Zdzisław G. Kowalski
FACHOWE CZASOPISMA WOJSKOWE W LATACH 1918—1939
Polskie fachowe czasopiśmiennictwo wojskowe z okresu międzywojennego
jest dla historyka wojskowości bardzo cennym źródłem informacji. Źródłem tym
cenniejszym im bardziej nie zastąpionym, w kontekście olbrzymich strat w polskim
zasobie archiwalnym poniesionych w toku działań wojennych i okupacji. Stanowi ono
także — często niedoceniane — świadectwo poglądów jakie prezentowała ówczesna
kadra na ważne dla niej zagadnienia, tak historyczne, szkoleniowe jak i teoretyczne. W
czasopismach tych często publikowano dokumenty, które nie zachowały się, artykuły
poruszające szeroko i wnikliwie wiele niezmiernie ciekawych tematów tym
ciekawszych, że pisanych przez wysoko kwalifikowanych fachowców i praktyków
wojskowych. Szczególnie cenne są artykuły dotyczące wojny polsko-rosyjskiej 1920
roku, autorami których byli niejednokrotnie nie tylko świadkowie ale i kreatorzy
opisywanych epizodów wojennych. Nie bez znaczenia dla współczesnego badacza jest
także fakt dostępu do opisywanych czasopism. Bowiem duże kolekcje fachowych
czasopism wojskowych niezależnie od zgromadzonych w bibliotekach wojskowych —
Centralnej Bibliotece Wojskowej, Centralnej Bibliotece Akademii Obrony Narodowej,
bibliotekach akademii i wyższych szkół oficerskich — znajdują się także w Bibliotece
Narodowej oraz w wielu bibliotekach uniwersyteckich i wojewódzkich. W okresie
międzywojennym ukazywało się — wg Centralnego Katalogu Czasopism
Wojskowych — 288 czasopism wydawanych przez instytucje i organizacje
Kolekcja fachowych czasopism wojskowych w bibliotece naukowej
Centralnego Archiwum Wojskowego nie obejmuje całości wojskowego dorobku
edytorskiego z omawianego okresu. Niemałej jednak udało się zgromadzić tam
najważniejsze czasopisma z „Belloną” na czele
. Historiografia polska nie ma jak
dotąd monografii dotyczącej historii czasopiśmiennictwa wojskowego II
Rzeczypospolitej
. Mało jest także opracowań przyczynkarskich i artykułów
naukowych
. Niemniej powstało już kilka interesujących opracowań. Sądzę, że do
najważniejszych prac z tej dziedziny można zaliczyć artykuł płk. dr. Tadeusza
Urbańczyka „Polskie czasopiśmiennictwo wojskowe w latach 1919—1939”
właściwie jedna próby całościowej oceny wojskowych periodyków fachowych
wydawanych w latach międzywojennych. Artykuł mimo pewnych mankamentów
zasługuje na uwagę, ponieważ zawiera dużą ilość ciekawego materiału
faktograficznego, który można traktować jako niezbędne minimum wiedzy potrzebnej
historykowi zajmującemu się tą problematyką. Mniej cenne lecz godne wzmianki są
prace: ppłk. mgr. M. Fuksa „Polskie czasopiśmiennictwo wojskowe <w 306-lecie
prasy polskiej>” i „Uwagi o strukturze tematycznej i problematyce treściowej
polskiego czasopiśmiennictwa wojskowego w latach 1918—1939”
; kpt. mgr. J. Pytla
„Z dziejów polskiej prasy wojskowej w latach 1918—1939”
artykułów poświęconych poszczególnym periodykom należą: seria artykułów ppłk. w
st. spocz. J. Stachurskiego; „Przegląd Wojsk Pancernych 1938—1939” „Przegląd
Wojskowo-Techniczny 1927—1937”, „Przegląd Kawaleryjski 1924—1939”
; artykuły
1
Centralny Katalog Czasopism Wojskowych, Warszawa 1967, CBW, t. I. Przy każdym tytule podano
jakie biblioteki mają dane czasopismo i z jakich lat.
2
Szerzej o bibliotece patrz, K. B a n a s z e k, Biblioteki Centralnego Archiwum Wojskowego,
„Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” nr 15. Warszawa 1992, s. 97—106.
3
Prace doktorskie: B. C h w i l k a, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 1929—1939. Próba
monografii, Toruń, 1971, UMK: J. P y t l a, Polska prasa wojskowa i jej wpływ na kształtowanie oblicza
politycznego armii w latach 1918—1921, Warszawa 1974, WAP.
4
Prace na temat pisali m.in.: E. G i n t a l s k i, Z. M a c h a l i ń s k i, J. P y t e l, S. R o w e c k i,
J. K o n i e c z n y, C. G u t r y, S. M i c h a l s k i, J. S t a c h u r s k i i J. M o s z u m a ń s k i.
5
Wojskowy Przegląd Historyczny” („WPH”), nr 3—4, 1991, s. 3—20.
6
T. U r b a ń c z y k podaje np. błędną datę objęcia funkcji Redaktora Naczelnego „Przeglądu
Kawaleryjskiego” przez rtm. J. Albrechta w czerwcu 1924 roku. Wtedy Albrecht był tylko sekretarzem
Komitetu Redakcyjnego „Przegląd Kawaleryjski”, („PK”), nr 1, 1924, strona tytułowa.
7
„Myśl Wojskowa” („MW”), 1961, s. 67—75 i „MW”, 1966. s. 112—117.
8
Rocznik Historyczny Czasopiśmiennictwa Polskiego („RHCP”), t. 5, z. 2, 1976, s. 205—208.
9
„Przegląd Wojsk Lądowych” („PWL”), nr 6—7, 1989, s. 161—168. „PWL”, nr 1, 1989, s. 158—
mjr. mgr. inż. Z. Moszumańkiego „Przegląd Piechoty 1928—1939”, „Przegląd
Saperski 1938—1939”
; gen. bryg. W. Kwaczeniuka „Przegląd Artyleryjski 1923—
1939”
; por. inż. T. Brujta „Saper i Inżynier Wojskowy 1922—1928”
Kurowskiego „Przegląd Lotniczy-Organ Przedwojennego Dowództwa Lotnictwa
1928—1939”
; J.R. Koniecznego „Polska Flota Napowietrzna”, „Przegląd Lotniczy
1928—1939”
; kmdr. por. dr. J. Sługockiego „Zagadnienia wojskowej terminologii
morskiej w <Przeglądzie Morskim> w latach 1928—1939”, i „Rola” >Przeglądu
Morskiego< w tworzeniu, popularyzacji i utrwalania polskiego słownictwa morskiego
w latach 1928—1939”
. Do osobnej kategorii prac należą artykuły wspomnieniowe,
które ukazywały się przed 1939 rokiem z okazji 10-lecia pism, takie jak: mjr. dypl. M.
Pęczkowskiego „Trochę historii”
i kpt. dypl. B. Kieczyńskiego „Dziesięciolecie
>Przeglądu Lotniczego<”
. Dla bardziej wnikliwego badacza bardzo pomocne będą
bibliograficzne zestawienia tematyczne „Bellony” z lat 1928 i 1938
i bibliografia
„Przeglądu Piechoty z roku 1938”
. Bardzo cennym wydawnictwem jest także
Centralny Katalog Czasopism Wojskowych wydawany przez Centralną Bibliotekę
Wojskową.
Historię polskiego piśmiennictwa J. Pytel dzieli na dwa okresy — pierwszy to
lata 1918—1927 i drugi lata 1927—1939
. Wydaje się jednak, iż rozpatrując historię
fachowych czasopism wojskowych, istnieje potrzeba innego podziału. I tak pierwszy
okres (1918—1921), obejmujący „Bellonę”, „Polska Flota Napowietrzna” i „Lekarza
Wojskowego” to narodziny polskiego fachowego piśmiennictwa wojskowego. Drugi
(lata 1922—1926) to powolny wzrost liczby periodyków wojskowych,
krystalizowanie się ich myśli programowej i zakresu poruszanej problematyki.
163, „PWL”, nr 11, 1989, s. 98—198 i „PWL”. nr 7, 1991, s. 108—118.
10
„PWL”, nr 7, 1988, s. 144—148 i „PWL”, nr 1, 1990, s. 120—122.
11
„PWL”, nr 12, 1988, s. 144—148.
12
„PWL”, nr 9, 1989, s. 105—108.
13
„Przegląd Lotniczy i Wojsk OPK” („PWL i WOPK”), nr 9, 1977, s. 55—64.
14
„Wojskowy Przegląd Lotniczy” („PWL”), nr 1, 1962, s. 96—98 i „WPL”, nr 4, 1962, s. 93—98.
15
„Przegląd Morski” („PM”), nr 6, 1988, s. 69—75 i „PM”. nr 7—8, 1988, s. 86—90.
16
„Przegląd Piechoty” („PP”), nr 2, 1938. s. 165.
17
„Przegląd Lotniczy” („PL”) nr 11, 1938, s. 1629—1647.
18
Bibliografia dziesięciolecia 1918—1927 „Bellona”, zestawił S. Ł o z a, Warszawa, 1938, WIN-W i
Bibliografia dziesięciolecia 1928—1937, „Bellona”, zestawił M. R ó ż y c k i, Warszawa, 1938, WIM-O.
19
„Przegląd Piechoty” — Bibliografia 1928—1938, E. Gintalski, C. Berka, Warszawa 1938,
bezpłatny dodatek dla prenumeratów „Przeglądu Piechoty”.
20
J. P y t e l, op. cit., s. 205.
Obejmował „Przegląd Artyleryjski”, „Przegląd Intendencki”, „Sapera i Inżyniera
Wojskowego”, „Przegląd Wojskowy”, „Przegląd Wiedzy Wojskowej”. Ostatni okres
to lata 1927—1939, kiedy ostatecznie ukształtował się podział kompetencyjny
fachowych periodyków wojskowych, poprzez powstanie „Przeglądu Wojskowo-
Technicznego”, „Wiadomości Służby Geograficznej”, „Przeglądu Lotniczego”,
„Przeglądu Morskiego”, „Przeglądu Piechoty”, „Przeglądu Historyczno-
Wojskowego”, kwartalnika Poświęconego Sprawom Katolickiego Duszpasterstwa
Wojskowego w Polsce”, „Wojskowego Przeglądu Prawniczego”, „Wiadomości
Technicznych Uzbrojenia”, „Przeglądu Saperskiego”, „Przeglądu Łączności”,
„Przeglądu Wojsk Pancernych”, „Wiadomości Technicznych Lotnictwa”
Fachowe periodyki wojskowe były wydawane od początku swego istnienia
pod służbowym patronatem szefów poszczególnych rodzajów broni, departamentów
lub dowództw i podlegały I Wiceministrowi Spraw Wojskowych, Szef instytucji
wydającej pismo był odpowiedzialny za kierunek, poziom, przestrzeganie tajemnicy i
administrację czasopisma. Przy każdej redakcji powoływano Komitet Redakcyjny, w
skład którego wchodzili oficerowie danego rodzaju broni lub służby pracujący
naukowo, oficerowie współdziałający z daną bronią lub służbą, oraz oficerowie
liniowi. W 1933 roku powołano również Komitet Redaktorów Czasopism
Wojskowych, na czele którego stał Szef Wojskowego Instytutu Naukowo-
Wydawniczego. Był on koordynatorem działalności poszczególnych redakcji przede
wszystkim w kwestii przestrzegania tajemnicy wojskowej, wyboru artykułów oraz
planowania wielkości budżetu na cele wydawnicze
Większość czasopism była subsydiowana. Podstawowym źródłem ich
dochodów były jednak przymusowe prenumeraty nakazane rozkazem I Wiceministra
w którym czytamy: „Wszyscy oficerowie wojska i Korpusu Ochrony Pogranicza, bez
względu na stopień prenumerując czasopismo swego rodzaju broni i służby.
Oficerowie sztabowi, oraz wszyscy oficerowie dyplomowani prenumerują ponadto
<Bellonę> i <Przegląd Wojskowy>”
. Wiele redakcji często wspomagało także swój
21
Nie wszystkie z wymienionych tu czasopism są w posiadaniu biblioteki naukowej CAW. Ich nazwy
przytoczono z uwagi na ważną funkcję informacyjną dla współczesnego badacza historii wojskowości i role
edukacyjną jaką spełniały względem kadry w okresie międzywojennym.
22
T. U r b a ń c z y k, op. cit., s. 12.
23
CAW, WIN-O, I.300.68.70. Komunikat nr 4 WIN-O z 18.03.1933 roku.
budżet zamieszczaniem płatnych reklam.
Dużą wagę przykładano do pogłębiania wiedzy wojskowej młodych oficerów
oraz do przygotowania nowych autorów wojskowych. Apelowano o dopuszczenie do
głosu w czasopismach nawet najmłodszych, prosząc ich o współpracę z prasą
wojskową i nadsyłanie prac dotyczących życia oddziałów
wprowadzono zasadę, zgodnie z którą autorzy publikacji zamieszczanych na łamach
periodyków wojskowych ponosili odpowiedzialność za wyrażane przez nich poglądy.
Polskie fachowe czasopiśmiennictwo wojskowe okresu międzywojennego,
pomimo braku odpowiednich doświadczeń i tradycji stało na wysokim poziomie. Od
lat trzydziestych nie odbiegało pod względem wagi podejmowanych problemów od
czasopism wojskowych Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych
czy Związku Radzieckiego. Spotykało się z uznaniem w kołach wojskowych tych
państw, czego odzwierciedleniem były liczne przedruki z pism polskich, czy
publikowanie niektórych oryginalnych prac w najbardziej renomowanych
zagranicznych czasopismach wojskowych.
„Bellona”
Czasopismo poświęcone wojskowej myśli polskiej, studiom wojennym, a w
początkowym okresie swego istnienia, także zdobyczom technicznym, problemom
wyszkolenia i wychowania. Było to pierwsze fachowe polskie czasopismo wojskowe.
Nawiązywało tytułem do pomysłu z czasów Królestwa Kongresowego ppłk.
Kwatermistrzostwa Ignacego Prądzyńskiego, który pragnął utworzyć pismo
historyczno-wojskowe dla podniesienia poziomu wykształcenia korpusu oficerskiego i
oparcia go na studiach historii wojen i wojska. Projekt ten został jednak odrzucony
przez wielkiego księcia Konstantego. Dopiero prawie sto lat później, wskrzesił go
prof. W. Tokarz. W styczniu 1918 roku ukazał się pierwszy numer pisma. Jak głosił
artykuł programowy redakcji „Zadaniem Bellony będzie dostarczenie oficerom
polskim wszystkich broni odpowiedniego materiału naukowego, rozbudzenie w
wojsku naszym zamiłowania do zawodowej pracy naukowej, oraz ambicji do
24
T. U r b a ń c z y k, op. cit., s. 13.
powetowania na tym polu wiekowego prawie zaniedbania”
Mało znanym i częstokroć pomijanym faktem jest sprawa, kto i dla kogo
rozpoczął wydawać „Bellonę”?. Pierwsze dwanaście numerów wydawane było przez
Komisję Wojskową Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, utworzoną w
styczniu 1917 roku. Pomysłodawca wskrzeszenia idei Prądzyńskiego prof. W. Tokarz,
był w tej Komisji kierownikiem, a od października 1918 roku radcą ministerialnym
Sekcji Naukowej Komisji. Prócz niego w jej skład, z komitetu założycielskiego pisma
wchodzili płk M. Żegota-Januszajtis (przewodniczący) i kpt. M. Kukiel, płk H.
Minkiewicz, ppłk L. Berbecki
Pierwszymi czytelnikami „Bellony” byli oficerowie Polskiej Siły Zbrojnej
(Polniche Wehrmacht)
. Ciekawostką jest także to, że pierwsze numery — mimo iż
pod okupacją niemiecką — były drukowane w całości po polsku i jak głosiła stopka na
pierwszej stronie „Tłoczono w drukarni Państwowej Królestwa Polskiego”. Niemniej
jednak na ostatniej stronie, bardzo drobniutkim drukiem widniał napis „Gepruft und
freigegeben durch die Kais. Deutche Presseabteilung Warschau”
przyznać, że z upływem czasu pismo to skupiło dookoła siebie grono osób
znajdujących się nie tylko w Polskiej Sile Zbrojnej, ale także w Benjaminowie, a
nawet w Marmaros-Sziget
. Po odzyskaniu niepodległości „Bellonę” od stycznia do
maja 1919 roku wydawał oddział VII Naukowy Sztabu Generalnego, a od czerwca
1919 roku do sierpnia 1920 roku Sekcja IV Departamentu Naukowo-Szkolnego
Ministerstwa Spraw Wojskowych, a od sierpnia 1920 roku Wojskowy Instytut
Naukowo-Wydawniczy. Redaktorami czasopisma byli kolejno:
płk Wacław Tokarz
I. 1918
—
II. 1927 r.
kpt. Tadeusz Różycki
IV. 1919
—
VI. 1920 r.
(wspólnie z W. Tokarzem).
25
„Bellona”, z. 1, 1918, s. 1—2.
26
Komisja ta została utworzona w styczniu 1917 roku w Warszawie przy niemieckim gubernatorze
gen. Beselerze. Szerzej o pracach i składzie tej komisji patrz: Encyklopedia Wojskowa (EW), t. IV, W-wa 1937,
s. 387.
27
Polniche Werhmacht — Polska Siła Zbrojna, Tamże, t. VI, s. 651.
28
„Bellona”, z. 1, 1918, strona tytułowa. Tamże, strona ostatnia „Sprawdzone i dopuszczone do druku
przez Oddział Prasy Cesarstwa Niemieckiego” (tłum. Z. Wasielewski).
29
Benjaminowo — miejsce internowania oficerów legionowych, którzy odmówili złożenia przysięgi
w czasie przesilenia w lipcu 1917 roku. Marmaros-Sziget — miejsce internowania tej części II Brygady
Legionów Polskich, której nie udało się przejść frontu austriackiego pod Rarańczą w lutym 1918 roku.
mjr dypl. Marian Porwit
II. 1927
—
XI. 1928 r.
mjr dypl. Euzebiusz Quirini
XI. 1928
—
XII. 1932 r.
mjr dypl. Karol Krzewski
I. 1933
—
VI. 1933 r.
płk dypl. Leon Różycki
VII. 1933
—
V. 1935 r.
płk dypl. Leon Koc
VI. 1935
—
X. 1938 r.
ppłk dypl. Kazimierz Ryziński XI. 1938
—
VIII. 1939 r.
Jako początkowo jedyne naukowe czasopismo była „Bellona” pismem o
bardzo szerokiej problematyce. Dopiero od roku 1923 w związku z powstaniem
nowych fachowych czasopism wojskowych
, nastąpiło sprecyzowanie zadań
periodyku. Była teraz ukierunkowana przede wszystkim na ogólne zagadnienia
wojskowe, związane ze sprawą przygotowania wyższych dowódców oraz oficerów
Sztabu Generalnego.
W latach 1921—1922 „Bellona” zamieściła szereg artykułów z historii wojen
polskich z lat 1914—1920, oraz dyskusje na tematy zasadniczych zagadnień,
wynikających z tych wojen. Od stycznia 1928 roku „Bellona” na podstawie uchwały
Komitetu Redakcyjnego, zatwierdzonej przez szefa Sztabu Głównego, zamieniona
została na dwumiesięcznik. Wskutek stworzenia przez wszystkie bronie fachowych
czasopism, „Bellona” „... stała się organem wyższego dowodzenia, prac Sztabu
Generalnego, oraz ogólnych zagadnień obrony państwa, względnie z obroną
związanych (tj. polityka zagraniczna, geografia i ekonomia polityczna)”
. Na treści jej
składały się studia historyczno-operacyjne, studia z zakresu dowodzenia, organizacji
wyższych jednostek, prac omawiających działalność poszczególnych rodzajów wojsk
na wyższych szczeblach, zagadnienia szkolnictwa wojskowego, przemysłu
wojennego, prace monograficzno-geograficzne itd. Poza tym na jej łamach były
poruszane aktualne sprawy, zamieszczano sprawozdania, recenzje. Stefan Rowecki w
artykule zamieszczonym w „Polsce Zbrojnej” w roku 1928 porównuje „Bellonę” do
takich fachowych pism jak francuskie „Revue Militaire Francaise”, włoskie „La
Cooperazione Delle Armii”; niemieckie „Wissen Und Wehr”; rosyjskie „Wojennaja
30
Tj. „Przeglądu Artyleryjskiego” — 1923 rok, „Sapera i Inżyniera Wojskowego” — 1922 rok i
„Przeglądu Kawaleryjskiego” — 1924 rok. Szerzej patrz poniżej.
31
Bellona, [w:] EW, t. I, s. 248—249.
Mysl i Rewolucja” (radz.), czy „Wojna i Mir”(emig.)
Pismo składało się z następujących działów: Rozprawy; Na czasie; Przegląd
broni i służb oraz Ogólnych zagadnień wojskowych; Przegląd 2 miesięczny (pis. oryg.
— ZGK) — dział wewnętrzny i zagraniczny; Przegląd wojskowych czasopism
naukowych; Sprawozdania.
Do każdego zeszytu „Bellony” dołączony był „Komunikat Bibliograficzny”,
redagowany przez Oddział Bibliograficzny Centralnej Biblioteki Wojskowej, który
informował czytelników o nowościach z zakresu literatury wojskowej w kraju i
zagranicą. Od roku 1935 działem „Bellony” został — samodzielny od 1924 roku —
kwartalnik „Przegląd Wojskowy”. Składały się na niego tłumaczenia bądź obszerne
omówienia ważniejszych prac ukazujących się w fachowych czasopismach
wojskowych w Europie i Stanach Zjednoczonych.
W sumie przez dwadzieścia jeden i pół roku ukazało się 196 zeszytów. Warto
pamiętać, że w „Bellonie” publikowali swoje artykuły najwybitniejsi autorzy prac
historyczno- i teoretyczno-wojskowych okresu dwudziestolecia międzywojennego
tacy jak W. Tokarz, T. Kutrzeba, M. Kukiel, W. Sikorski, S. Mossor, S. Abżółtowski,
S. Jasiński, S. Rola-Arciszewski, M. Jurecki, T. Zakrzewski, J. Romer, S. Saloni, A.
Kędziora, M. Porwit.
„Saper i Inżynier Wojskowy”
Miesięcznik został założony w styczniu 1922 roku z inicjatywy oficerów służb
technicznych. Przeznaczony był przede wszystkim dla oficerów wojsk łączności i
broni pancernej. W zamieszczanych w nim pracach poruszano problemy fortyfikacji i
budownictwa wojskowego, minerstwa i wszelkich zagadnień dotyczących służby
saperskiej tak podczas wojny jak i pokoju. Publikowano w nim artykuły w których
autorzy dzielili się swoim doświadczeniami i wspomnieniami z lat wojny światowej
oraz wojen polskich toczonych w XIX i XX wieku.
Poruszano także problemy jakie powstawały podczas prac w pracowniach i
32
S. R o w e c k i, W sprawie naszej wojskowej prasy periodycznej, „Polska Zbrojna”, nr 128, 1925,
s. 5.
fabrykach pracujących na rzecz wojska. Materiały publikowane w tym periodyku
umożliwiały także pogłębienie, wiedzy oficerom innych specjalności, szczególnie
piechoty i artylerii. Dlatego, że — jak pisała redakcja w artykule wstępnym — „Pismo
nasze nie zamknie się więc w ciasnej komórce organizacyjnej naszej broni, a otworzy
swe łamy wszystkim, kto rozumie ważność współpracy oficera i technika w obronie
Ojczyzny”. Publicystykę pisma otwierał artykuł podpułkownika Leroux pt. „Wojska
saperskie, ich zadania, charakterystyka i organizacja”
. Było to symptomatyczne z
uwagi na to, że w wojsku polskim właśnie oficerowie z Francuskiej Misji Wojskowej
byli nosicielami nowoczesnej, wojskowej myśli technicznej.
Przewodniczącym Komitetu był płk Mieczysław Dąbrowski, Szef
Departamentu V Ministerstwa Spraw Wojskowych. Redaktorem przez cały czas
ukazywania się pisma był płk inż. Konstanty Haller.
W pierwszych latach swojej działalności, pismo nie miało ściśle
sprecyzowanej myśli programowej, stąd też duża ilość wyciągów z rozkazów
personalnych, opisów wydarzeń życia oddziałów lub służb technicznych, sprawozdań
z zawodów sportowych i nekrologów tragicznie zmarłych saperów. Powoli jednak
pismo rozwijało się, rozpoczęto publikować materiały związane z transportem
kolejowym, lotniczym i bronią pancerną. W trzecim numerze z 1923 roku
wyodrębniono już „Dział Wojsk Łączności”. Od tegoż roku, sporo miejsca na łamach
miesięcznika poświęcono szkoleniu wojsk, w tym doskonaleniu kadry
Redakcja była silnie związana z Oficerską Szkołą Inżynierii. Redaktor
Naczelny był bowiem jednocześnie Komendantem tej uczelni, a w drukarni tej szkoły
drukowano „Sapera i Inżyniera Wojskowego”. Mimo ciągłego borykania się z
problemami finansowymi — w latach 1925—1926 redakcja przygotowywała się do
stworzenia nowego pisma dla wszystkich rodzajów służb. I tak w 1927 roku w miejsce
„Sapera I Inżyniera Wojskowego” powstał „Przegląd Wojskowo-Techniczny”.
Ogółem ukazało się 60 numerów czasopisma.
„Przegląd Wojskowo-Techniczny”
33
„Saper i Inżynier Wojskowy”, nr 1, 1922, s. 49, cytat s. 3.
34
Dla przykładu w numerze nr 4, z 1923 roku, s. 28 podano, że 122 oficerów z całego stanu
osobowego WP oddelegowano na studia na Politechnice.
