.reference.com/search?g=Milton%20Friedman.

M. Friedman, Kapitalizm i wolność, Centrum im. Adama Smitha & Rzeczpospolita,
Warszawa, 1993.

Pytania i uwagi, [w]: M Friedman, Polityka i tyrania, Wydawnictwo Heuros, Łódź 1993.

M. Friedman i R. Friedman, Wolny wybór, Wydawnictwo Panta, Sosnowiec 1994.

Milton Friedman, Wikipedia, Wolna Encyklopedia, 12 styczeń 2007, [w]:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Milton_Friedman.

Milton Friedman w Playboy’u, [w]: Biblioteczka Laureatów Nobla, Oficyna Liberałów,
Warszawa 1983.

W. Gadomski, O kondycji gospodarki USA, luty 2001, [w]:
www.gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/2029020,33211,126310.html.

J.K. Galbraith, The World Economy Since the Wars, Sinclair-Stevenson, Londyn 1994.

Gerald.R. Ford Quotes, Gerald R. Ford Library and Museum, 2007, [w]:
http://www.ford.utexas.edu/grf/quotes.asp.

Giganci XX wieku; Ronald Reagan-Twardy romantyk, serial dokumentalny produkcji
angielskiej, 10 sierpień 2000, [w]: www.tvp.com.pl/repertuar/2000/08/10/tvp2.htm.

Gonçalo L. Fonseca ,  Arthur Frank Burns, 1904-1987, [w]:
http://cepa.newschool.edu/het/profiles/burns.htm.

N.A. Graebner, The Age of Global Power, John Wiley & Sons, New York  1979.

H.D. Graham, Era Kennedy’ego-Johnsona, [w]: D.Critchlow, D. Michałek, Historia Stanów
Zjednoczonych Ameryki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995

Great Society, [w]: US Governmen Guide, 12 styczeń 2007 [w]:
http://www.answers.com/Great%20Society.

Alan Greenspan, Wikipedia, Wolna Encyklopedia, 2007, [w]:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Alan_Greenspan.

R. Gwiazdowski, Reaganomica w praktyce – polityka gospodarcza Ronalda Reagana, [w]:
konferencja, Ronald Reagan, człowiek-przywódca-wizjoner, Warszawa 2005.

E.W. Hawley, Era Trumana-Eisenhowera, [w]: red. D.Critchlow, D. Michałek, Historia
Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

M. Hodges, A Personal Tribute to Milton Friedman-a National Treasure, Grandfather
Economic Report Series, luty 2007, [w]: http://mwhodges.home.att.net/friedman.htm

Interview with Milton Friedman, Federal Reserve Bank of Minneapolis, styczeń 2007 [w]:
http://minneapolisfed.org/pubs/region/92-06/int926.cfm.

R.D. Irvin, Macroeconomics, Library of Congress INC., Illinois 1994.

Jimmy Carter, Jimmy Carter: Encyclopedia, All experts, luty 2007, [w]:
http://experts.about.com/e/j/ji/Jimmy_Carter.htm.

Jimmy Carter for President 1976 Campain Brochure, ‘Leaders for a Cgange’,
4PresidentCorporation, luty 2007, [w]:
http://www.4president.org/brochures/cartermondale1976brochure.htm.

H. Jordan, J. Powell, Memorandum for the Presidence, The White House: Washington, July
3, 1979,[w]:
http://www.americanrhetoric.com/speeches/jimmycarterundeliveredenergyspeech.htm.

Nowa Encyklopedia Powszechna, red. B. Kaczorowski, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2004.

Key Presidential Speeches of Gerald R. Ford,, Gerald R. Ford Library and Museum, luty
2007, [w]: http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/listkey.asp.

M.H. Kosiński, Ronald Reagan odszedł, 6 czerwiec 2004, [w]:
www.korespondent.pl/index.php?x=artykul_rl&id+487.

J.  Kuskowski, Smutny spadek, marzec 2007, [w]:
www.liberalia.wordpress.com/2007/03/26/jedrzej-kuskowski-smutny-spadek/.

Kryzys Sueski 1956, listopad 2006 [w]: www.e-polityka.pl/a.2727.html.

Słownik historii myśli ekonomicznej, red. E. Kundera, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004.

Reagan, the Next FourYears, red. N. Lammers, Congressional Quarterly Inc., Washington
D.C., 1985.

C. Leszczyńska, Wykład z historii gospodarczej, styczeń 2007, [w]:
www.olympus.edu.pl/finanse_i_bankowosc/wirtualny_dziekanat/materialy_do_zajec/HG_wy
klad_-_czesc_III.doc.

D. Levy, Interview with Milton Friedman, the Region, Federal Reserve Bank of Minneapolis,
1992, styczeń 2007, [w]: http://minneapolisfed.org/pubs/region/92-06/int926.cfm.

R. Longley, Federal Reserve System, About: U.S. Gov Info/ Resources, styczeń 2007, [w]:
http://usgovinfo.about.com/library/weekly/aa081599.htm.

Ludzie w Wprost; Ronald Reagan, 6 czerwiec 2004, [w]:
www.ludzie.wprost.pl/sylwetka/?O=61276.

D.W. MacKenzie, Mises Economics Blog: The Myth of Functional Finance: Mises vs.
Lerner,[w]: www.mises.pl/376, tłum. J. Kuskowski, Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa,
Warszawa 2003-2006.

J. Meacham, Człowiek, który zmienił historię, czerwiec 2004, [w]:
www.szkola.newsweek.pl/artykuly/artykul.asp?Artykul=128.

J.P. McKay, B.D. Hill, J. Buckler, A History of Western Society, Houghton Mifflin Company,
Boston 1987.

Medal of Freedom, Americans.net, 1996-2005, styczeń 2007, [w]:
http://www.medaloffreedom.com/MiltonFreidman.htm.

A.H. Meltzer, Monetarism, 2007, [w]: www.econlib.org/library/Enc?Reaganomics.html

K. Michałek, Mocarstwo, Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1945-1992, Wydawnictwo
„KsiąŜka i Wiedza”, Warszawa 1995.

Międzynarodowy rynek ropy naftowej-charakterystyka okresów kryzysowych, ss.2-3, listopad
2006 [w]: http://www.cire.pl/publikacje/KRYZYSY-NAFTOWE.pdf.

Nixon Accomplishments and Defeats [w]: From Revolution and Reconstruction...and what
happened afterwards, 1994-2006, listopad 2006 [w]:
http://www.let.rug.nl/usa/H/1994/ch12_p7.htm.

L. Pastusiak, Prezydenci, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987.

Paul Arthur Volcker, Britannica Concise Encyclopedia, listopad 2006 [w]:
http://www.answers.com/Paul%20Volcker.

R.M. Pious, American Politics and Government, McGraw-Hill Company, 1986.

Polityka gospodarcza, red. B. Winiarski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

V. Postrel, With Milton Friedman’s Idea Now Accepted by Monetarists and Policy Makers,
It’s Easy to Forget How Revolutionary They Were, the New York Times, 6 listopad  2003,
[w]:  www.dynamist.com/aricles-speeches/nyt/friedman.html.

Presentation Speech, the Nobel Foundation, grudzień 2005, [w]:
http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/laureates/1976/presentation-speech.html.

President Gerald R. Ford’s Address Before a Joint Session of the Congress Reporting on the
State of the Union, 15 styczeń, 1975: [w]: Selected Gerald R. Ford Presidential Speeches
Page. styczeń 2007 [w]: http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/750028.htm.

President Nixon Imposes Wage and Price Controls: [w]: The Econ Review, styczeń 2007,
[w]: http://www.econreview.com/events/wageprice1971b.htm.

Remarks Accepting the Presidential Nomination at the 1980 Democratic national Convention,
August 14, 1980, Public Papers of the Presidents of the United States: Jimmy Carter: 1977-
1981. 9 vols. Washington: U.S. Govt. Printing OFF., 1977-1982, 4PresidentCorporation, luty
2007 [w]: http://www.4president.org/speeches/carter1980convention.htm.

