Kowalski Zdzisław Historia polskiej broni pancernej 1918 1990 w zarysie

Zdzisław G. Kowalski

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE DO HISTORII POLSKIEJ BRONI

PANCERNEJ 1918—1990

Przyszłość czołgów, które do arsenałów wojennych weszły podczas I wojny

światowej, a podczas II wojny światowej przeżywały swój rozkwit, w obecnej dobie

— na skutek dynamicznego rozwoju lotnictwa, zwłaszcza śmigłowcowego i

rakietowej broni przeciwpancernej — rysuje się raczej mgliście. Jedynie w przypadku

znaczącego skoku technologicznego, gwarantującego nie tylko zwykłe polepszanie już

posiadanych właściwości technicznych, tak defensywnych jak i ofensywnych —

przede wszystkim „zdobycie” kolejnego wymiaru działań wojennych, podziemia?

przestrzeni powietrznej? elektronicznej? lub choćby pewnej przewagi w tych nowych

obszarach nad lotnictwem — może uchronić czołgi przed definitywnym odejściem do

lamusa arsenałów wszystkich armii świata. Nie zmienia to jednak w niczym

historycznej oceny wielkiej roli jaka odegrała współczesna broń pancerna — pomijam

tu z oczywistych względów wszystkich protoplastów dzisiejszego czołgu, np.

występujących w starożytności (ale nie tylko) słoni „pancernych” i różnego rodzaju

pancernych wozów bojowych — w okresie od 1939 do 1990 roku. Ostatnia data to —

wydaje się — początek schyłku znaczenia tej broni na teatrze działań wojennych.

Miejscem gdzie nastąpił ten historyczny moment, były pola bitew na których starły się

wojska armii sprzymierzonych — pod przywództwem Stanów Zjednoczonych — z

armią Saddama Husseina podczas wojny przeciw Irakowi — tzw. Operacja Pustynna

Burza — gdzie praktycznie wyższość śmigłowców szturmowych została definitywnie

potwierdzona

. Polscy pancerniacy — na miarę naszych możliwości — także mają

swój wkład do powszechnych dziejów tej broni.

Chcąc przedstawić materiały źródłowe do historii polskiej broni pancernej,

należy dokonać pewnego wyboru. Szczegółowe bowiem omówienie wszystkich

dokumentów lub choćby zespołów z kilkunastu archiwów krajowych i zagranicznych,

w których znajdują się informacje do historii czołgów w Wojsku Polskim, zajęłoby

zbyt dużo miejsca. Dlatego w niniejszym opracowaniu skupiono się przede wszystkim

na tych zespołach i dokumentach z lat 1918—1939, a które znajdują się w zbiorach

Centralnego Archiwum Wojskowego

, To jest okresu, z którego — w wyniku działań

wojennych i okupacji — zachowało się najmniej archiwaliów. Czynniki polityczne

spowodowały natomiast, iż w zasobie tym, brak do dziś dnia spuścizny archiwalnej po

Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. O zadawalającym, a nawet stosunkowo

dobrze zachowanym zbiorze archiwaliów możemy mówić dopiero w stosunku do

dokumentacji ludowego Wojska Polskiego, począwszy od 1943 roku i okresu

powojennego. Dlatego też, w tym przypadku jedynie zasygnalizuje zespoły, w których

należałoby szukać informacji do dziejów broni pancernej. Dla łatwiejszego ich

zlokalizowania przedstawione zostaną one w oparciu o aktualną strukturę

organizacyjną wojskowej służby archiwalnej w Wojsku Polskim. A bez znajomości

której, trudno poruszać się historykowi chcącemu badać najnowszą historię

wojskowości polskiej.

Narodziny polskiej broni pancernej miały miejsce we Francji, gdzie dzięki

wysiłkom emigracyjnym działaczy polskich, na mocy dekretu prezydenta Francji

Raymonda Poincaré’a z dnia 4 czerwca 1917 roku, rozpoczęto formować Armię

Polską

. Miała to być autonomiczna formacja, walcząca pod własnym sztandarem, ale

pod francuskim zwierzchnictwem, oparta na wzorach organizacyjnych i sprzęcie

F.N. S c h u b e r t, T.L. K r a u s, The Whiriwind Waroku The United States Army m Operatians

Desert Shieid and Desert Starm, Washington, D.C., 1995.

O zasobie archiwalnym CAW zob. Informator o zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego, opr.

pod red. J. C i e s i e l s k i, Warszawa 1996. Pomocne przy badaniach wstępnych będą także inwentarze
poszczególnych zespołów archiwalnych, udostępniane w Pracowni Naukowej CAW.

Raymond Poicaré (1860—1934) francuski mąż stanu, od 1909 członek francuskiej Akademii Nauk,

od 1921 Polskiej Akademii Umiejętności; 1897—1903 deputowany, 1903—1913 senator z ramienia
prawicowych republikanów, od 1893 wielokrotny minister; w latach 1912—1913, 1922—1924 i 1926 premier;
w latach 1913—1920 prezydent. Z czynnego życia politycznego wycofał się w 1929 roku.

francuskim. W oparciu o powyższy dekret, 8 czerwca 1917 roku powołano specjalną

Misję Wojskową Francusko-Polską do przeprowadzenia rekrutacji i pokierowania

pracami organizacyjnymi. Politycznym reprezentantem organizowanej Armii Polskiej

stał się powołany 15 sierpnia 1918 roku Komitet Narodowy Polski

. Na mocy układu

zawartego 28 września 1918 roku, między rządem francuskim a Komitetem

Narodowym Polskim, znacznie rozszerzono podstawy organizacyjne. Przewidziano w

nim m.in. utworzenie stanowiska naczelnego dowódcy wojska polskiego oraz Sztabu

Generalnego, na czele którego miał stanąć oficer francuski. W myśl tego układu,

dowództwo organizowanej armii objął w dniu 4 października 1918 roku gen. Józef

Haller.

W polskich siłach zbrojnych jednostką, która zapoczątkowała historię broni

pancernej był 1 Pułk Czołgów

. Rozkazem z 15 marca 1919 roku dowództwo Armii

Polskiej we Francji — po uzyskaniu zgody władz francuskich — nakazało sformować

pięć kompanii, następnie — 16 marca — dwóch batalionów czołgów. Z kolei

francuska kwatera główna Armii Wschodniej 19 marca 1919 roku, poleciła

przeprowadzić to formowanie dowódcy XXXVIII Korpusu Armii, w oparciu o

francuski 505 Pułk Czołgów, którego dotychczasowy dowódca został wyznaczony na

pierwszego dowódcę nowoformowanej jednostki. Do organizacji pułku przystąpiono

22 marca 1919 roku w Maetigny les Bains

. Wiele niezwykle cennych informacji o

Szerzej o komitecie patrz: M. L e c z y k, Komitet Narodowy Polski a Entanta i Stany Zjednoczone

1917—1919, Warszawa 1966.

O dziejach tego pułku, patrz m.in.: B. J e ż e w s k i, Udział czołgów w akcji pod Dźwińskiem,

„Przegląd Wojskowo-Techniczny” 1929, z. 4, ss. 738—747; tenże, 1 Pułk Czołgów, Londyn 1972, nakł. Koła b.
żołnierzy 1 Pułku Czołgów, B. J e ż e w s k i, 1 Pułk Czołgów, Warszawa 1995; W. K o h u t n i c k i,
Przeszłość bojowa naszych czołgów w świetle krytyki, „Przegląd Wojskowo-Techniczny, 1928, nr 12; tenże.
Czołgi pod Mikulińcami, „Przegląd Wojskowo-Techniczny”, 1929, t. 4, s. 726—734; tenże. Fragmenty
niektórych działań naszych czołgów na froncie w latach 1919—1920, „Przegląd Wojskowo-Techniczny”, 1929,
nr 3, s. 533—556; tenże. Uwagi o użyciu czołgów w 1919—1920 roku, „Bellona”, 1925, nr 19, z. 1, s. 94—99; J.
N a s p i n s k i, Czołgi Renaulta w natarciu na Bobrujsk w dniu 29 sierpnia 1919 roku, „Przegląd Wojskowo-
Techniczny” 1929, z. s. 710—725; W. P a c z o s k i, Udział II plutonu 5-tej kompanii czołgów w natarciu na
Radzymin 15 VIII 1920 roku, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, Londyn, 1970, nr 59; M.
P i w o s z c z u k, Zarys historii wojennej 1-go Pułku Czołgów, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa 1935,
118 ss., 1 szkic; tenże; Zarys historji wojennej 1-go Pułku Czołgów, [uzup. dokonał] B. J e ż e w s k i, M.W.
Ż e b r o w s k i, Londyn 1964, 135 ss., T. U r b a ń c z y k, Czołgi i pociągi pancerne w bitwie warszawskiej
1920 roku, „Mówią Wieki”, 1991, nr 4, s. 32—35.; B. W a l i g ó r a, Działalność czołgów i pociągów
pancernych w boju na przedmościu Warszawy w sierpniu 1920 roku, „Przegląd Wojskowo-Techniczny”, 1932,
nr 5/6; Z dziejów 1 pułku czołgów, „Przegląd Wojskowo-Techniczny”, 1928, s. 1264—1270; Zarys Historji
Wojennej Pułków Polskich 1918—1920, Wojskowe Biuro Historyczne, Seria II, z. 47.

M. P i w o s z c z u k, op. cit., s. 3—4.

jego początkach znajdziemy w aktach zespołu Dowództwa Armii gen. Józefa Hallera

Bez szczegółowej kwerendy rozkazów i zarządzeń organizacyjnych, rozkazów

personalnych trudno odtworzyć dzieje tej pierwszej jednostki pancernej Wojska

Polskiego. Do najbardziej interesujących dokumentów należą niewątpliwie rozkazy

organizacyjne i reorganizacyjne

, etaty

, obsady oficerskie

, akta personalne i

awansowe oficerów, programy szkolenia, raporty o sytuacji w 1 Pułku Czołgów

skrypty z wykładów w Centrum Sztabu Generalnego armii francuskiej o organizacji i

użyciu czołgów

Do Polski pułk przybył 17 czerwca 1919 roku jako jeden z ostatnich bojowych

oddziałów armii gen. Józefa Hallera. Na garnizon pułku wyznaczono Łódź, gdzie po

wyładowaniu z transportu 120 czołgów — w tym 72 wyposażonymi w armaty i 48 w

karabiny maszynowe — natychmiast przystąpiono do dalszego szkolenia.

Historie działań wojennych pododdziałów 1 Pułku Czołgów możemy

odtworzyć na podstawie akt operacyjnych tych związków taktycznych w składzie

których walczyły wydzielone pododdziały — a nawet poszczególne czołgi — podczas

wojen 1919—1920

. W większości przypadków pododdział czołgów — z reguły

kompanię, rzadziej batalion — Naczelne Dowództwo przydzielało do dyspozycji

dowódcy frontu, a ten z kolei podporządkowywał go dowódcy dywizji bądź brygady.

Dlatego materiał źródłowy jest bardzo rozproszony i aby prześledzić losy

poszczególnych kompanii czołgów należy dokonać szczegółowej, dogłębnej kwerendy

we wszystkich zespołach— zaczynając od szczebla Naczelnego Dowództwa, poprzez

Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), Dowództwo Armii gen. Hallera, I.123.1. Sygnatury w

CAW są zbudowane w następujący sposób: nazwa archiwum — CAW; nazwa zespołu — tu Dowództwo Armii
gen. Hallera; oznaczenie okresu — tu rzymska I, to okres obejmujący lata 1914—1939, II to wojna obronna w
1939 roku, III to okres 1943—1945, IV to okres 1945—1990; liczba po kropce tu 123, oznacza grupę zespołów
akt polskich formacji wojskowych z okresu I wojny światowej w tym konkretnym przypadku armię gen. Hallera;
kolejna liczba po kropce tu arabska 1, to numer przyporządkowany konkretnemu zespołowi w tej grupie tj.
zespół Dowództwa armii; Kolejne liczby arabskie to numery konkretnych jednostek archiwalnych (dalej j.a.) w
przeważającej części występujących w formie teczki, poszytu lub rzadziej wiązki dokumentów. Szerzej o
systemie sygnatur przyjętych w CAW patrz. J. S z o s t a k, T. W a w r z y ń s k i, System sygnatur
archiwalnych dla zespołów Ludowego Wojska Polskiego z lat 1945—1990, Biuletyn Wojskowej Służby
Archiwalnej, Warszawa 1992, nr 15, s. 24—43.

Np. Zarządzenie w sprawie reorganizacji 1 pułku czołgów, tamże, 123.1.49.

Tamże, 123.1.23—25.

Obsada oficerska 1 pułku czołgów lipiec—sierpień 1919 roku, Tamże, 123.1.69.

Tamże, 123.1.23—43.

Tamże, 123.1.291.

Pododdziałów, gdyż jako całość 1 pcz nigdy nie działał.

dowództwa frontów, armii, różnego rodzaju grup operacyjnych i taktycznych, dywizji,

brygad, a na dowództwach pułków kończąc — dowództw pod które podlegały lub w

ramach których działały czołgi. Dopiero wówczas możemy w miarę w pełni

odtworzyć wojenne losy pierwszych polskich czołgistów. Jest to tak jednak tak

obszerny temat — przypomnijmy, że pułk w ówczesnym czasie tworzyło sześć

kompanii czołgów i każda miała swój własny szlak bojowy — iż należało by temu

poświęcić osobne opracowanie. Tutaj jedynie — z braku miejsca i czasu —

zasygnalizuję ten problem. Przykładowo, informacji o 2 kompanii czołgów — która

jako pierwszy pododdział czołgowy, wyruszyła 18 sierpnia 1919 roku na front —

należy szukać, odnośnie roku 1919 w zachowanych zespołach akt: Naczelnego

Dowództwa WP, a zwłaszcza jego Oddziale I — Organizacyjnym

, Oddziale III —

Operacyjnym

, Oddziale IV — Etapowym

, Oddziale V — Personalnym

Głównego Kwatermistrza

oraz w kolekcji Ordre de Bataille

i stanów liczebnych

Naczelnego Dowództwa; Sztabu Generalnego, przede wszystkim w zespole Szefa

Sztabu Generalnego

, Oddziale I — Organizacyjnym

i Oddziale V —

Personalnym

; Frontu Litewsko-Białoruskiego

; 1 Dywizji Piechoty Legionów

; 2

Dywizji Piechoty Wielkopolskiej

; Grupy Operacyjnej Wielkopolskiej

i Grupy

Operacyjnej gen. Edwarda Rydza-Śmigłego

. Ślady dalszej działalności 2 kompanii

czołgów, tj. w pierwszej połowie 1920 roku, możemy odnaleźć — podobnie jak w

wyżej omawianym okresie — w zespołach Naczelnego Dowództwa, Sztabu

Generalnego i Frontu Litewsko-Białoruskiego, a poza tym w aktach: 2 Dywizji

Litewsko-Białoruskiej

; 9 Dywizji Piechoty

i wchodzącej w jej skład XVIII

CAW, I.301.7.

CAW, I.301.9.

CAW, I.301.10.

CAW, I.301.11.

CAW, I.301.6.

CAW, I.301.30.

CAW, I.301.31.

CAW, I.303.1.

CAW, I.303.3.

CAW, I.303.9.

CAW, I.310.3.

CAW, I.313.1.1—2.

CAW, I.310.3.

CAW, I.312.45.1—7.

CAW, I.312.44.1—3.

CAW, I.313.31.1.

Brygady Piechoty

. Natomiast dla przedstawienia wkładu 2 kompanii czołgów w

zwycięstwo w bitwie warszawskiej, niezbędne jest dogłębne poznanie — oprócz już

wymienionych wyżej naczelnych organów kierowania siłami zbrojnymi — zespołów

dowództw: Frontu Północnego

; 5 Armii

; Grupy Operacyjnej gen. Aleksandra

Karnickiego

; Grupy Operacyjnej gen. Franciszka Krajowskiego

i 18 Dywizji

Piechoty

W chwili zakończenia działań wojennych poszczególne bataliony pułku

stacjonowały początkowo w różnych garnizonach: I Baon najpierw we Lwowie, a

następnie w Warszawie; II Baon w Białymstoku, od listopada 1920 roku w Krakowie,

by pod koniec tego roku ostatecznie przenieść się do Żurawicy pod Przemyślem, III

Baon w Łodzi, od stycznia 1921 roku w Biedrusku, a w końcu listopada tegoż roku w

Poznaniu. Z dniem 11 sierpnia 1921 roku pułk postawiono — w myśl nowej

organizacji oddziałów czołgów — w stan likwidacji. Od 10 września 1921 roku

bataliony uzyskały samodzielność. Nowa organizacja jednak nie sprawdziła się i już

16 lutego 1923 roku nastąpiło odrodzenie 1 Pułku Czołgów. W jego skład weszły I, II

i III batalion w dotychczasowym składzie, z tym, że z trzech batalionowych

warsztatów czołgowych utworzono pułkowe warsztaty czołgowe. Na miejsce

stacjonowania pułku została wyznaczona Żurawica. W październiku 1930 roku pułk

został przeniesiony do Poznania, jako stałego garnizonu

. Pod swoją pierwotną nazwą

pułk funkcjonował do 1931 roku. Archiwalia jakie pozostały z tego okresu jego

działalności — zaledwie 11 j.a. — są dwojakiego rodzaju: rozkazy dzienne pułku z

lata 1919—1931

i wykazy uposażeń z okresu wrzesień 1930 do marca 1931 roku

Kontynuatorem tradycji 1 Pułku Czołgów był 1 Pułk Pancerny po którym zachował się

materiał archiwalny w postaci: rozkazów dziennych z lat 1931—1934 (11 j.a.)

CAW, I.313.9.3, 14, 31, 73, 75.

CAW, I.313.39.1.

CAW, I.310.12.

CAW, I.311.5.

CAW, I.312.20.1.

CAW, I.312.22.1.

CAW, I.313.18.1, 3, 6—7, 12—14.

Za wyjątkiem II Baonu, który pozostał w Żurawicy i był w późniejszym okresie bazą organizacyjną

2 Pułku Pancernego.

CAW, 1 Pułk Czołgów, I.324.1.1—9.

Tamże, 10—11.

CAW, 1 Pułk Pancerny, I.324.2.1—11.

wykazy uposażeń z lat 1931—1934 (6 j.a.)

i sprawozdanie z wyszkolenia pułku w

okresie zimowym w roku 1932 (1 j.a.)

. Szczebel pułku reprezentowany jest ponadto

przez mocno okrojony materiał 3 Pułku Pancernego z Modlina: rozkazy dzienne z lat

1931—1934 (5 j.a.)

i wykazy uposażeń z lat 1933—1934 (2 j.a.)

. Brak całkowicie

akt wytworzonych przez 2 Pułk Pancerny z Żurawicy.

Po wielkiej reorganizacji broni pancernej — która jako odrębny rodzaj wojska

zaistniała praktycznie dopiero od 1930 roku, kiedy to powstało Dowództwo Broni

Pancernej — w 1931 i 1935 roku dokonano kolejnych przeobrażeń organizacyjnych

W wyniku tych prac powołano początkowo do życia jako samodzielne jednostki,

bataliony czołgów i samochodów pancernych, a następnie — bataliony pancerne. Po

jednostkach tych zachowały się następujące archiwalia: I Batalion Pancerny m.p.

Poznań — rozkazy dzienne z lat 1935—1939 (13 j.a.)

i wykazy uposażeń z lat

1935—1939 (5 j.a.)

; III Batalion Pancerny m.p. Warszawa — rozkazy dzienne z lat

1935—1939 (20 j.a.)

, rozkazy dzienne sukcesora batalionu tj. I Batalionu Czołgów

Lekkich z 1938 roku (1 j.a.)

, rozkazy dzienne Oddziału Wydzielonego z 1937 roku

(1 j.a.)

, wykazy uposażeń z lat 1934—1939 (5 j.a.)

oraz pojedyncze jednostki

archiwalne gromadzące materiały szkoleniowe 1936—1938

, korespondencyjne m.in.

w sprawach personalnych z lat 1936—1938

, książka służbowa kompanii czołgów

„Vickers” z lat 1936—1937

i materiały ewidencyjne sprzętu pancernego i

szkoleniowe z lat 1936—1939

; IV Batalion Pancerny m.p. Brześć n. Bugiem to

najliczniejszy zespół, bo liczący 67 j.a. — są w nim rozkazy dzienne z lat 1932—

Tamże, 12—17.

Tamże, 18.

CAW, 3 Pułk Pancerny, I.324.3.1—6.

Tamże, 18.

E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie 1936—1939. Próby modernizacji i rozbudowy, Warszawa

1964, s. 157.

CAW, I Batalion Pancerny, I.324.7.1—13.

Tamże, 14—18.

CAW, III Batalion Pancerny, I.324.8.1—19 i 22.

Tamże, 20.

Tamże, 21.

Tamże, 23—27.

Tamże, 28.

Tamże, 29.

Tamże, 30.

Tamże, 31—32.

1939

, rozkazy tajne, organizacyjne. podoficerskie i wnioski do rozkazów oficera

mobilizacyjnego z lat 1930—1939

, skorowidze imienne podoficerów, chorążych i

szeregowych z lat 1930—1939

, sprawy personalne, urlopowe i odznaczeniowe kadry

i żołnierzy

oraz korespondencja w sprawach gospodarczych

; V Batalion Pancerny

m.p. Kraków — zachowały się jedynie rozkazy dzienne z lat 1935—1938 (4 j.a.)

wykaz uposażeń z lutego 1938 roku

; VH Batalion Pancerny m.p. Grodno (1 j.a.) —

rozkazy dzienne z 1938 roku

; VIII Batalion Pancerny m.p. Bydgoszcz — rozkazy

dzienne (9 j.a.) i wykazy uposażeń (4 j.a.) z lat 1935—1939

; IX Batalion Pancerny

m.p. Lublin — to tylko rozkazy dzienne (6 j.a.) z lat 1935—1939

; X Batalion

Pancerny m.p. Łódź/Zgierz — rozkazy dzienne (4 j.a.)

i wykazy uposażeń (3 j.a.)

;

XII Batalion Pancerny m.p. Łuck tylko rozkazy dzienne z lat 1937—1939 (3 j.a.)

;

Dywizjon Pancerny nr 91 — rozkazy dzienne i wykaz uposażeń z 1939 roku

Niefortunną próbą wzmocnienia znaczenia czołgów w doktrynie wojennej

przedwojennej armii polskiej, było utworzenie w 1937 roku dowództw grup

pancernych. Sformowano wówczas 1 i 2 Dowództwo Grupy Pancernej, a w następnym

roku, 3 Dowództwo Grupy Pancernej. Dowódcy 1 Grupy podlegały I, III, VIII i X

Baon Pancerny, dowódcy 2 Grupy Pancernej II, V, VI i XII oraz kadra IX Baonu

Pancernego. Ostatnią formacją na tym szczeblu, była utworzona wiosną 1939 roku

Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa, która spisała się chlubnie podczas

kampanii wrześniowej. Do chwili wybuch II wojny światowej organizacja grup

pancernych nie została jednak ukończona. Ze wszystkich tych jednostek zachowały się

tylko szczątkowe ilości materiałów archiwalnych. Obejmują one trzy j.a. 3 Grupy

Pancernej: rozkazy dowództwa z okresu od 29 czerwca 1938 do 1 sierpnia 1939

CAW, IV Batalion Pancerny, I.324.9.1—12.

Tamże, 13—17.

Tamże, 21—28.

Tamże, 29—60.

Tamże, 61—67.

CAW, V Batalion Pancerny, I.324.10.1—4.

Tamże, 5.

CAW, VII Batalion Pancerny, I.324.11.1.

CAW, VIII Batalion Pancerny, I.324.12.1—13.

CAW, IX Batalion Pancerny, I.324.23.1—6.

CAW, X Batalion Pancerny I.324.14.1—4.

Tamże, 5—7.

CAW, XII Batalion Pancerny, I.324.15.1—3.

CAW, Dywizjon Pancerny nr 91, I.324.16.1—3.

roku

, studium broni pancernej i motoryzacyjnej wojska niemieckiego

sprawozdanie z ćwiczenia doświadczalnego nr 15 nt. Obrona przeciwpancerna —

wytyczne

. Z dokumentów Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej zachowała

się jedynie jedna jednostka, zawierająca wykazy uposażeń oficerów z sierpnia i

września 1939 roku

Do 1925 roku na szczeblu Ministerstwa Spraw Wojskowych nie było

wyodrębnionej komórki zajmującej się wyłącznie czołgami. Wszystkie problemy

związane z szeroko wówczas rozumianą bronią pancerną — w tym czołgów —

znajdowały się w gestii Departamentu Technicznego Ministerstwa Spraw

Wojskowych

. Sprawy dotyczące czołgów rozpatrywano i załatwiano w

poszczególnych sekcjach tego departamentu. Stąd i tak skąpy materiał archiwalny jest

bardzo rozproszony. Najciekawsze archiwalia znajdują się w Sekcji Samochodowej, są

to: sprawy organizacyjne i dyslokacyjne oraz zakupów za granicą materiałów

samochodowych i czołgowych z 1921 roku

, etaty sprzętu czołgowego z 1923 roku

oraz uwagi o użyciu czołgów podczas ćwiczeń z lat 1924—1926

. Z wyodrębnionego

w 1927 roku Wydziału Broni Pancernych zachowały się jedynie 5 j.a. Do niezmiernie

cennych archiwaliów należy bez sprzecznie zaliczyć: projekt organizacji czołgów na

czas pokojowy i wojenny wraz z etatami, rozkład i rozlokowanie czołgów na dzień 20

sierpnia 1920 roku oraz rozkaz o utworzeniu odrębnego korpusu oficerskiego

czołgów

i referat szefa Departamentu Inżynierii z dnia 13 czerwca 1927 roku w

sprawie broni pancernej

CAW, Dowództwo 3 Grupy Pancernej, I.316.1.1.

Tamże, 2.

Tamże, 3.

CAW, Dowództwo Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej, I.316.2.1.

CAW, Departament Techniczny Ministerstwa Spraw Wojskowych (dalej MSWojsk.), I.300.41.

Przechodził on wiele reorganizacji i tak od 1918 roku nosił nazwę Departament III Techniczny, od maja 1919
Departament III Techniczno-Komunikacyjny, od marca 1920 roku Departament II Wojsk Technicznych, od
sierpnia 1921 roku Departament VI Wojsk Technicznych, a po kolejnej zmianie od czerwca 1925 roku powstał
Departament V Wojsk Technicznych, z którego w czerwcu 1927 roku utworzono Departament Inżynierii w
składzie którego pojawiła się wyodrębniona jednostka — Wydział Broni Pancernych. Z tego właśnie wydziału,
po kolejnej reorganizacji — w lutym 1929 roku — utworzono samodzielne Szefostwo Broni Pancernych.

Tamże, 76.

Tamże, 91.

Tamże, 100.

Tamże, 246.

Tamże, 248.

Najciekawszym i najbogatszym zespołem MSWojsk. z lat 1929—1939 jest

niewątpliwie zespół Dowództwa Broni Pancernych

. Dowództwo to powstało 23

września 1930 roku z Szefostwa Broni Pancernych

, które składało się początkowo z

referatów: Ogólnego, Wyszkolenia, Personalnego i Technicznego, a od kwietnia 1930

roku: Ogólnego, Materiałowego, Studiów i Samodzielnego Referatu Przemysłu

Wojennego. Akta zespołu zawierają 53 j.a. Dokumenty te pochodzą z lat 1929—1939,

w tym najliczniej są reprezentowane z lat 1929—1931, najskromniej z lat 1932—

1935. Akta podzielone są na 8 grup tematycznych. Najważniejszą grupę akt stanowią

materiały dotyczące wyposażenia technicznego: dane taktyczno-techniczne uzbrojenia,

sprawozdania z poprowadzonych prób doświadczalnych czołgów, rysunki techniczne,

wykazy stanu taboru — 18 j.a. W grupie tej znajdują się także akta Komisji

Normalizacji Dowództwa Broni Pancernych: są to m.in. sprawozdania, projekty i

wykazy norm, opinie i protokóły Komisji. Drugą, nie mniej liczną grupę stanowią

dokumenty szkoleniowe: rozkazy organizacyjne, instrukcje, programy,

korespondencja w sprawie studiów za granicą

, regulaminy i tabele należności

instrukcje techniczne i regulaminy

— w sumie 15 j.a. Pozostałe grupy tworzą

dokumenty zawierające informacje na temat: przepisów służbowych, charakterystyk i

zestawień porównawczych broni pancernych Francji, Niemiec, Polski i ZSRR, stanów

faktycznego i materiałowego jednostek broni pancernych, w tym pododdziałów

czołgów

Z zespołem w którym znajdują się także — choć w mniejszym zakresie, bo

zaledwie w 14 j.a. — informacje dotyczące czołgów jest Departament Dowodzenia

Ogólnego MSWojsk. Początkowo — tj. od 28 czerwca 1926 roku — Biuro Ogólno-

Organizacyjne bezpośrednio podlegało II wiceministrowi i było jego organem pracy.