Miesięcznik powstał w wyniku przekształcenia się w 1927 roku „Sapera i
Inżyniera Wojskowego”. Z uwagi na szybki rozwój wojsk saperskich, łączności i broni
pancernej, konieczne stało się utworzenie bardziej specjalistycznego czasopisma. Od
tej pory był to wspólny organ wojsk technicznych. Redaktorami naczelnymi byli
kolejno:
płk dyp. inż. Marian Przybylski I. 1927
—
II. 1927 r.
płk Jan Skoryna
XII. 1927
—
IV. 1929 r.
płk Stefan Dąbrowski
V. 1929
—
XII. 1929 r.
ppłk Władysław Szwykowski
I. 1930
—
XII. 1932 r.
ppłk Patryk O’Brien De Lacy
I. 1932
—
XII. 1937 r.
Periodyk wydawany był przez Departament Inżynierii Ministerstwa Spraw
Wojskowych „Przegląd” składał się z trzech odrębnych działów: „Saper”, „Łączność”
i „Broń Pancerna”. Oprócz naczelnego redaktora powołano równocześnie trzech
samodzielnych redaktorów wymienionych działów. Powołano także wspólny dla
całego czasopisma Komitet Redakcyjny, w skład którego wchodzili przede wszystkim
oficerowie tych trzech rodzajów służb
. Każdy z działów stanowił odrębną całość,
zachował oddzielną, ciągłą numeracje stron i wyodrębniony spis treści. Redaktorami
tych działów byli: „Sapera” — kpt. Karol Kleczke, mjr dypl. Jerzy Levittoux, kpt.
dypl. Leon Tyszyński i mjr Tadeusz Zaniewski „Łączności” — por. Rene Machalski,
kpt. inż. Włodzimierz Ziembiński i mjr Stefan Śliwowski; „Broni Pancernej” — kpt.
Antoni Korczyński i kpt. Jerzy Kulesza, mjr dypl. Jerzy Levittoux i mjr Antoni
Korczyński (powtórnie — przyp. ZGK)
Artykuły i notatki sprawozdawczo-informacyjne „Przeglądu Wojskowo-
Technicznego” poruszały m.in. takie problemy jak, w dziale „Saper”: Organizacja;
Wyszkolenie i wychowanie; Taktyka saperska (ogólna, fortyfikacyjna, przeprawy,
komunikacja, niszczenia i zapory); Obrona przeciwpancerna; Zagadnienia specjalne i
Różne. W dziale „Łączność”: Organizacja, Wyszkolenie; Historia; Taktyka łączności i
używania wojsk oraz środków łączności; Teletechnika, Radiotechnika, Telewizja,
35
„Przegląd Wojskowo-Techniczny”, t. 1—8, 1927, z. 1.
36
Encyklopedia Wojskowa, t. VI, Warszawa 1937, s. 792—793.
Specjalne środki łączności; Sprzęt i materiały; Zaopatrzenie i Różne. W dziale „Broń
Pancerna”: Ogólne, Organizacja; Wyszkolenie, Użycie operacyjne i taktyczne wojsk;
Uzbrojenie i zaopatrzenie; Opis sprzętu; Zagadnienia konstrukcyjne; Eksploatacja
sprzętu; Produkcja i naprawy; Paliwa i zagadnienia energetyczne; Zagadnienia
łączności i Różne. Od początku swego istnienia periodyk był właściwie trzema
pismami, w jednym wolumenie, a komitet redakcyjny spełniał prawie wyłącznie
funkcje administracyjne. Dlatego też, w wyniku dalszego postępu techniki i wymogów
specjalizacji nieunikniony był rozpad pisma na trzy już całkowicie samodzielne
czasopisma. I tak w styczniu 1938 roku na rynku wydawniczym ukazały się „Przegląd
Saperski”, „Przegląd Łączności” i „Przegląd Wojsk Pancernych”. W sumie, w ciągu
jedenastu lat wydawania periodyku ukazało się 132 numery tego pisma.
„Przegląd Artyleryjski”
Miesięcznik został założony w styczniu 1923 roku z inicjatywy oficerów
artylerii i uzbrojenia, miał rozszerzać i pogłębiać wiedzę fachową oficerów, ze
szczególnym uwzględnieniem zagadnień z dziedziny taktyki i wyszkolenia. W
artykule wstępnym redakcja deklarowała, iż będzie to czasopismo „... rejestrujące
poważne analizy i syntezy z przebiegu ostatniej wojny, a zwłaszcza postępy nauki
artylerii i nauk pokrewnych z nią związanych”
. Redaktorami „Przeglądu
Artyleryjskiego” byli:
płk Wacław Ostromęcki
I. 1923
—
IV. 1927 r.
p.o. kpt. Roman Krajewski
IV. 1927
—
VI. 1927 r.
płk inż. Kazimierz Jakowski
VII. 1927
—
III. 1931 r.
ppłk Wacław Vorbrodt
III. 1931 —
VIII. 1932 r.
ppłk dypl. Marian Korewo
VIII. 1932 —
V. 1938 r.
płk dypl. Jan Ciałowicz
VI. 1938
—
VIII. 1939 r.
Od stycznia 1923 do kwietnia 1926 roku pismo było wydawane przez
Departament III Ministerstwa Spraw Wojskowych. Następnie od maja 1926 roku do
grudnia 1933 roku przez Instytut Badań Materiałów Uzbrojenia. By z powrotem — od
37
„Przegląd Artyleryjski”, z. 1, 1923, s. 3.
stycznia 1933 roku — powrócić w gestię Departamentu III Artylerii MSWojsk. do
roku 1939. W roku 1929 przy „Przeglądzie Artyleryjskim”, zaczął wychodzić jako
bezpłatny dodatek — kwartalnik pt. „Wiadomości Techniczno-Artyleryjskie”,
publikując prace wymagające poważniejszego przygotowania technicznego. W
związku z tym nastąpił podział publikowanego materiału. I tak w „Przeglądzie
Artyleryjskim” zamieszczano tylko artykuły taktyczno-liniowe i ogólne (np. z historii
artylerii), a z technicznych tylko artykuły opisowe, oraz takie, których zakres nie
przekraczał elementarnej wiedzy matematyczno-przyrodniczej. W styczniu 1934 roku
„Wiadomości Techniczno-Artyleryjskie” przekształciły się w „Wiadomości
Techniczne Uzbrojenia”, ale w dalszym ciągu były integralną częścią „Przeglądu
Artyleryjskiego”. Pismo redagował ppłk Wacław Vorbrodt a wydawał je od lipca 1937
roku Departament Uzbrojenia Ministerstwa Spraw Wojskowych.
W tym czasie „Przegląd Artyleryjski” publikował artykuły i notatki
informujące lub sprawozdawcze w następujących stałych działach: Taktyka; Historia;
Wyszkolenie i wychowanie; Regulaminy; Strzelanie i rozpoznanie artyleryjskie;
Topografia, Łączność; Motoryzacja; Zwalczanie broni pancernej; Artyleria
przeciwlotnicza; Sprawy uzbrojenia; Sprawy jeździeckie; Dział zadań; Różne;
Bibliografia; Wiadomości z prasy obcej; Sprawozdania i recenzje.
Do roku 1933 — kiedy wprowadzono obowiązek prenumeraty dla oficerów
poszczególnych broni i służb pismo borykało się z dużymi trudnościami finansowymi.
Pomimo to nakład czasopisma wzrósł z 1.500 egzemplarzy w 1923 roku do 1.700 w
1930 roku. Na uwagę zasługują osiągnięcia „Przeglądu Artyleryjskiego” w
programowaniu i poszukiwaniu słownictwa artyleryjskiego. Sprawy ujednolicenia i
opracowania polskiej terminologii fachowej dla artylerii, miały pierwszorzędne
znaczenie, gdyż trzeba pamiętać, że korpus oficerski — szczególnie w początkowym
okresie byt różnorodnym konglomeratem kadry z trzech armii zaborczych, plus
polskich formacji wojskowych powstałych w kraju i zagranicą. W dziale
historycznym, niewątpliwie cennymi publikacjami były prace poświęcone historii
Legionów Polskich i artylerii Królestwa Polskiego oraz powstania listopadowego.
Ogółem ukazało się 187 numerów.
„Przegląd Kawaleryjski”
Pismo zajmowało się problematyką kawalerii i artylerii konnej. Zostało
założone w lipcu 1934 roku i wydawane przez Departament Kawalerii Ministerstwa
Spraw Wojskowych
. Początkowo ukazywały się jako miesięcznik, następnie od
października 1924 roku jako dwumiesięcznik, a od numeru 3 w 1927 roku znowu jako
miesięcznik. W pierwszym roku istnienia pismo redagował Komitet Redakcyjny, rtm.