Remarks and a Question-and Answer session on the Program for Economic recovery at a
Breakfast for Newspaper and television News editors,19  luty 1981, [w]:
www.presidency.ucsbedu/ws/index.php?pid=43428.

Rockefeller Internationalism, 2002-2003,listopad 2006 [w]:
http://vi.uh.edu/pages/buzzmat/NEXUS%20Rockefeller%20Internationalism%20%20Part%2
05%206.htm..

Ronald Reagan nie Ŝyje, BBC Polska.com. 6 czerwiec 2004, [w]:
www.bbc.co.uk/polish/worldnews/story/2004/06/040605_reagan_dies.shtml.

B.R. Schiller, The Economy Today, Random House Business Division, New York 1989.

S.K  Schultz, The Twilight of Liberalism, Board of Regents of the University of  Wisconsin
System, 1999, [w]: American History 102, s.2, styczeń 2007 [w]:
http://us.history.wisc.edu/hist102/lectures/lecture29.html.

P. Schweizer, Wojna Reagana,Albatros, Warszawa 2004.

Selected Gerald R. Ford Presidential Speeches Page 8 październik, 1974 [w]:
http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/740121.htm.

Selected Gerald R. Ford Presidential Speeches Page : 23 wrzesień, 1976, [w]:
http://www.fordlibrarymuseum.gov/library/speeches/760803.htm.

1971: Simon Kuznets, Biblioteka Szkoły Głównej Handlowej”, styczeń 2007 [w]:
http://www.sgh.waw.pl/ogolnouczelniane/biblioteka/nobel/1971_Simon_Kuznets/.

J. Skodlarski, R. Matera, Gospodarka Światowa w latach 1914-1939, [w]: red. Cz.Madajczyk,
Dzieje Najnowsze, Rocznik XXXV-2003, 1, Wydawnictwo DiG, Warszawa, 2003.

B. Snowdon, H.R. Vane, Rozmowy z wybitnymi ekonomistami, Dom Wydawniczy Bellona,
Warszawa 2003.

A. Solak, Maryja i Augusto Pinochet, styczeń 2007
[w]: http://www.wandea.org.pl/augusto-pinochet.html.

Special Report, The Legacy of Milton Friedman, a giant among economists, A Heavyweight
champ, at five foot two, The Economist, 25 listopad 2005.

G. B. Spychalski, Zarys historii myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa, Łódź 2002.

W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 1998.

P. Sullivan, C. Lozada, Odszedł guru wolnego rynku, [w]: Washington Post, 17 listopad 2006.
http://czytelnia.onet.pl/0,1372899,1,,0,0,0,odszedl_guru_wolnego_rynku,artykuly.html.

J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2003, op.cit.

D.J. Theroux, Wstęp, w: M. Friedman, Polityka i tyrania, Wydawnictwo Heuros, Łódź 1993.

Trickle Down, Investment Dictionary, Answers corporations, luty 2007, [w]:
http://www.answers.com/Voodoo%20Economics%20.

D. Wead, B. Wead, Reagan, In Persuit of Presidency-1980, Logos International, 1980.

B. Węglarczyk, Zmarł Ronald Reagan, jeden z wybitnych prezydentów USA, 5 czerwiec 2004,
[w]: www.serwisy.gazeta.pl/swiat/1,34254,2115941.html.

Wielka Encyklopedia Polonica, EM & Polskie Media Amer.com, Warszawa 2007.

Wikicytaty, marzec 2007 [w]: http://pl.wikiquote.org/wiki/Milton_Friedman.

Aneks

Dorobek naukowy Miltona Friedmana i wybrane pozycje
dotyczące jego koncepcji społeczno-ekonomicznych (za:
http://en.wikipedia.org/wiki/Works_of_Milton_Friedman)

Filmy

•

The Power of Choice (2007)

•

Free to Choose (1980) (1990)

•

Free to Choose (1980) (1990)

•

PRC Forum: Milton Friedman (1987)

•

Monetary Revolutions (1992)

•

Money (1992)

•

Efforts in Eastern Europe to Localize Government (1993)

•

Privatization Trends in Eastern Europe (1993)

•

Health Care Reform (1992)