Tworzył je wydział organizacyjny i wyszkolenia, a od sierpnia 1927 roku

organizacyjny, wyszkolenia i szkolnictwa wojskowego. Z dniem 30 października 1934

CAW, I.300.47.

Po reorganizacji Departamentu Inżynierii MSWojsk. z 5.02.1929 roku z Wydziału Broni

Pancernych.

CAW, I.300.47.9 i 10.

Tamże, 11.

Tamże, 19 i 20.

Tamże, 3, 4 i 5.

roku zarządzono likwidację Biura, a w jego miejsce powołano Departament

Dowodzenia Ogólnego, w którego skład wchodziły wydziały: ogólny, organizacji

wyszkolenia, OPL i sekretariat. Taka organizacja przetrwała do grudnia 1937 roku,

kiedy to po kolejnej reformie w skład Departamentu weszły wydziały:

bezpieczeństwa, ogólny, organizacyjny, organizacji wyszkolenia wojska, studiów i

psychologiczno-wychowawczy

. Do najwartościowszych należy zaliczyć: materiały o

reorganizacji broni pancernych i wojsk samochodowych

, projekt rozbudowy

organizacyjnej czołgów

, referat przedstawiający organizację formacji pancernych na

stopie pokojowej

, zarządzenie w sprawie kompanii manewrowej czołgów (wszystkie

ww. dokumenty dotyczą 1927 roku)

. Bardzo cenne są zwłaszcza akta: z 1937 roku o

organizacji brygady pancerno-motorowej

i z 1939 roku, zawierające sprawozdania o

stanie broni pancernej, z prac laboratoryjnych i działalności Biura Badań

Technicznych Broni Pancernych, wnioski ogólne o jednostkach pancernych i studia

techniczne, a przede wszystkim informacje o 1 i 2 Grupie Pancernej

Jak już wyżej wspomniano, czołgi przez cały okres międzywojenny miały

status broni pomocniczej, współdziałającej z piechotą i kawalerią, a w mniejszym

stopniu z artylerią. Stąd też w zespole akt — powstałego 22 sierpnia 1921 roku po

zlikwidowaniu Departamentu I Broni Głównych i Wojsk Taborowych —

Departamentu Piechoty MSWojsk.

odnajdziemy materiały dotyczące czołgów w tym

m.in.: ogólne zasady użycia broni pancernej, studia doświadczalne z czołgami TK,

sprawozdania z ćwiczeń doświadczalnych z czołgami i zasady obrony

przeciwpancernej

W zespole Departamentu Kawałem MSWojsk. — który powołano tym samym

rozkazem co Departament Piechoty — z interesujących nas materiałów odnajdziemy

m.in. kompetencje Dowództwa Broni Pancernych, organizacja Warszawskiej Brygady

CAW, Departament Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. (dalej DDO), I.300.221.24.

Tamże, 14.

Tamże, 21 i 24.

Tamże, 34, 62 i 68.

Tamże, 51.

Tamże, 119.

Tamże, 136.

Spis władz wojskowych 1918—I921, Warszawa 1936, cz. I.

CAW, Departament Piechoty MSWojsk. I.300.28.116.

Pancerno-Motorowej

, projekt instrukcji Walka kawalerii z bronią pancerną

Instrukcje dotyczące organizacji wf w wojsku, wyszkolenia w formacjach broni

pancernych i oddziałach cyklistów

, wytyczne do szkolenia do walki i współdziałania

z czołgami

, plany zabezpieczenia i programy kursów i praktyk

, wnioski do ćwiczeń

we współdziałaniu z czołgami

100

, zarządzenia i sprawozdania z ćwiczeń broni

połączonych

101

, referat mjr Ryszarda S. Liwickiego pt. Obrona przeciwpancerna i

współdziałanie z bronią pancerną

102

płk Zygmunta Miłkowskiego pt. Użycie i

działanie dywizjonu pancernego w składzie 3—4 pułkowej jednostki kawalerii

103

Ważnym źródłem dla historii broni pancernej od połowy lat dwudziestych, jest

niewątpliwie grupa zespołów akt Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych (dalej GISZ).

GISZ został utworzony na podstawie dekretu prezydenta RP z 6 sierpnia 1926 roku

104

Na jego czele stał generalny inspektor — generał przewidziany na naczelnego wodza

w czasie wojny, w okresie pokoju — zgodnie z artykułem 3 dekretu — był on stałym

zastępcą ministra spraw wojskowych we wszystkich sprawach przygotowania sił

zbrojnych i państwa do obrony na wypadek wojny. Podporządkowanie to było tylko

formalne, gdyż w rzeczywistości obie te funkcje sprawował wówczas marszałek Józef

Piłsudski. W zespole tym najcenniejsze są dokumenty zgromadzone w jednostkach

archiwalnych Biura Inspekcji GISZ, są to: rozkaz wykonawczy o organizacji

szefostwa broni pancernych z 1929 roku

105

; rozkazy wykonawcze o wprowadzeniu

nowej organizacji i reorganizacji broni pancernej w latach 1930—1936

106

; rozkazy

dotyczące organizacji Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej z 1939 roku

107

;

stany liczebne sił zbrojnych RP w latach 1926—1939

108

; sprawozdania z inspekcji

CAW, Departament Kawalerii MSWojsk. I.300.30.27 i 28.

Tamże, 55 i 77.

Tamże, 69.

Tamże, 95, 97—98, 101—102 i 105—106.

Tamże, 120—121 i 126.

100

Tamże, 163—164.

101

Tamże, 175—179.

102

Tamże, 214.

103

Tamże, 215.

104

Dziennik Rozkazem MSWojsk. nr 22 z 1926 roku.

105

CAW, Biuro Inspekcji, I.302.4.212.

106

Tamże, 215, 221, 226 i 228.

107

Tamże, 240—241.

108

W tym dane o czołgach i kadrze, tamże, 271—283.

jednostek czołgów i raport Inspektora Wojsk Technicznych z lat 1926—1937

109

;

instrukcje, wytyczne i rozkazy do szkolenia broni pancernych z lat 1928—1939

roku

110

i kadry zawodowej broni pancernej z lat 1932—1938

111

; sprawozdania i

założenia do ćwiczeń aplikacyjnych oficerów broni pancernej z lat 1938—1939

roku

112

; sprawozdania i wytyczne do szkolenia tzw. kontyngentu broni pancernej z lat

1932—1936

113

; ćwiczenia doświadczalne broni pancernej z 1929 roku

114

; bardzo

ciekawe sprawozdanie o współdziałaniu artylerii z czołgami w natarciu

115

zarządzenia, wytyczne i sprawozdanie z ćwiczeń doświadczalnych broni pancernych i

lotnictwa z 1939 roku

116

; wykład płk. dypl. Stanisława Teofila Arciszewskiego z 1939

roku pt. Zasady użycia i organizacji broni pancernej

117

; dane techniczne czołgów

Carden-Loyd i Renault FT, referaty i zarządzenia dotyczące broni pancernej z lat

1927—1930

118

; sprawozdania z ćwiczeń doświadczalnych z wozami bojowymi TK z

lat 1931—1933

119

; ogólne zasady użycia broni pancernej z 1932 roku

120

, regulamin

Czołg lekki — walka i instrukcja broni pancernej z 1937 roku

121

; instrukcja chemiczna

broni pancernej

122

i wskazówki tymczasowe dla pocztów sztandarowych jednostek

broni pancernych z 1938 roku

123

; skrypt pt. Użycie wielkiej jednostki pancernej z 1936

roku

124

; uwagi wnioski i sprawozdania dotyczące działania oddziałów pancerno-

motorowych, sprawozdania z prac nad blachami i płytami pancernymi, materiały

bibliograficzne dotyczące broni pancernej z lat 1937—1938

125

; opracowania,

instrukcje i wytyczne w sprawie działania i zwalczania broni pancernej z lat 1937—

109

Tamże, 393, 432—433, 436, 443, 447—450, 452, 454, 456, 461 i 463.

110

Tamże, 709, 713 i 721, 736, 782, 786—787, 789—790, 798—799 i 806.

111

Tamże, 886—887, 905, 914 i 916.

112

Tamże, 975, 981 i 983.

113

Tamże, 1127, 1133, 1135, 1137, 1140, 1144—1145, 1148 i 1151.

114

Tamże, 1251—1252, 1255, 1260—1261, 1265—1266, 1270, 1273, 1283, 1290.

115

Tamże, 1292.

116

Tamże, 1293.

117

Tamże, 1527—1529.

118

Tamże, 1879.

119

Tamże, 1880 i 1881.

120

Tamże, 753, 1558 i 1881.

121

Tamże, 1572.

122

Tamże, 1578.

123

Tamże, 1582.

124

Tamże, 1625.

125

Tamże, 1882.

1938

126

; opracowania dotyczące obrony przeciwpancernej oraz zasad użycia i

organizacji broni pancernej, sprawozdania komisji broni pancernych na temat

możliwości zakupienia czołgów we Francji i Czechosłowacji z 1939 roku, tabele

poglądowe polskiego sprzętu pancernego i notatki ppłk. dypl. Ryszarda Stefana

Koperskiego nt. Broń pancerna, dane organizacyjne i taktyczne

127

, referat pt. Broń

pancerna i sposoby jej zwalczania

128

. W zespole tym znajdziemy także trochę

informacji o roli czołgów w ówczesnym wojsku, jako broni pomocniczej,

współdziałającej i uzupełniającej, w sprawozdaniach z gier wojennych i operacyjnych

generalicji z lat 1927—1939

129

oraz w dokumentacje dotyczącą rejonów i zasad

koncentracji wielkich jednostek z lat 1927—1939

130

. Ponadto rozproszony materiał

znajduje się m.in. w zespołach: Gabinetu GISZ — są to projekty organizacji jednostek

kawalerii i broni pancernej z lat 1926—1927

131

oraz w Inspektoracie Armii Lwów —

sprawozdania z inspekcji jednostek broni pancernej z lat 1926—1929

132

Większy okres czasowy obejmują archiwalia z grupy zespołów Sztabu

Generalnego (1921—1928) następnie przemianowanego na Sztab Główny (1928—

1939)

133

. I tak w zespole akt szefa Sztabu Głównego, tzw. Kancelarii przybocznej

odnajdziemy całą grupę niezmiernie interesujących materiałów specjalnej —

powołanej w czerwcu 1936 roku — komisji do spraw rozbudowy armii polskiej płk.

dypl. Jana Jagmin-Sadowskiego

134

z których najciekawsze to przede wszystkim referat

na temat rozbudowy broni pancernej z załącznikami z 1936 roku

135

. Poza tym nie

mniej interesujące są: projekty rozbudowy broni pancernych i jej mechanizacji z lat

126

Tamże, 1883.