Januszem Albrechtem początkowy jako sekretarzem. Redaktorami czasopisma byli
kolejno:
rtm. SG Janusz Albrecht
VII. 1924
—
XII. 1925 r.
rtm./mjr dypl. Mieczysław Biernacki
I. 1926 —
XII. 1932 r.
ppłk dypl. Włodzimierz Dunin-Żuchowski I. 1933
—
IX. 1939 r.
W czasopiśmie nie grupowano artykułów w działach tematycznych, kolejność
ich publikowania każdorazowo ustalała redakcja. Niemniej jednak można było
wyodrębnić tematykę tych artykułów, czego wyrazem było ukazywanie się od 1928
roku półroczne dodatku pt. „Skorowidz działowy”. Grupowano w nim publikowane
materiały w takich działach tematycznych jak: Historia; Organizacja; Wyszkolenie;
Taktyka; Koń i sport konny; Łączność; Uzbrojenie; Z przeżyć bojowych (dział
redagowany od 1934 — przyp. ZGK); Różne; Kronika Kawalerii państw obcych.
Kronika sportowa; Sprawy motoryzacyjne; Wiadomości (sprawozdania z życia
jednostek — przyp. ZGK); Z prasy obcej; Sprawozdania i recenzje; Komunikaty;
Pracę omówione.
Idea powstania pisma narodziła się w 2 Dywizji Kawalerii, a szczególne
zasługi w tym względzie mieli gen. Gustaw Orlicz-Dreszer, jej ówczesny dowódca i
gen. Janusz Głuchowski, Dowódca 1 Brygady Kawalerii
. Wśród autorów prac
publikowanych na łamach „Przeglądu Kawalerii” znajdujemy nazwiska ludzi wielce
zasłużonych dla wojska, myśli wojskowej i historii wojskowej, są to min.: Edward
Rydz-Śmigły, Juliusz Rómmel, Franciszek Skibiński, Tadeusz Machalski, Stefan
38
Początkowo pismo wychodziło przy dowództwie 2-ej Dywizji Kawalerii a Ministerstwo Spraw
Wojskowych tylko je firmowało. Ministerstwo Spraw Wojskowych przejęto wydawanie pisma w 1933 roku
zgodnie z rozkazem I Wiceministra L.dz. 101-10/Nauk z dnia 18.03.1933 roku.
39
J. A l b r e c h t, Od redakcji, „Przegląd Kawaleryjski”, z. 7, 1934., s. 2.
Mossor, Włodzimierz Dunin-Żachowski, Stanisław Sosabowski. W dziale
historycznym, który prezentował szczególnie wysoki poziom na uwagę zasługują
prace ppłk. Jerzego Grabickiego, płk. dypl. Tadeusza Machalskiego, ppłk. Klemensa
Rudnickiego i mjr. dypl. Mieczysława Biernackiego. Łącznie w okresie istnienia
„przeglądu Kawaleryjskiego” wydano 166 zeszytów.
„Przegląd Wiedzy Wojskowej”
Był to rocznik, w którym zamieszczano rozprawy sekcji naukowych przy
Zarządzie Głównym Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Ukazały się tylko dwa tomy z
lat 1924 i 1925. Rocznik był redagowany przez kpt. Juliana Kozolubskiego, a
wydawany sumptem Towarzystwa. W skład Komitetu Redakcyjnego wchodzili m.in.
ppłk SG Mikołaj Bołtuć, płk intend. Konstanty Haller, płk SG Franciszek Kleeberg,
gen. bryg. Marian Kukiel, płk Wacław Tokarz
. Prace zamieszczane w roczniku to jak
wspomniałem wyżej, rozprawy z sesji naukowych poszczególnych sekcji naukowych
Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Dotyczyły one w większości historii sztuki
wojennej i myśli wojskowej. Towarzystwo Wiedzy Wojskowej wnosiło olbrzymi
wkład w powstanie polskiego fachowego czasopiśmiennictwa wojskowego w latach
dwudziestych. Członkowie Towarzystwa byli niejednokrotnie inicjatorami i
współwydawcami periodyków wojskowych powstałych w tym okresie. Tym
należałoby chyba tłumaczyć fakt, że ukazały się tylko dwa roczniki Towarzystwa.
„Przegląd Intendencki”
Kwartalnik został założony przez Absolwentów Wyższej Szkoły Intendentury
w 1926 roku jako czasopismo poświecone zagadnieniom administracyjnym,
ekonomicznym, technicznym i produkcyjnym związanym z działalnością służby
intendentury w czasie pokoju i wojny. Celem pisma było rozszerzanie i pogłębianie
wiedzy zawodowej oficerów tej służby. W 1927 roku wydawanie czasopisma przejęło
Koło Oficerów Intendentury lecz już od lipca 1933 roku wydawcą został Departament
40
„Przegląd Wiedzy Wojskowej”, R.I, 1924, s. 2.
Intendentury Ministerstwa Spraw Wojskowych. Przyczyniło się to do rozszerzenia
pola działalności „Przeglądu Intendenckiego”. Stało się wówczas pismem kierowanym
już, nie tylko do oficerów służby intendentury, lecz także miało za zadanie dostarczać,
fachowych wiadomości związanych z gospodarką intendencką w jednostkach
wojskowych
. Redaktorami byli:
ppłk int. Henryk Szypułkowski
I. 1926 — XII. 1927 r.
kpt./mjr dypl. int. dr Jan Aleksy WilczynśkiI. 1928 — IX. 1939 r.
W 1933 roku redakcja wyodrębniła następujące stałe działy: Administracja;
Ekonomia; Technika; Z bieżących zagadnień; Wiadomości personalne; Przepisy i
rozporządzenia; Bibliografia; Z prasy zagranicznej; Komunikaty i informacje. Dodała
także nowe, było to związane ze zmianą adresata i tak pojawiły się działy: Praktyczne
porady z dziedziny gospodarki intendenckiej w jednostkach administracyjnych;
Odpowiedzi na pytania; Przyczynki do historycznych działań intendentury w czasie
wojny; Wiadomości o najnowszych zdobyczach wiedzy i techniki.
Tematyka poruszana na łamach czasopisma była bardzo szeroka i obejmowała
wiele zagadnień z różnych dziedzin nauki. Wystarczy przytoczyć, że tylko w 1936
roku zamieszczone artykuły i notatki informacyjne dotyczyły m.in. takich zagadnień
jak: Organizacja operacyjnego użycia służby intendentury; Wyszkolenia i
doskonalenia; Spraw personalnych; Zaopatrzenia ludzi i zwierząt w żywność i sprzęt
żywnościowy; Umundurowanie; Zaopatrzenie jednostek administracyjnych w materiał
kwaterunkowy; Ochrona przeciwpożarowa w wojsku na czas pokoju; Uposażenie;
Historia Zaopatrzenia; Zagadnienia prawne; Wojna chemiczna; Przejazdy; przewozy i
transporty wojsk; Ekonomia; Rolnictwo; Handel; Odkrycia i wynalazki; Przemysł;
Hodowla zwierząt i roślin; Technika; Chłodnictwo; Chemia; Medycyna; Higiena i
wiele innych
Dla dowódców wszystkich szczebli „Przegląd Intendencki” był kopalnią
wiedzy praktycznej i w istotny sposób ułatwiał rozwiązywanie problemów, które
radziło codzienne życie w jednostkach i garnizonach wojskowych.
Do połowy 1939 roku ukazało się w sumie 54 numery czasopisma.
41
„PI”, z 1/11-4/14, 1936.
42
„PI”, z 1/11-4/14, 1936.
„Przegląd Morski”
„Przegląd Morski” był miesięcznikiem marynarki wojennej propagującym
rozwój sił zbrojnych na morzu oraz zagadnienia służbowe pogłębiające wiedzę
fachową oficerów marynarki wojennej. Myśl powołania czasopisma narodziła się w
Szkole Podchorążych Marynarki Wojennej w Toruniu, której komendantem był
wówczas kmdr Stefan Frankowski. W grudniu 1928 roku wydano pierwszy numer
„Przeglądu Morskiego”. Wydawcą pisma do 1935 roku była Sokoła Podchorążych
Marynarki Wojennej, dopiero w czerwcu tegoż roku pismo przeniesiono do
Warszawy, gdzie wydawało go kierownictwo Marynarki Wojennej. Kolejnymi
redaktorami byli:
kmdr dypl. Stefan Frankowski
XII. 1928
—
V. 1929 r.
kmdr ppor. Karol Korytowski
VI. 1929
—
III. 1933 r.
kmdr por. Pedjazd-Morgenstern
IV. 1933
—
V. 1935 r.
por. mar. Olgierd Żukowski
VI. 1935
—
IX. 1939 r.
Redakcja za jedno z głównych przedsięwzięć stawiała sobie za zadanie, by
kadra oficerska marynarki wojennej dzieliła się swoimi doświadczeniami, uwagami,
czy też osiągnięciami na temat swojej służby. Poruszano w pierwszej kolejności
zagadnienia związane z naszym wybrzeżem, jego obroną, rozwojem i zadaniami jakie
stały przed marynarką wojenną
. W pierwszym okresie istnienia, mniej więcej do
roku 1930, publikowano na łamach „Przeglądu Morskiego” przeważnie artykuły
specjalistyczne poświęcone marynarce wojennej, będące w większości przedrukiem z
fachowym pism zagranicznych, w większości francuskich. Dopiero w następnych
latach ukazywało się stopniowo coraz więcej opracowań samodzielnych, dotyczących
głównie zagadnień z dziedziny taktyki wojenno-morskiej, artylerii, nawigacji i służby
okrętowej, broni podwodnej, lotnictwa morskiego i zagadnień sygnałowych.