KsiąŜki i artykuły popularno-naukowe

•

Roofs or Ceilings?: The Current Housing Problem with George J. Stigler. (Foundation
for Economic Education, 1946), 22 pp. attacks

•

Capitalism and Freedom (1962)

•

Social Security: Universal or Selective? with Wilbur J. Cohen (1972)

•

There's No Such Thing as a Free Lunch (1975), columns from Newsweek magazine

•

Unemployment versus Inflation?, Institute of Economic Affairs, Occasional Paper 44
(1975)

•

From Galbraith to Economic Freedom, Institute of Economic Affairs, Occasional
Paper 49 (1977)

•

Free to Choose: A personal statement, with Rose Friedman, (1980)

•

"The Case for Overhauling the Federal Reserve, 1985, Challenge magazine article

•

The Essence of Friedman, essays edited by Kurt R. Leube, (1987)

•

Economic Freedom, Human Freedom, Political Freedom (1992), short pamphlet

•

"The Drug War as a Socialist Enterprise," in Arnold S. Trebach, ed. Friedman and
Szasz on Liberty and Drugs: Essays on the Free Market and Prohibition (Drug Policy
Foundation Press: 1992)

•

Two Lucky People: Memoirs (with Rose Friedman) (1998)

•

George Stigler: A Personal Reminiscence, Journal of Political Economy Vol. 101, No.
5 (Oct., 1993), pp. 768-773

•

George J. Stigler, 1911-1991: Biographical Memoir, (National Academy of Sciences:
1998),

•

Money Mischief: Episodes in Monetary History (1994),28 6pp.

•

"The Case for Free Trade" with Rose Friedman, 1997, Hoover Digest magazine article

•

"Reflections on A Monetary History," The Cato Journal, Vol. 23, 2004, essay

•

J. Daniel Hammond and Claire H. Hammond, ed., Making Chicago Price Theory:
Friedman-Stigler Correspondence, 1945-1957. Routledge, 2006. 165 pp..

•

"Why Money Matters," Wall Street Journal, Nov. 17, 2006, p. A20 (last words, with
lovely type figure)

•

"Foreword" in Capitalism: A Condensed Version by Arthur Seldon (2007)

KsiąŜki i artykuły naukowe

• "Professor Pigou's Method for Measuring Elasticities of Demand From Budgetary

Data" The Quarterly Journal of Economics Vol. 50, No. 1 (Nov., 1935), pp. 151-163

• "Marginal Utility of Money and Elasticities of Demand," The Quarterly Journal of

Economics Vol. 50, No. 3 (May, 1936), pp. 532-533

•

"The Use of Ranks to Avoid the Assumption of Normality Implicit in the Analysis of

Variance," Journal of the American Statistical Association Vol. 32, No. 200 (Dec.,
1937), pp. 675-701

•

"The Inflationary Gap: II. Discussion of the Inflationary Gap," American Economic

Review Vol. 32, No. 2, Part 1 (Jun., 1942), pp. 314-320

•

"The Spendings Tax as a Wartime Fiscal Measure," American Economic Review Vol.
33, No. 1, Part 1 (Mar., 1943), pp. 50-62

•

Taxing to Prevent Inflation: Techniques for Estimating Revenue Requirements
(Columbia U.P. 1943, 236pp) with Carl Shoup and Ruth P. Mack

•

Income from Independent Professional Practice with Simon Kuznets (1945),
Friedman's PhD thesis

•

"Lange on Price Flexibility and Employment: A Methodological Criticism," American
Economic Review Vol. 36, No. 4 (Sep., 1946), pp. 613-631

•

"Utility Analysis of Choices Involving Risk" with Leonard Savage, 1948, Journal of
Political Economy Vol. 56, No. 4 (Aug., 1948), pp. 279-304

•

"A Monetary and Fiscal Framework for Economic Stability", 1948, American
Economic Review, Vol. 38, No. 3 (Jun., 1948), pp. 245-264

•

"A Fiscal and Monetary Framework for Economic Stability," Econometrica Vol. 17,
Supplement: Report of the Washington Meeting (Jul., 1949), pp. 330-332

•

"The Marshallian Demand Curve," The Journal of Political Economy Vol. 57, No. 6
(Dec., 1949), pp. 463-495

•

"Wesley C. Mitchell as an Economic Theorist," The Journal of Political Economy
Vol. 58, No. 6 (Dec., 1950), pp. 465-493

•

"Some Comments on the Significance of Labor Unions for Economic Policy", 1951,
in D. McC. Wright, editor, The Impact of the Union.

•

"Commodity-Reserve Currency," Journal of Political Economy Vol. 59, No. 3 (Jun.,
1951), pp. 203-232

•

"Price, Income, and Monetary Changes in Three Wartime Periods," American
Economic Review Vol. 42, No. 2, Papers and Proceedings of the Sixty-fourth Annual
Meeting of the American Economic Association (May, 1952), pp. 612-625

•

"The Expected-Utility Hypothesis and the Measurability of Utility", with Leonard
Savage, 1952, Journal of Political Economy Vol. 60, No. 6 (Dec., 1952), pp. 463-474

•

The Methodology of Positive Economics (1953)

•

Essays in Positive Economics (1953)

•

"Choice, Chance, and the Personal Distribution of Income," Journal of Political
Economy Vol. 61, No. 4 (Aug., 1953), pp. 277-290

•

"The Quantity Theory of Money: A restatement", 1956, in Friedman, editor, Studies in
Quantity Theory.

•

A Theory of the Consumption Function (1957)

•

"A Statistical Illusion in Judging Keynesian Models" with Gary S. Becker, Journal of
Political Economy Vol. 65, No. 1 (Feb., 1957), pp. 64-75

•

"The Supply of Money and Changes in Prices and Output", 1958, in Relationship of
Prices to Economic Stability and Growth.

•

"The Demand for Money: Some Theoretical and Empirical Results," Journal of
Political Economy Vol. 67, No. 4 (Aug., 1959), pp. 327-351

•

A Program for Monetary Stability (Fordham University Press, 1960) 110 pp

•

"Monetary Data and National Income Estimates," Economic Development and
Cultural Change Vol. 9, No. 3, (Apr., 1961), pp. 267-286

•

"The Lag in Effect of Monetary Policy," Journal of Political EconomyVol. 69, No. 5
(Oct., 1961), pp. 447-466

•

Price Theory (1962), college textbook

•

"The Interpolation of Time Series by Related Series," Journal of the American
Statistical Association Vol. 57, No. 300 (Dec., 1962), pp. 729-757

•

"Should There be an Independent Monetary Authority?", in L.B. Yeager, editor, In
Search of a Monetary Constitution

•

Inflation: Causes and consequences, 1963.

•

"Money and Business Cycles," The Review of Economics and Statistics Vol. 45, No. 1,
Part 2, Supplement (Feb., 1963), pp. 32-64

•

A Monetary History of the United States, 1867-1960, with Anna J. Schwartz, 1963;
part 3 reprinted as The Great Contraction

•

"Money and Business Cycles" with A. J. Schwartz, 1963, Review of Economics &
Statistics.

•

"The Relative Stability of Monetary Velocity and the Investment Multiplier in the
United States, 1898-1958", with D. Meiselman, 1963, in Stabilization Policies.

•

"A Reply to Donald Hester", with D. Meiselman, 1964

•

"Reply to Ando and Modigliani and to DePrano and Mayer," with David Meiselman.
American Economic Review Vol. 55, No. 4 (Sep., 1965), pp. 753-785

•

"Interest Rates and the Demand for Money," Journal of Law and Economics Vol. 9
(Oct., 1966), pp. 71-85

•

The Balance of Payments: Free Versus Fixed Exchange Rates with Robert V. Roosa
(1967)]

•

"The Monetary Theory and Policy of Henry Simons," Journal of Law and Economics
Vol. 10 (Oct., 1967), pp. 1-13

•

"What Price Guideposts?", in G.P. Schultz, R.Z. Aliber, editors, Guidelines

•

"The Role of Monetary Policy." American Economic Review, Vol. 58, No. 1 (Mar.,
1968), pp. 1-17 presidential address to American Economics Association

•

"Money: the Quantity Theory", 1968, IESS

•

"The Definition of Money: Net Wealth and Neutrality as Criteria" with Anna J.
Schwartz, Journal of Money, Credit and Banking Vol. 1, No. 1 (Feb., 1969), pp. 1-14

•

'Monetary vs. Fiscal Policy with Walter W. Heller (1969)

•

"Comment on Tobin", 1970, Quarterly Journal of Economics

•

"Monetary Statistics of the United States: Sources, methods. with Anna J. Schwartz,
1970.

