Od IV wieku poza wielkimi założeniami na palnie centralnym zaczęły powstawać małe budowle

centralne przeznaczone specjalnie dla kultu. Nie służyły one zgromadzeniom gmin, lecz były to

m.in. baptysteria, w środku których znajdował się zagłębiony basen chrzcielny. Mogły to być

również memoriae budowane nad miejscami uświęconymi lub mauzolea, mieszczące sarkofag.

W Rzymie powstały trzy tego typu budowle wzniesione ku czci wielkich męczenników

stanowiące wyodrębnioną grupę bazylik o charakterze memorialnym, tj. bazylika przy via Appia,

San Lorenzo przy via Tiburtina oraz bazylika św. Agnieszki. Według opinii R. Krautheimera

bazyliki tego typu rzadko pełniły rolę kościoła, były to raczej kryte cmentarze. Inne stanowisko

zajmuje F. Deichmannn, który twierdzi, że główną ich funkcją była funkcja liturgiczna (liturgia

eucharystyczna odprawiana w dni rocznicowe przy grobach męczenników).

Mauzoleum Konstancji w Rzymie, Santa Constanza.

Bazylika Św. Agnieszki została wzniesiona przy via Nomentana i jest największą i

jednocześnie najpóźniej wzniesioną bazyliką memorialną w Rzymie. Treść dedykacji, jaka

zawarta jest w manuskrypcie Prudencjusza wymienia jako fundatora Konstancję, córkę

Konstantyna, żonę Cezara Gallusa. Trudno jest jednoznacznie określić datę powstania bazyliki.

Budowę prawdopodobnie rozpoczęto w roku 337 – data pierwszego wdowieństwa Konstancji, a

przed 350 rokiem - data małżeństwa z Gallusem, po którym wyjechała na Wschód i tam

przebywała do śmierci, tj. 354. Całość założenia nawiązuje do budowli przy via Labicana, gdzie

bazylika połączona została z mauzoleum Heleny. Podobnie przy bazylice Św. Agnieszki zostało

wzniesione ogromne mauzoleum, w którym to w porfirowym sarkofagu, pokrytym reliefem ze

scenami winobrania została złożona Konstancja.

Bazylikę

z mauzoleum połączono dwueksedrowym narteksem. W okresie

pokonstantyńskim służyło jako kościół lub jako baptysterium. Santa Constanza bardzo dobrze

oddaje charakter kościołów centralnych. Wnętrze mauzoleum podzielono okręgiem promieniście

ustawionych podwójnych kolumn na dwie części. Kolumny utrzymane w stylu korynckim, z

łukiem pomiędzy nimi, podtrzymuję kolistą podstawę kopuły, która nakryta dachem

namiotowym rozpina się nad okrągłą salą centralną. Dokoła biegnie niższe obejście z wieloma

niszami w murze, które cztery, sprowadzone do kształtu absydy, zaznaczają lekko plan krzyża.

Dwanaście wielkich okien umieszczonych w bębnie kopuły rzuca na nawę główną mocne

światło, uwydatnione jeszcze dodatkowe przez kontrast z zaciemnionym obejściem.

Niższe obejście o kolebkowym sklepieniu pokryte zostało mozaiką o ornamentach

geometrycznych oraz roślinnych: kompozycja rozrzuconych gałązek, kwiatów i ptaków. Spotkać

można sceny z winobrania z amorkami – odpowiednik dekoracji znalezionych na sarkofagu

zmarłej Konstancji. W partii wyższej pierwotna mozaika się nie zachowała.

Dwie małe apsydialne nisze boczne zdobią mozaikowe sceny figuralne. Pierwsza z nich

ukazuje popularny w końcu IV wieku temat Traditio Legis, czyli przekazywanie Prawa przez

Chrystusa Piotrowi. Jest to najstarszy przykład mozaik tego tematu w sztuce. Pośrodku sceny

Chrystus w aureoli, z podniesioną prawą ręką w geście triumfalnym, rzymskiego boga – słońca,

przekazuje lewą ręką Piotrowi rozwinięty zwój. Apostoł na znak czci – zgodnie z cesarskim

ceremoniałem dworskim - przejmuje zwój osłoniętymi tkaniną dłońmi. Paweł stoi z drugiej

strony Chrystusa i wznosi prawą rękę w hołdowniczym geście aklamacji. Temat ten

jednoznacznie podkreśla bezpośrednie pochodzenia od Boga biskupiej władzy Piotra i jego

następców w stolicy Cesarstwa. Kompozycję zamykają dwie palmy i dwie budowle nie mające

jednak charakteru bram Jeruzalem i Betlejem.