Bardzo ważnym problemem dla ówczesnej rozwijającej się polskiej marynarki
wojennej było tworzenie i utrwalanie polskiej, wojskowej terminologii morskiej.
Wysoką rangę dla tej działalności nadało w latach trzydziestych kierownictwo
43
Od redakcji, „PM”, 1928, z. 1, s. 1.
marynarki wojennej z kontradmirałem J. Świrskim na czele. Na tym polu szczególne
zasługi położyli tacy oficerowie jak J. Unrug, S. Frankowski, K. Korytkowski, A.
Sadowski, W. Żelechowski, R. Dziewałtowski-Gintowi, J. Stankiewicz, O. Żukowski,
A. L. Reyman, W. Kodrąbski, J. Kierkus
. W utworzonym w 1935 roku dziale „Kącik
językowy” przedstawiali swoje poglądy m.in. czołowy działacz ligi Morskiej i
Kolonialnej, autor licznych prac z tematyki morskiej Julian Ginsbert; wieloletni
sekretarz Komisji Terminologii Morskiej inż. Karol Stadtmuller. Poza tym dr Roman
Lutman i Józef Rossowski. Od 1930 roku na łamach „Przeglądu” zaczął ukazywać się
biuletyn informacyjny Ligi Morskiej i Kolonialnej przeznaczony głównie dla
zagranicznej i krajowej prasy polskiej. Systematycznie ukazywał się przegląd prasy
wojennomorskiej innych państw. Głównie zamieszczano streszczenia lub omówienia
ciekawych artykułów z takich pism jak: „Morning Post”, „United Revier”, „Prance
Militaire”, „La Revue Maritime”, „Revista Maritme”, ponadto omówienia
ważniejszych artykułów o marynarce wojennej z prasy polskiej. Dział Kroniki
zagranicznej opracowywany głównie przez Romana Stankiewicza, to przegląd
najważniejszych wydarzeń z życia marynarki wojennej w różnych krajach. Inne stałe
działy „Przeglądu Morskiego” to: Strategia; Polityka; Organizacja; Zagadnienia
taktyczne; Artyleria; Lotnictwo morskie; Historia; Prawo morskie; Zagadnienia
sygnałowe; Zagadnienia terminologiczne; Wiadomości techniczne i Różne.
Aby zachęcić oficerów pełniących służbę w Marynarce Wojennej i inne osoby
zainteresowane publikowaniem na łamach pisma, redakcja ogłasza konkursy na prace
z zakresu publicystyki wojennomorskiej. Zarówno nagradzane jak wyróżniane prace
były zamieszczane na łamach „Przeglądu Morskiego”. W latach 1920—1939 ukazało
się w sumie 125 zeszytów pisma. Obecny „Przegląd Morski” nie kontynuuje
numeracji swojego przedwojennego poprzednika.
„Przegląd Lotniczy”
Miesięcznik powstał dzięki Sekcji Lotniczej Towarzystwa Wiedzy
Wojskowej, a był wspierany finansowo i wydawany przez Departament Lotnictwa
44
Szerzej J. S ł u g o c k i, op. cit., „PM”, z. 6, 1988, s. 69 i z. 7/8, s. 86.
Ministerstwa, Spraw Wojskowych. Pierwszy numer czasopisma ukazał się w
listopadzie 1929 roku. W komitecie redakcyjnym było sześciu oficerów lotnictwa oraz
po jednym przedstawicielu pozostałych rodzajów broni w tym Marynarki Wojennej i
Obrony Przeciwlotniczej
Redaktorami naczelnymi byli kolejno:
ppłk SG Stanisław Kuźmiński
XI. 1928
—
IX. 1931 r.
mjr SG Marian Romeyko
X. 1931
—
I. 1935 r.
mjr pil. Adam Wojtyga
I. 1935
—
VI. 1936 r.
mjr dypl. pil. Józef Jasiński
VI. 1936
—
IX. 1939 r.
Zakres tematyki „Przeglądu Lotniczego” był bardzo szeroki. Precyzując
zadania jakie stawiano przed pismem, ówczesny szef Departamentu Lotnictwa płk SG
pil. inż. Ludomił Rayski w artykule wstępnym pisał, że celem winno było być:
„ — po pierwsze, danie teoretykom i konstruktorom drogowskazu stworzonego przez
potrzeby cywilizacyjne życia, jak i przez konieczność obrony państwowej, po drugie
wytwarzanie wiedzy lotniczej, najszerszych horyzontów ogarniających zdobycze
wszystkich narodów dla ich wspólnego postępu”
W związku z reorganizacją czasopism wojskowych, od lipca 1933 roku zaczął
się ukazywać pod redakcją mjr. obs. inż. Wacława Czaplickiego, jako dodatek,
kwartalnik pt. „Wiadomości Techniczne Lotnictwa”. Był on przeznaczony dla
inżynierów i techników lotnictwa, a poruszał takie zagadnienia jak: aerodynamika,
wytrzymałość, statystyka, konstrukcja, fabrykacja sprzętu lotniczego, organizacja
fabryk, budowa lotnisk, komunikacja lotnicza oraz dziedziny pokrewne. Od 1935 roku
„Przegląd Lotniczy” oraz „Wiadomości Techniczne Lotnictwa” publikowały artykuły
notatki sprawozdawcze i informacyjne w następujących działach: Organizacja;
Wyszkolenie; Regulaminy; Taktyka; Historia; Wychowanie; Sport Lotniczy;
Uzbrojenie; Balony; Lotnictwo państw obcych; Różne; Medycyna Lotnicza;
Bibliografia; Obrona przeciwlotnicza i Wspomnienia pośmiertne.
Szata graficzna pisma do roku 1936 była wyjątkowo estetyczna. Niestety po
unifikacji wszystkich czasopism wojskowych zmieniono ją.
45
Artykuł wstępny, „PL”, nr 1. 1928, s. 2.
46
Tamże, s. 3.
Początkowo czasopismo nie cieszyło się szerokim uznaniem lotników. Przez
pierwsze dwa lata drukowane w nim artykuły nie wnosiły nic nowego i były
odzwierciedleniem obowiązujących zasad w lotnictwem polskim
ukazaniu się w 1931 roku „Regulaminu Lotnictwa” rozgorzała prawdziwa dyskusja na
łamach tego periodyku. Redakcja nie ingerując w wypowiedzi publicystów
zamieszczała jedynie w każdym numerze stwierdzenie, „autorzy artykułów są
odpowiedzialni za poglądy w nich wyrażane”
Do najbardziej płodnych autorów publikujących swe prace w „Przeglądzie
Lotniczym” należy zaliczyć czołówkę teoretyków lotniczo-wojskowych tj. płk.
Sergiusza Abżółtowskiego, mjr. Stanisława Jasińskiego, mjr. Eugeniusza
Wyrwickiego i mjr. Tadeusza Piotrowicza.
„Przegląd Lotniczy” wychodził regularnie do sierpnia 1939 roku. Ogółem
ukazało się 130 numerów tego pisma.
„Przegląd Piechoty”
Miesięcznik był przeznaczony dla oficerów piechoty i miał podnosić i
pogłębiać fachową wiedzę oficerów tej broni. Był kierowany głównie do kadry
liniowej. Stąd redakcja dążyła do tego by artykuły były pisane prosto i przystępnie, a
przekazywana w nich wiedza była praktyczna i osadzona w realiach życia
żołnierskiego. Duży nacisk kładziono na innowacyjność i nowoczesność głoszonych
poglądów.
Pierwszy numer pisma ukazał się w lutym 1928 roku. Wnioskodawcami
powstania periodyku o takiej linii programowej byli gen. bryg. Mieczysław Boruta-
Spiechowicz (szef sekcji ogólno-wojskowej Towarzystwa Wiedzy Naukowej) i mjr
dypl. Marian Porwit (szef Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego), którzy
47
Szerzej B. K i e c z y ń s k i, Dziesięciolecie „Przeglądu Lotniczego” [w:] „PL”, nr 11, 1938, s.
1629—1647. A. K u r o w s k i, „Przegląd Lotniczy” Organ Przedwojennego Dowództwa Lotnictwa 1928—
1939, [w:] „PL i WOKK”, nr 9. 1977, s. 55—64. Duży wpływ na taki stan miały poglądy na lotnictwo J.