127

Tamże, 1884.

128

W aktach generała inspekcjonującego gen. Wieniawy-Długoszowskiego, Tamże, 2223.

129

Tamże, 984—1083.

130

Tamże, 1318—1358.

131

CAW, Gabinet GISZ, I.302.1.3.

132

CAW, Inspektorat Armii Lwów, I.302.9.1—3.

133

Zmianę nazwy wprowadził rozkaz Oddziału I Szt. Gen. 1.5300/Org. z 22.12.1928 roku.

134

W skład komisji weszli ponadto: płk dypl. Karol Hodała, ppłk dypl. Mieczysław Silisławski i ppłk

dypl. Stanisław Sadowski. Ekipa ta na podstawie wytycznych szefa Sztabu Głównego gen. Wacława
Stachiewicza opracowywała oddzielne referaty, dotyczące rozbudowy poszczególnych działów wojska i
rodzajów broni. W każdym referacie zawarto porównania organizacji i wyposażenia armii polskiej w stosunku
do armii niemieckiej, radzieckiej i francuskiej. Plan odnośnie rozbudowy broni pancernej został zatwierdzony
przez Komitet do spraw Uzbrojenia i Sprzętu (KSUS) przy GISZ, w dniach 8—9 stycznia 1937 roku. Szerzej o
działalności i wynikach tych prac patrz E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie 1936—1939, Próby modernizacji i
rozbudowy. Warszawa 1964, ogólnie s. 20—44, a o broni pancernej, s. 151—187.

135

CAW, Szef Sztabu Głównego, Kancelaria Przyboczna I.303.1.72.

1924—1925

136

; wymieniamy już wykład Stefana Mossora Walka z bronią pancerną

137

oraz projekt przepisów O administracji materiałami pancernymi i samochodowymi z

1939 roku

138

. W zespole Biura Komitetu dla Spraw Uzbrojenia jest także ciekawy

referat przygotowany dla szefa Sztabu Generalnego w 1923 roku na temat czołgów

produkowanych przez angielską firmę Vickers

139

W zespole Oddziału I — Ogólno-Organizacyjnego

140

Sztabu Generalnego

oprócz wycinkowych danych o broni pancernej z licznych Ordre de Bataille, stanów

liczebnych i komunikatów dyslokacyjnych Wojska Polskiego z lat 1921—1939

odnajdziemy m.in.: projekty etatów wojennych opracowanych przez Dowództwo

Broni Pancernej MSWojsk. z 1938 roku

141

; rozkaz dotyczący organizacji czołgów na

stopie pokojowej i schematy organizacji batalionu czołgów na stopie wojennej z 1921

roku. Tymczasową organizacje czołgów na stopie wojennej, schematy organizacyjne,

etaty, poprawki, Projekt rozbudowy formacji czołgów opracowany w Departamencie

Piechoty MSWojsk., referat na temat nowej organizacji wojennej piechoty i

organizacji doświadczalnej grupy pancerno-motorowej z lat 1921—1929

142

; rozkaz

wykonawczy z 1930 roku szefa Broni Pancernych MSWojsk. o wprowadzenie w życie

nowej organizacji broni pancernych, sprawozdanie z konferencji w sprawie organizacji

broni pancernej na stopie pokojowej, rozkaz wykonawczy Dowództwa Broni

Pancernych MSWojsk. o organizacji trzech pułków pancernych, projekt organizacji

broni pancernych na stopie wojennej (etaty) dla celów ćwiczebnych i doświadczalnych

z 1930—1935

143

; projekt organizacji wojennej broni pancernych (etaty) projekt planu

rozbudowy i modernizacji oraz zmiany w Ordre de Bataille, etaty i składy osobowe

nowoutworzonych jednostek pancernych, opinie o pokojowej organizacji batalionów

pancernych (czołgów lekkich, rozpoznawczych TK. i TKS), mapę dyslokacji

jednostek broni pancernych na terenie RP, znaki umowne jednostek pancernych

136

Tamże, 65.

137

Tamże, 163.

138

Tamże, 191.

139

CAW, Biuro Komitetu dla Spraw Uzbrojenia Sztabu Generalnego, I.303.15.11.

140

Od 1928 roku Organizacyjno-Mobilizacyjny Sztabu Głównego WP.

141

CAW, Oddział I Organizacyjno-Mobilizacyjny Sztabu Generalnego/Głównego, I.303.3.52.

142

Tamże, 66.

143

Tamże, 68.

opracowane przez dowództwo Broni Pancernych z lat 1936—1939

144

; organizację

wojenną wojsk pancernych i projekt organizacji oddziałów pancernych w brygadach

kawalerii (etaty) z lat 1936—1938

145

; projekty etatów ośrodków zapasowych broni

pancernych z 1936 roku

146

oraz tabele mobilizacyjne „S” 26/27 wskazówki do tabel

broń pancerna z 1925 roku

147

Interesujące nas archiwalia Oddziału III — Operacyjnego

148

Sztabu

Generalnego to m.in.; rozkazy regulujące szczegóły organizację i uruchamianie

manewrowych oddziałów czołgów z lat 1921—1926

149

; programy strzelań dla

formacji czołgowych z 1923 roku

150

; plany kursów dla czołgistów z 1924 roku

151

;

projekt regulaminów czołgów Renault cz. II Walka

152

; Tymczasowa instrukcja

taktycznego użycia czołgów TK z 1936 roku

153

; wyposażenie bojowe armii w broń

pancerną, studium o broni pancernej dla prac nad strukturą armii, referat na temat

użycia wojsk pancerno-motorowych, plany rozwoju broni pancernej i

przeciwpancernej oraz fotografie sprzętu, szkice i mapy dyslokacyjne wojsk

pancernych z lat 1932—1936

154

W zakresie spraw — używając dzisiejszej terminologii — logistycznych,

pomocne są materiały Oddziału IV — Kwatermistrzowskiego m.in.: organizacja

służby samochodowej i broni pancernej na stopie wojennej z lat 1929—1935

155

;

rozkazy organizacyjne Dowództwa Broni Pancernych z 1939 roku

156

; zarządzenie

Dowództwa Broni Pancernych MSWojsk. dotyczące marszu doświadczalnego grupy

pancerno-motorowej z lat 1930—1933

157

; materiały do podręcznika dla prac sztabów

w polu dotyczące broni pancernej oraz sprzętu uzbrojenia i łączności

158

; wykłady na

144

Tamże, 69 i 70.

145

Tamże, 71.

146

Tamże, 72.

147

Tamże, 197.

148

Od 1928 roku Szkoleniowo-Organizacyjny Sztabu Głównego.

149

CAW, Oddział III Szkoleniowo-Operacyjny Sztabu Generalnego/Głównego WP, I.303.5.18.

150

Tamże, 35.

151

Tamże, 79.

152

Tamże, I.303.6.76.

153

Tamże, 80.

154

Tamże, 87.

155

CAW, Oddział IV Kwatermistrzowski Sztabu Głównego, I.303.7.88.

156

Tamże, 280.

157

Tamże, 281.

158

Tamże, 340.

kursie wyższych dowódców wymienionych już powyżej ppłk dypl. Mossora Walka z

bronią pancerną i ppłk Arciszewskiego Zasady użycia i organizacji broni pancernej, z

lat 1937—1938

159

; Regulamin broni pancernej cz. III (uzgodnienia) i Zasady

regulaminowe użycia czołgów TK z 1938 roku

160

; Instrukcja o zaopatrzeniu wojska w

materiał pancerny i samochodowy w czasie wojny oraz Schemat organizacyjny służby

samochodowej i służby broni pancernej z lat 1937—1938

161

Szkolnictwo okresu międzywojennego dotyczące bezpośrednio broni

pancernej reprezentuje tylko jeden — liczący zaledwie 28 j.a. z lat 1924—1939 —

zespół, powstałego w marcu 1934 roku Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych

162

Modlinie. Centrum było spadkobiercą istniejących w latach 1920—1927 szeregu

szkół, które szkoliły specjalistów oddzielnie dla broni pancernych i wojsk

samochodowych. Pierwszą z nich byłą utworzona 26 maja 1919 roku w Krakowie

Szkoła Oficerska Wojsk Samochodowych

163

. Następną, to utworzone w czerwcu 1921

roku Centrum Wyszkolenia Oficerów Czołgów w Łodzi, które następnie

przeorganizowano w Centralną Szkołę Czołgów przy 1 Baonie Czołgów w Żurawicy.

Wcześniej, bo w październiku 1920 roku, zorganizowano w Warszawie Szkołę

Podchorążych Wojsk Samochodowych

164

, którą w styczniu 1923 roku

przeorganizowano w Obóz Wyszkolenia Wojsk Samochodowych

165

, a w kwietniu

tegoż roku przemianowano na Obóz Szkolny Wojsk Samochodowych

166

. W styczniu

1927 roku nastąpiło połączenie Obozu Szkolnego Wojsk Samochodowych z Centralną

Szkołą Czołgów i utworzono Szkołę Czołgów i Samochodów w Warszawie

167

Niedługo, bo w lipcu 1930 roku, szkołę tę rozformowano, a na jej miejsce utworzono

Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych w Warszawie

168

. Kolejna reorganizacja

159

Tamże, 344.

160

Tamże, 353.

161

Tamże, 383.

162

CAW, Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych (dalej CWBP), I.340.59.1—28.

163

Dz. Rozk. MSWojsk. nr 60 poz. 1926 z 31 maja 1919 roku.

164

Dziesięciolecie Odrodzenia Polskiej Siły Zbrojnej — 1918—1928, Warszawa 1928. Uzupełnienie

etatu CSC — patrz, dodatek tajny nr 25 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 43 z 8 listopada 1921 roku.

165

Tymczasowy Statut Obozu Szkolnego Wojsk Samochodowych, Dz. Rozk. MSWojsk. nr 43, poz.

559 z 13 stycznia 1923 roku.

166

Dz. Rozk. MSWojsk— nr 13, poz. 173 z 10 kwietnia 1923 roku.

167

Tajny dodatek nr 1 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 2 poz. 4 z 21 stycznia 1927 roku.

168

Rozkaz Dzienny Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych nr 157 z lipca 1930 roku. CAW, CWBP,

I.340.59.2.

nastąpiła w marcu 1934 roku, kiedy to zgodnie z rozkazem MSWojsk. Dowództwa

Broni Pancernych, ww. Centrum przemianowano na Centrum Wyszkolenia Czołgów i

Samochodów Pancernych z miejscem postoju w Modlinie

169

. Do poprzedniej nazwy

— Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych — powrócono jednak szybko, bo już w

następnym roku

170

. Do Centrum Należała także — utworzona w 1936 roku — Szkoła

Podchorążych Broni Pancernych

171

Niestety, większość dokumentów z wyżej wymienionych szkół nie zachowało

się. Zespół akt który przetrwał, nie odzwierciedla pełnego spektrum działalności

szkoleniowo-dydaktycznej. Najliczniejszą grupą w zachowanym materiale stanowią

rozkazy dzienne (15 j.a.)

172

oraz wykazy uposażenia kadry i kursantów Centrum (10

j.a.) z lat 1930—1939

173

. Najstarsze akta to rozkazy dzienne Wojsk Samochodowych

(1924—1925) i Szkoły Czołgów i Samochodów (1929)

174

, Najciekawszymi

dokumentami są programy kursów fachowych dla nadterminowych mechaników broni

pancernych czasu wojennego

175

O taktyce użycia czołgów — na wyższym szczeblu — możemy dowiedzieć

się nieco podczas studiowania przebogatego zespołu archiwalnego (855 j.a.) powstałej

15 czerwca 1919 roku w Warszawie Wyższej Szkoły Wojennej

176

. Zaznaczyć jednak

trzeba w tym miejscu, że głównym przeciwnikiem rozwoju broni pancernej w latach

dwudziestych i trzydziestych były kierownicze władze wojskowe, które aż do

wybuchu wojny przeciwstawiały się jakiemukolwiek podniesieniu znaczenia czołgów

w polskiej doktrynie wojennej. Wyrazem tego było m.in. odrzucenie projektu

Dowództwa Broni Pancernych utworzenia przy Wyższej Szkole Wojennej kursu dla

oficerów broni pancernej, uzasadniając, iż lepiej będzie jeśli jej oficerowie nauczą się

dobrego współdziałania z bronią główną, a przede wszystkim z piechotą

177

. Dlatego

169

Rozkaz wykonawczy Dowództwa Broni Pancernych L.dz. 110/Tajn. Org.34 z 26 lutego 1934 raku,

CAW Biblioteka nr 5877 i Rozkaz dzienny CWBP nr 60 z 14 marca 1934 roku, CAW, CWBP, I.340.59.7.

170

Rozkaz dzienny Centrum Wyszkolenia Czołgów i Samochodów Pancernych nr 222 z 3

października 1935 roku, CAW, CWBP, I.340.59.10.

171

Tajny dodatek do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 5 z 15 lipca 1936 roku.

172

CAW, CWBP, I.340.59.1—28.2—17.

173

Tamże, 19—28.

174

Tamże, 1.

175

Tamże, 18.

176

Początkowo tj. do 12 stycznia 1920 roku nazwa szkoły to Szkoła Oficerów Sztabu Generalnego, a

następnie do sierpnia 1922 roku Szkoła Sztabu Generalnego.

177

E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie 1936—1939, Warszawa 1964, s. 155—156.

materiał archiwalny dotyczący czołgów jest w tym zespole bardzo rozproszony, gdyż

broń tą omawiano niejako na marginesie, jedynie jako uzupełnienie i wspomaganie

broni głównych; piechoty i kawalerii a w niniejszym stopniu artylerii. Do

najciekawszych archiwaliów należą niewątpliwie: skrypty do wykładów, materiały

dotyczące spraw wyposażenia technicznego z lat 1931—1939

178

, sumaryczne

zestawienia materiałowe z lat 1937—1938

179

ćwiczenia z taktyki, opracowanie mjr.

dypl. Jana Rzepeckiego pt. Użycie wielkiej jednostki pancernej i zasady obrony

przeciwpancernej

180

, wykład z przedmiotu „czołgi” dla I promocji 1921—1923

181

wymienione już w tym opracowaniu opracowanie ppłk. dypl. Mossora pt. Walka z

bronią pancerną

182

, ćwiczenia z taktyki broni pancernych

183

. Poza tym informacje

związane z historią broni pancernej można odnaleźć zapewne w: dokumentacji

personalnej kadry i słuchaczy szkoły, zawierającej m.in. wykazy imienne, karty

kwalifikacyjne i albumy fotograficzne absolwentów WSWojen.

184

, w korespondencji

we sprawach szkoleniowych

185

, w instrukcjach, programach i wytycznych do

szkolenia

186

, w materiałach poświęconych wyszkoleniu oficerów zawodowych i

rezerwy oraz w związkach taktycznych

187

, w skryptach omawiających taktykę broni

głównych i służb sztabów

188

, w ćwiczeniach z taktyki ogólnej poszczególnych broni i

z operacyjnej służby sztabów

189

, materiałach z podróży taktycznych, operacyjnych i

gier wojennych z lat 1921—1939

190

, zadaniach taktycznych dla podstawowych

jednostek broni

191

i ćwiczeniach z taktyki broni połączonych

192

178

CAW, Wyższa Szkoła Wojenna (dalej WSWojen.), I.340.1.151.

179

Tamże, 176.

180

Tamże, 345—346.

181

Tamże, 404.

182

Ale, podobnie jak w poprzednim Tamże, 405.

183

Tamże, 476—479.

184

Tamże, 176—239.

185

Tamże, 240—262.

186

Tamże, 263—275.

187

Tamże, 304—325.

188

Tamże, 343—380.

189

Tamże, 4089—461.

190

Tamże, 497—660.

191

Tamże, 704—741.

192

Tamże, 829—830.

Trochę informacji o czołgach odnajdziemy także w zespole utworzonego w

1931 roku Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie

193

. Dotyczą one przede

wszystkim współdziałania piechoty z czołgami — a ściślej biorąc, wykorzystania

pododdziałów czołgów i pojedynczych czołgów w piechocie. Do najciekawszych z

nich należą: opracowanie o broni pancernej w Niemczech

194

, rozkazy organizacyjne do

ćwiczeń taktycznych, międzydywizyjnych i aplikacyjnych dla oficerów sztabowych

broni pancernej z 1938 roku

195

, grupy pancerno-motorowej

196

oraz materiały do

ćwiczeń broni połączonych

197

Ilość akt wojskowych, umożliwiających ścisłe odtworzenie przebiegu działań

wojennych oraz wszechstronną, głęboką i obiektywną ocenę wysiłku Wojska

Polskiego we wrześniu 1939 roku zachowana w kraju jest niewielka. Centralne

Archiwum Wojskowe jest w posiadaniu jedynie akt wytworzonych przez: Dowództwo

Armii Łódź, Dowództwo Armii Warszawa, Dowództwo 21 Pułku Piechoty i kilku

skorowidzów ewidencyjnych batalionu Obrony Narodowej w Świeciu na Pomorzu.

Pewną ilość akt wytworzonych przez Sztab Główny WP oraz przez związki

operacyjne i taktyczne Wojska Polskiego znajdują się w Instytucie Polskim i Muzeum

Generała Sikorskiego w Londynie

198

. Dlatego informacji do historii broni pancernej z

tego okresu należy szukać — z racji tego, iż do poszczególnych armii i wyższych

związków operacyjnych były przydzielane pojedyncze pododdziały czołgów — w

zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym zespołach poszczególnych

dowództw. Podobnie, jak w interesujących materiałach nie będących sensu stricte

dokumentami, do których należą niewątpliwie przechowywane w Centralnym

Archiwum Wojskowym relacje i opracowania Wojskowego Biura Historycznego o

działaniach poszczególnych armii, grup operacyjnych dywizji, brygad, itd. Wojska

Polskiego we wrześniu 1939 roku. Do najciekawszych dotyczących prezentowanego

193

Powstało ono na mocy rozkazu Departamentu Piechoty MSWojsk. L. Dz. 5200/Taj.Org./30, z

połączenia Doświadczalnego Centrum Wyszkolenia Piechoty Rembertów, Komendy Placu Ćwiczebnego
Rembertów, Administracji Koszar Rembertów i Centralnej Szkoły Strzelniczej w Toruniu.

194

CAW, Centrum Wyszkolenia Piechoty, I.340.12.78.

195

Tamże, 85.

196

Tamże, 90.

197

Tamże, 89, 94—97, 99, 101—103, 108—114.

198

The Polish Institute and Sikorski Museum, 20 Princes Gate London, 01589 SW7 1PT, England

92—49.

tu tematu zaliczyłbym relację np.: kpt. Władysława Stopy Działania rozpoznawcze

oddziału pancerno-motorowego wysłanego 11 września 1939 roku na przedpola

Warszawy

199

; por. Stanisława Kalinowskiego dowódcy szwadronu czołgów

Wielkopolskiej Brygady Kawalerii

200

; mjr Stanisława Bobola, płk. dypl. Stanisława

Jaksa-Rożen, kpt. Ernesta Krystiana Waltera, płk. Jana Zielińskiego, mjr. Mariana

Serafiniuka i por. Mikołaja Ulacha o działaniach poszczególnych oddziałów i

pododdziałów Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej

201

; chor. Jana

Kozłowskiego pt. Organizacja i mobilizacja Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych

oraz działalność samochodów pancernych w kampanii wrześniowej

202

; ppłk. Feliksa

Michałowskiego Centrum Wyszkolenia Broni Pancernej

203

; ppor. Józefa Podgórskiego

i por. Czesława Müllera pt. Mobilizacja I Batalionu Pancernego Wielkopolskiej

Brygady Kawalerii

204

; kpt. Józefa Kaplinowskiego dowódcy plutonu czołgów 31

kompanii czołgów rozpoznawczych

205

; mjr Antoniego Braziek pt Działania kompanii

czołgów rozpoznawczych Armii Warszawa i ppłk Feliksa Michałkowskiego pt.

Działanie kompanii czołgów kryterium „Kula” armii Warszawa

206

Dokumentów do historii Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie Centralne

Archiwum Wojskowe nie posiada. Należy ich poszukiwać podobnie jak w przypadku

źródeł do września 1939 roku w archiwach w Londynie i Nowym Jorku

207

Bardzo dobrze natomiast są reprezentowane i opracowane źródła do historii

ludowego Wojska Polskiego 1943—1945. Przez okres wojny akta te znajdowały się

przy jednostkach i instytucjach wojskowych. Dopiero z chwilą zorganizowania w

1945 roku Centralnego Archiwum Wojskowego w Oliwie, które przejęło akta

międzywojenne przechowywane w tej miejscowości przez okupanta, rozpoczęto

gromadzenie w pierwszej kolejności akt operacyjnych. Scalanie wszystkich akt

199

CAW, II.3/22.

200

CAW, II.3/29.

201

CAW, II.3/3 i 19.

202

CAW, II.3/2.

203

CAW, I.3/26.

204

CAW, II.3/29.

205

Tamże.

206

CAW, II.3/22.

207

O dziejach polskiego wojskowego zasobu archiwalnego z tego okresu patrz szerzej monografie

autorstwa byłych pracowników CAW: J. C i e s i e l s k i, Dzieje Archiwum Wojskowego 1918—1939,
Warszawa 1999, s. 117—136 i W.K. R o m a n, Centralne Archiwum Wojskowe 1918—1998, Warszawa 1999,
s. 47—77.

nabrało większego tempa po przeniesieniu Centralnego Archiwum Wojskowego 5

stycznia 1951 roku do Warszawy i przyznanie mu uprawnień jedynego posiadacza akt

wytworzonych w czasie II Wojny Światowej przez ludowe Wojsko Polskie. W wyniku

czego do 1956 roku napłynęło do archiwum 40 tys. teczek akt. Akta te są szczegółowo

opracowane i od 1970 roku posiadają dokładny inwentarz składający się z sześciu

tomów w ośmiu częściach

208

Materiały do historii broni pancernej znajdują się oczywiście w zespołach:

Sztabu Generalnego WP

209

Głównego Kwatermistrzostwa WP

, Departamentu Uzbrojenia WP

212

, Dowództwa Wojsk

Pancernych

213

, 1 Korpusie Pancernym

214

, 1, 2, 3, 4 i 16 brygadzie pancernej

215

, 1 i 2

pułku czołgów

216

, 4, 5 6 pułku czołgów ciężkich

217

, 3 Szkolnym Pułku Czołgów

218

i w

Oficerskiej Szkole Broni Pancernej

219

Wojskowe akta archiwalne z pierwszych lat powojennych — lata 1945—1950

— w większości są przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym.

Informacje o broni pancernej znajdują się we wszystkich wojskowych instytucjach

centralnych takich jak: Gabinet Ministra Obrony Narodowej

220

; Główny Inspektorat

Broni Pancernej MON z lat 1945—1950

221

; Główna Kontrola Wojskowa

222

; Główny

Zarząd Informacji MON

223

; Sztab Generalny, zwłaszcza Oddział I Organizacyjny, III

Operacyjny i VIII Techniczny

224

; Dowództwo Wojsk Lądowych z lat 1948—1950

225

208

O historii dokumentacji akt proweniencji wojskowej z tego okresu patrz szerzej W.K. R o m a n,

op. cit., s. 118—144.

209

CAW, III.1.

210

CAW, III.446.

211

CAW, III.4—6.

212

CAW, III.447.

213

CAW, III.232.

214

CAW, III.233.

215

CAW, III.253, 235—256.

216

CAW, III.254—255.

217

CAW, III.257—259.

218

CAW, III.382.

219

CAW, III.422.

220

CAW, IV.500.1/A.

221

CAW, IV.504.

222

CAW, IV.500.2.

223

CAW, IV.500.8.

224

CAW, IV.501.1/A—1/B.

225

CAW, IV.507.1.

Dowództwa Okręgów Wojskowych nr I—VII

226

, a w nich w poszczególnych

Inspektoratach Broni Pancernej.

W tym miejscu wypada przypomnieć, iż olbrzymia masa bardzo ważnych,

wręcz niezbędnych informacji dla pełnego przedstawienia wojennej historii czołgów i

czołgistów, poszczególnych formacji pancernych począwszy od 1919 roku do dziś

znajduje się w kolekcjach CAW: akt personalnych i odznaczeniowych 1918—1994

227

;

wydanych co prawda drukiem lecz zachowanych w śladowych ilościach komunikatach

prasowych Sztabu Generalnego WP z lat 1919—1920

228

; dzienników rozkazów,

rozkazów dziennych i rozkazów personalnych MSWojsk. oraz rozkazów dziennych

poszczególnych Dowództw Okręgów Generalnych, a następnie Dowództw Okręgów

Korpusów. Informacje te zawarte są również w materiałach ikonograficznych, których

zbiór z lat 1914—1990 w Centralnym Archiwum Wojskowym liczy ok. 400 tyś. sztuk.

Ponadto Centralne Archiwum Wojskowe odziedziczyło po zakończeniu II wojny

światowej po Archiwum Wojskowym kolekcję instrukcji i regulaminów wydanych w

okresie międzywojennym. Instrukcje i regulaminy wydane po 1945 roku, Centralne

Archiwum Wojskowe otrzymuje na zasadzie egzemplarza obowiązkowego — każdy

regulamin lub instrukcja przekazywana jest w dwóch egzemplarzach. Ostatnią

kolekcją, jakże tragiczną w swej wymowie, dotyczącą w przeważającej części

martyrologii żołnierza polskiego, jest kolekcja powstała z materiałów — ok. 1 mm

kserokopii dokumentów — które pozyskała, działająca w latach 1992—1997

Wojskowa Komisja Archiwalna. Została ona powołana decyzją ministra Obrony

Narodowej 29 czerwca 1992 roku w celu rozpoznania, opracowania, zreprodukowania

i przekazania do Centralnego Archiwum Wojskowego wszelkiej dokumentacji

dotyczącej losów żołnierzy i formacji polskich na terytorium b. ZSRR w latach

1939—1947 oraz jednostek radzieckich działających na ziemiach polskich

229

226

CAW, IV.507.4.

227

Około 2,5 tys. m.b.

228

Pierwsza wojna polska (1918—1920), Zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu

Generalnego (za czas od 26.11.1918 roku do 20.10.1920 roku), uzupełniony komunikatami Naczelnej Komendy
W.P. we Lwowie (od 2.11.1918 roku do 23.11.1918 roku) i Dowództwa Głównego W.P. w Poznaniu (od
11.01.1919 roku do 14.09.1919 roku), opatrzony wstępem oraz indeksem, opracował S. P o m a r a ń s k i,
Warszawa 1920.

229

O działalności i wynikach prac tej komisji, patrz szerzej w sprawozdaniach opublikowanych w

Biuletynach Wojskowej Służby Archiwalnej nr 16—21, z lat 1993—1998.

Omawiając zasób archiwalny Centralnego Archiwum Wojskowego, należy

pamiętać, że to nie jedyne archiwum w strukturze służby archiwalnej Wojska

Polskiego. Generalnie można przyjąć, iż akta proweniencji wojskowej, wytworzone w

latach 1918—1950 znajdują się w zasobie archiwalnym Centralnego Archiwum

Wojskowego, wyjątek od tej zasady to teczki akt personalnych

230

, rozkazy

organizacyjne Sztabu Generalnego, dokumentacja operacji „Dunaj” i stanu wojennego.

Natomiast akta powstałe po 1950 roku, gromadzone są:

— w Archiwum Instytucji Ministerstwa Obrony Narodowej filii CAW w

Modlinie

231

, gdzie przechowywane są m.in. akta Głównego Inspektoratu Techniki,

Zarządu Służb Technicznych Wojsk Pancernych czy Wojskowego Instytutu Techniki

Pancernej i Samochodowej;

— w Archiwum Wojsk Lądowych w Warszawie

232

(dawne Archiwum

Warszawskiego Okręgu Wojskowego) — np. 11 i 33 pułków czołgów. Oraz filii

Archiwum Wojsk Lądowych;

— Filii nr 1 Archiwum Wojsk Lądowych w Toruniu

233

(dawne Archiwum

Pomorskiego Okręgu Wojskowego) np. Dowództwie I Korpusu Pancernego z lat

1951—1957, Dowództwie 16 Kaszubskiej Dywizji Pancernej z lat 1949—1950

(przeformowanej najpierw na 15 Dywizję Zmechanizowaną lata 1950—1955, a

następnie na 16 Dywizję Pancerną), Dowództwie 20 Dywizji Pancernej, dowództw 1,

4, 9, 14, 16, 20, 28, 16, 20, 24, 25, 28, 35, 51, 58, 60, 64 pułków czołgów z lat 1949—

1989.