•

"A Theoretical Framework for Monetary Analysis," Journal of Political Economy
Vol. 78, No. 2 (Mar., 1970), pp. 193-238

•

The Counter-Revolution in Monetary Theory 1970.

•

"A Monetary Theory of National Income", 1971, Journal of Political Economy

•

"Government Revenue from Inflation," Journal of Political Economy Vol. 79, No. 4
(Jul., 1971), pp. 846-856

•

"Have Monetary Policies Failed?" American Economic Review Vol. 62, No. 1/2
(1972), pp. 11-18

•

"Comments on the Critics," Journal of Political Economy Vol. 80, No. 5 (Sep., 1972),
pp. 906-950

•

"Comments on the Critics", 1974, in Gordon, ed. Milton Friedman and his Critics.

•

"Monetary Correction: A proposal for escalation clauses to reduce the cost of ending
inflation", 1974

•

The Optimum Quantity of Money: And Other Essays (1976)

•

Milton Friedman in Australia, 1975 (1975)

•

Milton Friedman's Monetary Framework: A Debate with His Critics (1975)

•

"Comments on Tobin and Buiter", 1976, in J. Stein, editor, Monetarism.

•

"Inflation and Unemployment: Nobel lecture", 1977, Journal of Political Economy.
Vol. 85, pp. 451-72.

•

"Interrelations between the United States and the United Kingdom, 1873-1975.", with
A.J. Schwartz, 1982, J Int Money and Finance

•

Monetary Trends in the United States and the United Kingdom: Their relations to
income, prices and interest rates, 1876-1975. with Anna J. Schwartz, 1982

•

"Monetary Policy: Theory and Practice," Journal of Money, Credit and Banking Vol.
14, No. 1 (Feb., 1982), pp. 98-118

•

"Monetary Policy: Tactics versus strategy", 1984, in Moore, editor, To Promote
Prosperity.

•

“Lessons from the 1979-1982 Monetary Policy Experiment, ” Papers and Proceedings,
American Economic Association. pp. 397-401. (1984).

•

"Has Government Any Role in Money?" with Anna J. Schwartz, 1986, JME

•

"Quantity Theory of Money", in J. Eatwell, M. Milgate, P. Newman, eds., The New
Palgrave (1998)

•

"Money and the Stock Market," Journal of Political Economy Vol. 96, No. 2 (Apr.,
1988), pp. 221-245

•

"Bimetallism Revisited," Journal of Economic Perspectives Vol. 4, No. 4 (Autumn,
1990), pp. 85-104

•

"The Crime of 1873," Journal of Political Economy Vol. 98, No. 6 (Dec., 1990), pp.
1159-1194

•

"Franklin D. Roosevelt, Silver, and China," Journal of Political Economy Vol. 100,
No. 1 (Feb., 1992), pp. 62-83

O Friedmanie

•

Chao, Hsiang-ke. "Milton Friedman and the Emergence of the Permanent Income
Hypothesis" History of Political Economy 2003 35(1): 77-104. ISSN 0018-2702
Fulltext in Project Muse

•

A.W. Bob Coats; "The Legacy of Milton Friedman as Teacher" Economic Record,
Vol. 77, 2001

•

Doherty, Brian. Radicals for Capitalism: A Freewheeling History of the Modern
American Libertarian Movement (2007)

•

Frazer, William. Power and Ideas: Milton Friedman and the Big U-Turn. Vol. 1: The
Background. Vol. 2: The U-Turn. Gainesville, Fla.: Gulf/Atlantic, 1988. 867 pp.