Druga z mozaik posiada dwie interpretacje. Pierwsza z nich ukazuje scenę Traditio

Clavium, w której Chrystus siedzący na błękitnym globie jako władca kosmosu na tle palm,

przekazuje Piotrowi podchodzącemu ze spowitymi rękami klucze. Pawła tu nie ma, co może być

konsekwencją błędnej rekonstrukcji oryginalnego stanu mozaiki. Według drugiej wersji Bóg

przekazuje Mojżeszowi Prawo. Obie z tych mozaik wykazują ślady późniejszych renowacji oraz

ich kompozycja znajduje potwierdzenie na reliefach sarkofagowych z lat 360 – 370.

Bazylika Św. Pudenciany w Rzymie

Bazylika Pudenciany (Pudencjanny) w Rzymie powstała na skutek przebudowy

ogromnego pomieszczenia termalnego pochodzącego z II w. tzw. Titulus Pudensa i zachowuje w

swoich murach partie jego dawnych konstrukcji. Sala długości około 27 m i szerokości 9 m,

zakończona z węższych boków wyokrąglonymi ścianami, posiadała wydzielone słupami

obejście szerokości około 2 m. W środkowej część znajdował się basen, który został pokryty

posadzką mozaikową z motywem splecionych ze sobą delfinów. Titulus Pudensa służył jako sala

liturgiczna do czasów pontyfikatu Syrycjusza, kiedy to nastąpiła jego przebudowa w bazylikę

Pudencjanny. Przeprowadzono wówczas daleko idące zmiany, polegające na przedłużeniu

kościoła w kierunku wschodnim, dodając w długości osi po dwie kolumny z każdej ze stron.

Przedłużenie kościoła pociągnęło za sobą zmiany polegające na wymianie stropu oraz wymianie

dotychczasowych słupów na kolumny. Ustawione kolumny spowodowały powstanie typowego

trójnawowego kościoła z drewnianą konstrukcją dachu. Wyokrąglenie ścian dawnej sali

termalnej od strony zachodniej przemieniono w apsydę zamurowując okna i tworząc nad nimi

konchę, którą ozdobiono mozaiką. Mozaika, datowana inskrypcją na rok 398 wg. Barbary

Filarskiej, jest najstarszym zachowanym przykładem dekoracji apsydy kościoła. Jastrzębowska

określa chronologię ów mozaiki na lata 384 – 399. Jest ona jednocześnie pierwszym

przedstawieniem Maiestas Domini, ukazujący Chrystusa jako władcę nieba i ziemi, któremu hołd

składa Kościół oraz cztery istoty apokaliptyczne. Chrystus ujęty został w pozycji siedzącej na

tronie, z otwartą księgą z napisem: „Dominus conservator ecclesiae Pudentianae”, co oznacza

„Pan opiekun kościoła Pudencji”, z krzyżem zdobionym drogimi kamieniami. Na tle nieba, po

obu stronach krzyża unoszą się cztery uskrzydlone istoty – człowiek, byk, lew i orzeł. U stóp

tronu, po obu jego stronach siedzą apostołowie, z prawej Piotr a z lewej Paweł. Głowy ich są

koronowane przez stojące za nimi kobiety. Mozaika utrzymana została jeszcze w tradycjach

sztuki rzymskiej, widocznych zwłaszcza w perspektywicznym potraktowaniu przestrzeni,

ukazując jednocześnie nowe rozwiązania kompozycyjne głównej osi z trzykrotnym powtórzeniu

postaci Chrystusa, jako Baranka ofiarnego, władcy oraz triumfu Krzyża. Ukazany triumf

Chrystusowy, osadzony na tle niebiańskiego miasta Jerozolimy posiada wielowarstwową

symbolikę. Po dodaniu czterem adorującym postaciom ksiąg uzyskamy powszechne w

ikonografii symbole ewangelistów. Niewiasty koronujące Piotra i Pawła są personifikacją dwóch

kościołów: pogańskiego i żydowskiego.

Marta Józefecka

Bibliografia

1977

Kłosińska J.

Sztuka bizantyńska, Warszawa.

1983

Filarska B.

Początki architektury chrześcijańskiej, Lublin.

1988

Jastrzębowska E.

Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa.