Bazylika Wczesnochrześcijańska - geneza.
Genezą bazyliki wczesnochrześcijańskiej zajmowały się całe generacje uczonych, jednakże koncentrowano się w sposób jednostronny, nie wnikając w całośc problemu. Fascynacja budowli na planie podłużnym sprawiła niedostateczne przywiązanie uwagi do budowli na planie centralnym.
Wszystkie formy chrześcijańskiej budowli podłużnej i centralnej mieszczą się w tradycji architektury rzymskiej, lecz nadano tym formom nowy sens. Opierając się na istniejących osiągnieciach wynaleziono nowe rozwiązania przestrzenne, których wszystkie częsci składowe istniały również wcześniej.
Tak więc chrześcijański budynek kultowy jest związany z architekturą antyczną, ale takze zapoczątkowywuje całkowicie nowy rozwój.
Do dzis pozostaje spór, jaki budynek był prototypem, wzrocem dla chrześcijańskich budowli.
Uczeni wysnuli wiele hipotez, w tym takie jakoby bazylika uformowała się w 'bazylikach domowych' lub hipoteza określająca genezę bazyliki trójnawowej z transeptem jako budowli martyrologicznej, bądź jeszcze inna hipoteza, która stawiała na genezę formy bazyliki z antycznej ulicy.
Dziś przważa inna teoria - związek chrześcijańskiej z cesarską bazyliką pałacową, a zwłaszcza z cesarską salą tronową. Hipoteza ta jest niesłuszna, gdyż sale tronowe nie były wielonawowe.
Powstanie bazyliki chrześcijańskiej, kościoła o trzech lub wielu nawach jest problemem formalnym, jego rozwiązanie wymaga więc porównania elementów formalnych, czyli form budowlanych. Już Leon Battista Alberti przed blisko 500 laty wyprowadził trójnawową chrześcijańską budowlę kultową od pogańskiej bazyliki foralnej (od forum, rynek , targ) na podst. powszechnie znanych formalnych cech wspólnych.Wydaje się więc słuszne nawiązanie do wielonawowych budowli halowych arch. rzymskiej stawianych na forach i rynkach miejskich.
Wielonawową halę przykrytą drewnianą konstrukcją, bez empor nad nawami bocznymi, ale z wystającą nawą centralną z rzędem górnych okien, zastosowano w budowlach kultowych nie poraz pierwszy. Już w III w. istniały trójnawowe budowle służące misterom takie jak synagogi i mitrea .Doskonałym przykładem Serpisa w Milecie.
Nie można jednak ustalić jednoznacznie pochodzenia, gdyz nie znaleziono dotychczas vazyliki foralnej ani kultowego budynku misteriów, ani wreszcie domowej bazyliki, którą możnaby uznać za poprzednicze bazyliki chrześcijańskiej. Prawodpodobnie nigdy nie odnajdzie sie wzorca idealnego ,gdyż bazylika chrześcijańska stanowi jako całość nowy twór.
Różnice między bazylikami foralnymi a chrześcijańskimi są bardzo liczne i ważne.
Po pierwsze w bazylikach foralnych oś główna budynku jest prostopadła do do jego dłuższego boku.(przykłądy: baz. Witruwiusza w Fanum, bazylika z forum Trajana w Rzymie)
Już w Popmejach, z drugiej strony, ukierunkowano bazylikę zgodnie z jej dłuższym bokiem, co wynika z umiejscowienia trybunału i przedsionka wejściowego na obu przeciwległych krótszych bokach.
Inną różnicą jest umiejscownienie apsyd. W bazylikach foralnych nie występuje takie umiejscownie apsyd jak w bazylikach chrześcijańskich.
W bazylikach foralnych nei występowały empory nad nawami bocznymi.
Trójnawowa hala z górnym rzedem okien reprezentuje budowle z drugiej poł. II w. wchodzące w skład jednego z zespołów term Rzymu. W końcu IV w. zamieniono ją na kościół Św. Pudencjany.
Nalezy również wspomnieć , że bazylika filarowa miała swoją poprzedniczke w 'pogańskiej' bazylice filarowej. Nie ma więc prawie żadnej cechy bazyliki chrześcijańskiej , która nie byłaby elementem pogańskiej bazyliki foralnej o trzech lub pieciu nawach.
Nowośc polegała zatem na połączeniu przestrzennym już wcześniej wypracowany elementów w 'nową' całość.
Okazuje się, że prawie an pewno pierwsze projekty chrześcijańskich trój-czy pięcionaownych bazylik monumentalnych wywodzą się z kręgu tych rzymskich budowli, które najczęściej realizowano jako bazyliki foralne.