Piłsudskiego. Patrz L. W y s z c z e l s k i, op. cit., s. 151 i dalej; M. R o m e y k o, Przed i po maju, Warszawa
1976, t. II, s. 149; K.A. T a r k o w s k i, Lotnictwo polskie w wojnie z Rosja Sowiecką, Warszawa 1991, s.
124—125.
48
„PL”, z. 5, 1933.
pozyskali aprobatę i poparcie gen. dyw. Kazimierza Fabrycego (ówczesnego szefa
Towarzystwa Wiedzy Wojskowej). Redaktorami naczelnymi „Przeglądu Piechoty”
byli:
mjr dypl. Mieczysław Pęczkowski
II. 1928
—
II. 1938 r.
płk dypl. Marian Porwit
VII. 1938
—
VIII. 1939 r.
W czerwcu 1931 roku utworzono stanowisko II-go redaktora, które objął mjr
dypl. Kazimierz Bieńkowski. Następnie stanowisko to od VI. 1934 do II. 1936 roku
objął mjr dypl. Albin Piotr Habina by przekazać je z powrotem mjr. dypl. K.
Bieńkowskiemu. Początkowo pismo wydawali kolegialnie: Departament Piechoty
Ministerstwa Spraw Wojskowych i Wojskowym Instytut Naukowo-Oświatowy,
następnie od kwietnia 1932 roku wydawał je Departament Spraw Wojskowych, już
tylko przy współudziale Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego i
Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Wiązało się to z finansowaniem pisma. Od stycznia
1934 roku wydawcą był już
tylko sam Departament Piechoty Ministerstwa Spraw
Wojskowych
Autorami prac drukowanych w „Przeglądzie Piechoty” byli oficerowie z
dużym już dorobkiem naukowym i publicystycznym m.in. z „Bellony”, „Polski
Zbrojnej” i autorzy opracowań książkowych. Tacy jak choćby ppłk dypl. Stefan
Mossor, ppłk dypl. Wincenty Rudasicz, ppłk dypl. Stanisław Sosabowski czy mjr
dypl. Władysław Dec. Jednak duży procent autorów — szczególnie w późniejszym
okresie — stanowili. ci, którzy debiutowali dzięki „Przeglądowi Piechoty”. Od
samego początku swego istnienia, pismo stawiało sobie za cel, promowanie młodych
pisarzy wojskowych. Do
roku 1937 na łamach czasopisma debiutowało 271 autorów
W związku z tym, że adresatem, pisma byli oficerowie piechoty do szczebla pułku,
tematyka periodyku była bardzo obszerna. Poruszano i omawiano w nim takie tematy
jak: organizacja pododdziałów piechoty, obrona przeciwlotnicza w piechocie,
organizacja i użycie taktyczne artylerii, nowe ośrodki ogniowe, sprawy wychowania
fizycznego i sportu, współpraca z poszczególnymi rodzajami wojsk i służb,
organizacja służb specjalnych, walka nocna, maskowanie, marsz, sprawy łączności i
49
M. P ę c z k o w s k i, Trochę historii, „PP”, z. 2, 1938, s. 145—150.
50
Tamże, s. 152.
tyłów i wiele, wiele innych.
„Przegląd Piechoty”, jak żadne z czasopism wojskowych, preferowało
artykuły traktujące o wychowaniu. Wystarczy wspomnieć, że w latach 1928—1939
ukazało się aż 102 prace poświęcone temu tematowi. Pod koniec lat trzydziestych
„Przegląd Piechoty” składał się z następujących działów: Organizacja; Wyszkolenie;
Regulaminy; Taktyka; Historia; Wychowanie fizyczne i sportowe; Uzbrojenie;
Zaopatrzenie; Piechota państw obcych; Różne; Wiadomości z prasy obcej; Recenzje i
sprawozdania. Na uwagę zasługują artykuły o tematyce taktyczno-historycznej, w
których na przykładach walk wojsk polskich z lat 1919—1920 analizowano działania
dowódców różnych szczebli, ich rozkazy i sposób podejmowania decyzji.
Propagowano chlubne tradycje wojenne piechoty i poszczególnych jej jednostek.
Do września 1939 roku ukazało się 140 numerów plus dwa zeszyty
specjalne
„Wojskowy Przegląd Prawniczy”
Było to pismo prawników wojskowych założone w marcu 1928 roku. W
artykule wstępnym redakcja stwierdzała m.in. „Fundamentem siły, spoistości wojska
jest dyscyplina, tej zaś podstawą jest należyte uregulowanie jego stosunków
prawnych”. Za główne zadanie pisma redakcja uważał propagowanie „... własnych
doktryn karnych i organizacyjnych, odpowiadającym rodzinnym stosunkom,
psychologii naszego żołnierza i warunkom organizacyjnym naszego wojska”
Redakcja stałą na stanowisku, że szybkie i sprawne odejście od prawa, które
odziedziczyliśmy po zaborcach było konieczne i nieodzowne. Początkowo
miesięcznik (w latach 1928—1929) a następnie kwartalnik, był „Wojskowy Przegląd
Prawniczy” wydawany przez Departament Sprawiedliwości Ministerstwa Spraw
Wojskowych oraz Sekcję Prawniczą Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Kolejnymi
redaktorami pisma byli:
51
Pierwszy z nich z sierpnia 1934 związany był z dwudziestą rocznicą wymarszu I kadrowej. Był
retrospekcją dziejów piechoty polskiej z lat 1914—1920. Drugi, z maja 1936 roku wydano w pierwszą rocznicę
śmierci J. Piłsudskiego. Zawierał trzy duże fragmenty z walk pod Uliną Małą, Na Podhalu i Kostiuchnówką.
52
„Wojskowy Przegląd Prawniczy”, nr 1, 1928, s. 1.
mjr K.S. Tomasz Rybicki
III. 1928
—
XII. 1929 r.
mjr K.S. Wincenty Skrzywan
I. 1930
—
XII. 1930 r.
(wspólnie) mjr K.S. Wincenty Skrzywan
kpt. K.S. Józef. Zawistowski, kpt. K.S. Józef Zawistowski
kpt. K.S. Józef Wójcik
I. 1932
—
XII. 1932 r.
Pismo miało nstępujące działy: I. Artykuły — publikowano tu rozprawy i inne
oryginalne prace poświęcone wszelkim zagadnieniom prawniczym związanym z
wojskiem, historią prawa wojskowego oraz prawodawstwem obcym; II. Dział
informacyjny — zamieszczający wiadomości związane z działalnością prawników
wojskowych i nie tylko, w kraju i zagranicą w życiu kulturalnym, ruchu naukowym
oraz w uroczystościach państwowych, wojskowych i kościelnych itp.; III. Opinie
Departamentu Sprawiedliwości Ministerstwa Spraw Wojskowych zawierały
wykładnie, uzasadnienia i interpretacje różnych aktów prawnych oraz komentarze do
aktualnych ważnych wydarzeń w kraju; IV. Sprawozdania i omówienia —
sprawozdania z posiedzeń stowarzyszeń, kół i towarzystw naukowych, regionalnych
itp., w których uczestniczyli prawnicy wojakowi, oraz omówienia ciekawszych
publikacji jakie ukazały się w kraju i zagranicą z prawodawstwa wojskowego; V.
Bibliografia; VI. Przegląd czasopism — krajowych i zagranicznych; VII.
Orzecznictwo — Trybunału kompetencyjnego, Najwyższego Trybunału
Administracyjnego, Sądu Najwyższego, Sądu Wojskowego; VIII. Ruch ustawowy—
odnotowywano jakie ustawy aktualnie są obowiązujące oraz wszystkie do nich
poprawki itp.; IX. Okólniki Departamentu Sprawiedliwości Ministerstwa Spraw
Wojskowych.
W sumie w ciągu 12 lat ukazywania się pisma przed wojną wydano 51
numerów.
„Przegląd Łączności”
Miesięcznik ten powstał po rozpadzie „Przeglądu Wojskowo-Technicznego”.
Pierwszy numer pisma wyszedł w styczniu 1938 roku a swoją szatą graficzną
nawiązywał do poprzednika
. Jednak tematyka pisma została rozszerzona, stając się
bardziej przydatna dla kadry dowódczej i specjalistów wojskowych. Redaktorem
periodyku był mjr Stefan Śliwowski pełniący już uprzednio tą funkcję w dziale
„Łączności” w „Przeglądzie Wojskowo-Technicznym”. Pismo wydawało Dowództwo
Wojsk Łączności Ministerstwa Spraw Wojskowych. Periodyk adresowany był przede
wszystkim do oficerów łączności wszystkich rodzajów broni i służb, „... obejmował
zagadnienia dotyczące łączności w wojsku i wojsk łączności polskich i obcych
Materiały publikowane w czasopiśmie grupowano w działach: Ogólne; Organizacja;
Wychowanie i wyszkolenie; Regulaminy; Instrukcje; Podręczniki; Historia; Taktyka
łączności; Użycie wojsk i środków łączności; Teletechnika, Radiotechnika;
Fototelegrafia; Telewizja; Sprzęt łączności; Różne; Wykaz pracowników; Wiadomości
z prasy obcej; Sprawozdania i recenzje; Bibliografia. Redakcja dążyła także do
programowania tradycji jednostek wojsk łączności i widziała potrzebę dzielenia się
doświadczeniami i wspomnieniami oficerów łączności na łamach pisma z
czytelnikami. Stąd też apel z jakim zwrócono się do czytelników o nadsyłanie prac na
ww. tematy. Dzięki temu ukazało się kilka ciekawych artykułów o historii wojsk
łączności z okresu I wojny światowej i wojny polsko-rosyjskiej. Aby promować
młodych autorów redakcja ogłaszała konkursy na najlepszą pracę.