•

Hammond, J. Daniel. "Remembering Economics" Journal of the History of Economic
Thought 2003 25(2): 133-143. ISSN 1042-7716; focus is on Friedman

•

Hirsch, Abraham, and Neil de Marchi. Milton Friedman: Economics in Theory and
Practice (1990) his methodology

•

Jordan, Jerry L., Allan H. Meltzer, Thomas J. Sargent and Anna J. Schwartz; "Milton,
Money, and Mischief: Symposium and Articles in Honor of Milton Friedman's 80th
Birthday" Economic Inquiry. Volume: 31. Issue: 2. 1993. pp 197+. in JSTOR

•

Kasper, Sherryl. The Revival of Laissez-Faire in American Macroeconomic Theory: A
Case Study of Its Pioneers (2002)

•

Krugman, Paul. "Who Was Milton Friedman?" New York Review of Books Vol 54#2
Feb. 15, 2007

•

Leeson, Robert, ed. Ideology and International Economy: The Decline and Fall of
Bretton Woods (2003)

•

Powell, Jim. The Triumph of Liberty (New York: Free Press, 2000). See profile of
Friedman in the chapter "Inflation and Depression."

•

Rayack; Elton. Not So Free to Choose: The Political Economy of Milton Friedman
and Ronald Reagan Praeger, 1987; attacks Friedman's policies from the left

•

Steindl, Frank G. "Friedman and Money in the 1930s" History of Political Economy
2004 36(3): 521-531. ISSN 0018-2702 lecture notes from his 1940 course show he did
not criticize the Fed at that time, and did not emphasize money.

•

Tavlas, George S. "Retrospectives: Was the Monetarist Tradition Invented?" Journal
of Economic Perspectives 1998 12(4): 211-222. ISSN 0895-3309 Fulltext in JSTOR

•

Stigler, George Joseph. Memoirs of an Unregulated Economist (1988)

•

Wahid, Abu N. M. ed; Frontiers of Economics: Nobel Laureates of the Twentieth
Century. Greenwood Press. 2002 pp 109-15.

•

Walters, Alan (1987), “Friedman, Milton," New Palgrave: A Dictionary of
Economics, v. 2, 422-26

Summary in English

The purpose of the thesis is an analysis of the influence of economic and social

concepts formed by a monetarist, Milton Friedman, on the American economy in the 1980s,

during the Ronald Reagan presidency, at a moment when the cold war was still thretening the

world, divided between two zones of influence. On one side, there was the United States of

America with a capitalist approach towards economy, and on the other, the Soviet Union, the

country behind so called “iron curtain”, as it was described by Sir Winston Churchil, the

Prime Minister of the United Kingdom (in Fulton, in 1946), with state-controlled economy.

Winning the presidential campaign in 1980, Ronald Reagan was aware that some

changes within the domestic economy were a must. The old concept, resulting from Keynes’

theory, where inflation and unemployment were high, was bound to undergo a drastic

changed. It was conservatism that became popular these years. Friedman’s monetaristic

visions were also put into practice. To prove that Milton Friedman influenced the American

economy from 1980 to 1989, it is crucial to compare his ideas with an economic program –

reaganomics, which was being carried out by President Reagan during his two-term

presidency.

The first chapter is devoted to Milton Friedman. It consists of two parts. In the first

one, I describe who and what shaped the way Friedman thought about economy, which,

according to him, ought to be based on a purely free market. The second part presents all his

economic and social divagations. I present monetarism, which is against inflation, the latter

being a factor that stops any economic growth. Friedman strived for citizens to have free

choice in dealing with their own money without any state-imposed orders and requirements. I

analyse Friedman’s visions about international trade, school system, taxes, monopolies and all

social programs.

The second chapter is a description of the economic situation starting after the

second world war until the end of seventies. I show the influence of the Federal Reserve

System on the situation of the American economy in those years (interests rates were made

higher or lower depending on unemployment or inflation rate). This chapter provides a clear

analysis according to which the state was highly influential about the terms of American

economy. Additionally, I briefly review political and economic moves of the 1970s that