— Filii nr 2 Archiwum Wojsk Lądowych we Wrocławiu

234

(dawne Archiwum

Śląskiego Okręgu Wojskowego) np. Dowództwa 2 Korpusu Pancernego z lat 1949—

1951, Dowództwa 10 Sudeckiej Dywizji Pancernej z lat 1949—1989, Dowództwa 11

Drezdeńskiej Dywizji Pancernej z lat 1963—1992, Dowództwa 19 Dywizji Pancernej

z lat 1955—1957 (przeformowanej na 5 Saską Dywizję Pancerną w latach 1957—

230

Z tym, że od 1990 roku do CAW są przyjmowane jedynie teczki akt personalnych (tap)

pułkowników i generałów, pozostałe tap przechowywane są w archiwach okręgowych i rodzajów sił zbrojnych.

231

Archiwum IMON, 05-160 Modlin — Twierdza, (0-22) 711-50-26.

232

Archiwum Wojsk Lądowych, ul. Międzyparkowa 4, 00-907 Warszawa, tel. (6) 87-82-83.

233

Filia nr 1 Archiwum Wojsk Lądowych, 87-100 Toruń, ul. Gen. Chłopickiego 1/7, tel. (0-56) 16-26-

91.

234

Filia nr 2 Archiwum Wojsk Lądowych, 50-984 Wrocław, ul. Mieszczańska 6, tel. (0-71) 266-34-

35.

1991), Dowództwa 10 Sudeckiej Dywizji Pancernej z lat 1949—1989, Dowództwa 11

Dywizji Pancernej z lat 1963—1992, dowództw 2, 3, 6, 8, 10, 13, 18, 22, 23 pułków

czołgów.

— Filii nr 3 Archiwum Wojsk Lądowych w Krakowie

235

(dawne Archiwum

Krakowskiego Okręgu Wojskowego). Musimy o tym jednak pamiętać, iż oddziały i

pododdziały czołgów w okresie powojennym, wchodziły w skład nie tylko związków

taktycznych noszących miano dywizji pancernych czy pułków czołgów. Czołgi

wchodziły także w skład dywizji piechoty — zmienionych następnie na

zmotoryzowane, a w końcu na zmechanizowane. Podobnie było — i jest teraz — iż

pododdziały czołgów, w sile jednego lub dwóch batalionów wchodziły w skład

pułków zmechanizowanych, a obecnie brygad zmechanizowanych. Archiwum Wojsk

Lądowych i jego filie posiadają dokumentacje — z zakresu przedstawianej tu tematyki

— jednostek, dowództw i instytucji z całego podległego im obszaru w ramach którego

działają

236

. W pozostałych archiwach — tj. Archiwum Marynarki Wojennej oraz

Archiwum Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej brak jest — z oczywistych

względów — dokumentów do historii broni pancernej

237

Na koniec pragnę przedstawić — w świetle tego co powyżej zaprezentowałem

— kilka postulatów badawczych. Przede wszystkim wydaje się, że dla stworzenia

pełniejszego obrazu historii polskich wojsk pancernych niezbędnym jest

przeprowadzenie szeroko zakrojonej kwerendy archiwalnej tak na otwartym już dla

historyków polskich Zachodzie jak i otwierającym się dopiero Wschodzie.

I tak, dla pełnego udokumentowania dziejów początków służby 1 Pułku

Czołgów w 1919 roku w Wojsku Polskim oraz organizacji, wyposażenia i działalności

polskich pancerniaków we Francji w latach 1939—1940 (Pułk Czołgów 10 Brygady

Pancerno-Motorowej)

238

, konieczna jest kwerenda — ze zrozumiałych względów —

235

Filia nr 3 Archiwum Wojsk Lądowych, 30-901 Kraków, ul. Rakowicka 29, tel. (0-12) 613-16-78.

236

Niezmiernie pomocne w poszukiwaniu interesujących nas zespołów archiwalnych — z lat

powojennych — jest szczegółowe opracowanie K. B a n a s z e k, Informator o Archiwum Instytucji
Ministerstwa Obrony Narodowej i Archiwach Rodzajów Sił Zbrojnych, Warszawa 2000.

237

Archiwum Marynarki Wojennej, 84-200 Wejherowo, ul. Sobieskiego 227, tel. (0-58) 225-14-09 i

Archiwum Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej, 05-160 Modlin — Twierdza, tel. (0-22) 711-51-43.

238

Odnośnie tego ostatniego, to tylko dokumentacji francuskiej, gdyż materiały polskie, znajdują się

w Anglii, o czym poniżej.

we francuskim Archiwum Wojsk Lądowych

239

, Archiwum to podlega szefowi sztabu

francuskich wojsk lądowych, jest instytucją powstałą z inicjatywy kardynała

Richelieu, która początki swoje datuje na rok 1680, a mieści się w pawilonach zamku

Vincennes. Tam należy szukać dokumentów mówiących o przekazaniu czołgów, o

organizacji i systemie szkolenia pierwszych polskich czołgistów w latach 1919—1920

oraz materiałów z francuskiej kampanii w 1940 roku. Są one ogólnie dostępne —

bowiem archiwalia we Francji udostępnia się po upływie 50 lat od daty wytworzenia

— gorzej przedstawia się jednak sprawa dostępu do akt personalnych — tak

przydatnych do opracowania not biograficznych dla francuskich instruktorów,

pierwszych dowódców i techników — bowiem zgodnie z francuskim prawem

archiwalnym udostępnia się je dopiero po upływie 120 lat od daty urodzin

240

Dla badacza dziejów Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i wchodzących w

ich skład formacji pancernych, oprócz kwerendy w polonijnych archiwach Instytutu

Polskiego i Muzeum Generała Władysława Sikorskiego w Londynie, w mniejszym

stopniu w Instytutach Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku

241

i Londynie

242

niezbędna

jest praca badawcza zarówno polskiej sekcji jak i w pozostałej zasadniczej części

Archiwum Wojskowego Ministerstwa Obrony Wielkiej Brytanii

243

Analogiczną rolę jak dla Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie odgrywają

archiwa brytyjskie, tak dla historii Wojska Polskiego — pomimo posiadania dużego,

w miarę pełnego zasobu akt — odgrywają archiwa rosyjskie. I tak dla okresu 1918—

1941 właściwym będzie Rossijskij Gosndarstwiennyj Wojennyj Archiw w

Moskwie

244

, a dla poszukiwań których obszarem zainteresowań jest okres po 1941

roku, a zwłaszcza dla ludowego Wojska Polskiego, Centralnyj Archiw Ministerstwa

Oborony Rossijskoj Fiedieracii w Podolsku

245

239

Service historique de l' Armée de Terre, Château de Vincennes, 94300 VINCENNES, FRANCE,

tel. 49-573-200.

240

T. W o j c i e c h o w s k i, Archiwa wojskowe we Francji, „Biuletyn Wojskowej Służby

Historycznej”, Warszawa 1978, nr 8—9, s. 160—163.

241

Josef Pilsudski Institute of America, New York, NY 10016, 381 Park Avenua South.

242

The Joseph Pilsudski Institute of Research, London W6 ORF, 238-246 King Street, England.

243

Army Record Centre-Polish Section, Hayes Middlesex UA3-IRF, Bourne Aveenuuue, England.

244

Российскй Государственный Военный Архив, 125884 Москва ул. Адмирала Макарова 29,

тел. 0-(07095) 159-98-61, 159-72-97, 159-88-39.

245

Централиый Архив Министерства Обороны Российской Федерации, 143-100 Подольск.

Musimy także pamiętać o pewnym fakcie. W Centralnym Archiwum

Wojskowym znajduje się wiele informacji — z przedstawionej tu tematyki —

dotyczących armii niemieckiej. Dlatego należy mniemać, iż podobne informacje, ale o

armii polskiej, zgromadzone są w wojskowych archiwach niemieckich. Dlatego

niezbędnym wydaje się — przy opracowywaniu historii polskiej broni pancernej —

przeprowadzenie szczegółowej kwerendy w niemieckim wojskowym zasobie

archiwalnym, zgromadzonym w archiwach: Bundesarchiv w Koblencji

246

Staatsarchiv we Freiburgu

247

Oczywiście, wszystkie omówione tu wyżej zespoły i jednostki archiwalne nie

wyczerpują całkowicie możliwości zasobu CAW, dla przeprowadzenia szczegółowej i

pełnej kwerendy materiałów odnoszących się do historii polskiej broni pancernej.

Opracowanie to ma za zadanie, jedynie wskazać najciekawsze i najważniejsze

dokumenty, oraz pokazać kierunki i sposób prowadzenia badań nad archiwaliami,

wszystkim tym, którzy zainteresowani są studiowaniem dziejów naszych czołgów.

Pokazuje jednocześnie, że bez znajomości podstawowych zasad archiwistyki — jednej

z głównych nauk pomocniczych historii — warsztat współczesnego badacza historii

jakiejkolwiek dziedziny, nie może się obejść

248

246

Bundesarchiv Am Wollershof, Potsdamer Stroku 1, Postfach 320, 5400 KOBLENZ, tel. 0261-

5050, fax 0261-505226.

247

Staatsarchiv Freiburg, Colombistroku 4, Postfach 323, 7800 FREBURG I. BROKU tel. i fax 0761-

2044064.

248

Podstawowy podręcznik, to do dziś; H. R o b ó t k a, B. R y s z e w s k i, A. T o m c z y k,

Archiwistyka, Warszawa 1989.