W sumie w latach 1938—1939 wydano dwadzieścia numerów pisma.
„Przegląd saperski”
Miesięcznik był kontynuacją działu „Saper” z „Przeglądu Wojskowo-
Technicznego”. Pierwszy numer pisma ukazał się w styczniu 1938 roku. Ciągłość tę
podkreślała zachowana przez redakcję numeracja, przyjęto bowiem, jako kolejny rok
wydawania pisma rok dwunasty, licząc od daty powstania „Przeglądu Wojskowo-
Technicznego.” tj. roku 1927. Redaktorem pisma był mjr (od 1939 roku ppłk — przyp.
ZGK) Teodor Zaniewski
. Wydawcą — Dowództwo Saperów Ministerstwa Spraw
Wojskowych. Jak zapowiadała redakcja w artykule wstępnym periodyk” „... będzie
53
Był nim dział „Łączność” w „Przeglądzie Wojskowo-Technicznym”.
54
„Przegląd Łączności” („PŁ”), nr 1, 1938, s. 3.
55
T. Zaniewski był uprzednio redaktorem działu „Saper” w „Przeglądzie Wojskowo-Technicznym”.
obejmował tak jak dotychczas dział saperski „Przeglądu Wojskowo-Technicznego”,
wszystkie zagadnienia, dotyczące saperów. Układ i format zeszytu pozostaje bez
zmian”. Problematyka poruszana na łamach czasopisma była więc bardzo rozległa,
lecz ściśle związana z działalnością saperów. Poza artykułami przekrojowymi, w
każdym numerze, wiele miejsca przeznaczano na przegląd publikacji zamieszczanych
w zagranicznych periodykach saperskich. Ostatnie strony każdego zeszytu
przeznaczano na sprawozdania i recenzje oraz bibliografię. W „Przeglądzie
Saperskim” nie było w zasadzie wyodrębnionych działów tematycznych. Prac
drukowano w kolejności ustalonej przez redakcję. Jednak w opracowanym w grudnia
1938 roku „Skorowidzu działowym” artykuły zgrupowano w następujące działy:
Organizacja; Historia; Wyszkolenie i wychowanie; Regulaminy, Instrukcje i
podręczniki; Taktyka saperów; Sprzęt, materiały i zaopatrzenie saperów; Różne. W
celu promocji młodych talentów, redakcja ogłaszała konkursy na najlepsze prace
poruszające problematykę saperską. Można stwierdzić, że — obok obowiązujących
instrukcji i podręczników — był „Przegląd Saperski” głównym „... źródłem informacji
oraz polem wymiany doświadczeń dotyczących taktyki saperów, a zwłaszcza
szkolenia żołnierzy i pododdziałów”
. W latach 1938—1939 wydano w sumie
dwadzieścia numerów pisma.
„Przegląd Wojsk Pancernych”
Miesięcznik ten powstał po rozpadzie „Przeglądu Wojskowo-Technicznego”.
Pierwszy numer „Przeglądu Wojsk Pancernych” okazał się w styczniu 1938 roku,
zachowując — tak jak poprzednie „bratnie” „Przeglądy” — numerację pisma, licząc
od pierwszego numeru „Przeglądu Wojskowo-Technicznego” z 1927 roku. W
odróżnieniu od innych fachowo wojskowych czasopism tego okresu, „Przesąd Wojsk
Pancernych” był adresowany nie tylko do oficerów, ale i do podoficerów broni
pancernej. Podoficerowie bowiem — jak pisała redakcja — „... pełnią nie tylko
funkcje dowódcze, lecz również techników, warsztatowców i szkoleniowców ...” i
dlatego „... stwarzanie w fachowym organie wojsk pancernych działu dla podoficerów
56
Z. M o s z u m a ń s k i, „Przegląd Saperski” 1938—1939, „PWL”, nr 1, 1990, s. 184.
jest konieczne ...”
. Stąd też publikowano dużo takich artykułów, które sprzyjały
podnoszeniu ich kwalifikacji metodą samokształcenia. Ubolewano jednak nad tym, że
podoficerowie sami nie pisali do „Przeglądu”. Redaktorem naczelnym czasopisma był
mjr dypl. Antoni Marian Korczyński. Wydawcą periodyku było Dowództwo Broni
Pancernej Ministerstwa Spraw Wojskowych. W Komitecie Honorowym pisma byli
m.in. gen. dyw. Kazimierz Fabrycy, gen. dyw. Tadeusz Piskor i gen. bryg. Janusz
Głuchowski.
Periodyk nie miał wyodrębnionych działów tematycznych. Redakcja
każdorazowo inaczej ustalała kolejność publikacji. W zamieszczanym „Spisie treści”,
artykuły grupowano jednak w następujące działy: Ogólne; Organizacja; Wychowanie i
wyszkolenie; Historia; Użycie operacyjne i taktyczne; Uzbrojenie i zaopatrzenie;
Wyposażenie; Obrona przeciwpancerna; Zagadnienia Konstrukcyjne; Eksploatacja
sprzętu; Produkcja i naprawy; Paliwa i zagadnienia energetyczne; Zagadnienia
łączności; Różne; Wykaz współpracowników. „Przegląd Wojsk Pancernych”
podobnie jak „Przegląd Saperski” „... był — oprócz obowiązujących instrukcji —
głównym źródłem informacji oraz polem wymiany doświadczeń na temat taktyki
wojsk pancernych własnych i armii obcych. Dostarczał materiałów metodycznych do
szkolenia żołnierzy i pododdziałów, stanowił niewątpliwie pomoc w pogłębianiu
wiedzy i doskonaleniu umiejętności >pancerniaków<”
Do września 1939 roku wydano dwadzieścia numerów pisma
*
* *
Ogólnie oceniając dorobek fachowych czasopism wojskowych okresu
międzywojennego, należy stwierdzić, że stanowił on istotny wkład w całokształt
historii wojskowej i teorii wojen oraz historii ogólnej Polski. Okres ten, to narodziny
nowoczesnego, fachowego czasopiśmiennictwa wojskowego, które w krótkim czasie
osiągnęło poziom liczący się w Europie.
57
J. S t a c h u r s k i, „Przegląd Wojsk Pancernych” 1938—1939. „PWL”, nr 7, 1989, s. 167.
58
s. 168.
59
Nie ukazały się numery z lipca i sierpnia 1939 roku.
Cechą charakterystyczną periodyków wojskowych, było publikowanie prawie
w każdym z nich, szerokiego wyboru bibliografii, aktualnie ukazujących się prac w
kraju i zagranicą, a związanych tematycznie z danym pismem. Wszystkie fachowe
czasopisma wojskowe propagowały tradycję oręża. Stąd też, duża ilość artykułów z
wszystkich dziedzin historii wojskowej. Nie brakowało też, prac poświęconych myśli
wojskowej, nauce wojennej i teorii doktryn wojennych. Dlatego, czasopisma te są
obecnie źródłem, którego nie może pominąć żaden historyk w procesie badawczym.
Liczne prace współczesnych historyków, nie tylko w mundurach, są tego najlepszym
przykładem. Rola tych czasopism jako źródła historycznego wzrosła w obecnej dobie,
ponieważ w czasie ostatniej wojny wiele archiwaliów i akt urzędowych zaginęło
bezpowrotnie. Dlatego też, fachowe czasopisma wojskowe są niejednokrotnie
głównym — poza materiałami archiwalnymi — źródłem wiedzy o ówczesnej teorii
wojen i historii wojskowości. Były one także cennym źródłem samokształcenia dla
kadry wojskowej oraz umożliwiały jej sprawdzenie swych talentów pisarskich,
szczególnie dla oficerów z dalekich garnizonów. Historiografia prasy wojskowej tego
okresu wymaga wnikliwej i pogłębionej analizy. Jest to duże pole do popisu dla
historyków wojskowych, gdyż prócz kilka bibliografii i artykułów przyczynkarskich,
do dzisiaj nie ma żadnej monografii poświęconej tej tematyce.