John LOCKE ROZWAŻANIA DOTYCZĄCE ROZUMU LUDZKIEGO

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

John LOCKE

ROZWA

ANIA DOTYCZ

CE ROZUMU LUDZKIEGO

przeło

ył Bolesław J. Gawecki, przekład przejrzał Czesław Znamierowski

II. 1. O ideach w ogólno

ci i ich pochodzeniu

II. 2. O ideach prostych

II. 8. Dalsze rozwa

ania dotycz

ce naszych idei prostych

II. 9. O postrzeganiu

II. 12. O ideach zło

onych

IV. 3. Zakres wiedzy ludzkiej

IV. 10. O naszej wiedzy o istnieniu Boga

KSI

GA DRUGA

ROZDZIAŁ 1

O ideach w ogólno

ci i ich pochodzeniu

§ 1. Poniewa

dy człowiek jest

wiadomy tego,

e my

li, oraz

e tym, czym jego

umysł my

c si

zajmuje, s

znajduj

ce si

w umy

le idee, nie ulega wi

c w

tpliwo

ci,

e ludzie maj

w swych umysłach idee, takie jak wyra

one słowami: "biało

ść

"twardo

ść

", "słodycz", "my

lenie", "ruch", "człowiek", "sło

", "wojsko", "nietrze

ść

" i

inne. Przede wszystkim nale

y zbada

, jak człowiek do tych idei dochodzi. Wiem,

tradycyjn

nauk

jest, i

ludzie maj

idee wrodzone i wyryte od urodzenia w umy

le.

Pogl

d ten poddałem obszernemu rozbiorowi i my

e to, co powiedziałem w

poprzedniej ksi

dze, zostanie przyj

te o wiele łatwiej, gdy oka

Ŝę

, sk

d umysł mo

otrzyma

wszystkie idee, jakie posiada, i jakimi drogami i przez jakie stopnie mog

one zjawia

w umy

le. W tej sprawie b

odwoływał do własnej obserwacji i

wiadczenia ka

dego człowieka.

§ 2. Załó

my zatem,

e umysł jest, jak si

to mówi, czyst

kart

, nie zapisan

adnymi

znakami,

e nie ma on idei; jak si

dochodzi do tego,

e je zdobywa? Sk

d ten ogromny

zapas obrazów, niemal niesko

czenie ró

norodnych, którymi nieustannie czynna,

nieograniczona wyobra

nia ludzka zapełniła umysł. Sk

d bierze si

w umy

le cały

materiał dla rozumu i wiedzy. Odpowiadam, na to jednym słowem: z do

wiadczenia; na

nim oparta jest cała nasza wiedza i z niego ostatecznie si

wyprowadza. Nasze

obserwacje zwrócone ku zmysłowym rzeczom zewn

trznym czy te

ku wewn

trznym

czynno

ciom duchowym, które postrzegamy i które s

przedmiotem naszej refleksji - oto,

co zaopatruje umysł w cały materiał my

lenia. Takie s

dwa

ródła poznania, z których

pochodz

wszystkie idee, jakie mamy lub mo

emy mie

naturalnym sposobem.

§ 3. Po pierwsze, zmysły nasze, zwrócone ku poszczególnym przedmiotom zmysłowym,
dostarczaj

umysłowi ró

norakich postrze

rzeczy, zale

nie od tego, jak te rzeczy na

ró

ne sposoby działaj

na nie; tak dochodzimy do idei

ółto

ci i biało

ci, tego, co gor

i zimne, co mi

kkie i twarde, co gorzkie i słodkie, oraz do wszystkich tych, które

nazywamy jako

ciami zmysłowymi. Gdy mówi

e zmysły dostarczaj

ich umysłowi, to

mam na my

li, i

z rzeczy zewn

trznych przenosz

one to, co wytwarza w umy

le te

percepcje. To bogate

ródło wi

kszo

ci posiadanych przez nas idei, które zale

Ŝą

całkowicie od naszych zmysłów i przez nie dochodz

do umysłu, nazywam wra

eniem

zmysłowym.

Strona 1 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

§ 4. Po wtóre, innym

ródłem, z którego do

wiadczenie zasila umysł ideami, jest

postrzeganie czynno

ci własnego umysłu, gdy jest zaj

ty otrzymanymi ideami; czynno

te, kiedy umysł zastanawia si

nad nimi i rozwa

a je, dostarczaj

mu idei odmiennego

rodzaju, których by mu nie dały rzeczy zewn

trzne. Takimi ideami s

idee postrzegania,

lenia, w

tpienia, wierzenia, rozumowania, poznawania, chcenia i wszystkich innych

ró

norodnych czynno

ci naszego umysłu; tych czynno

ci jeste

wiadomi i

obserwujemy je w sobie i dzi

ki temu daj

nam one idee równie wyra

ne jak te, które

nam daj

ciała działaj

ce na nasze zmysły. To

ródło idei ka

dy ma całkowicie w sobie

samym; a chocia

nie jest to zmysł, jako

e nie ma do czynienia z rzeczami

zewn

trznymi, to przecie

do zmysłów jest bardzo podobne i mogłoby by

słusznie

nazwane "zmysłem wewn

trznym". Ale poniewa

ródło pierwsze nazwałem wra

eniem

zmysłowym, to nazywam refleksj

, bo idee, jakie wywołuje, mog

otrzymane tylko

dzi

ki temu,

e umysł zwraca si

ku sobie samemu przez refleksj

nad własnymi

czynno

ciami. Gdy zatem w dalszym ci

gu rozprawy b

ywał tego terminu, to

chciałbym by

rozumiany w ten sposób,

e mam na my

li to, i

umysł dostrzega swe

czynno

ci i ich charakter; dzi

ki czemu zjawiaj

w umy

le idee tych czynno

ci.

Powtarzam wi

c: zewn

trzne rzeczy materialne, jako przedmioty zmysłowego wra

enia

lub czucia, oraz czynno

ci w obr

bie naszych umysłów, jako przedmioty refleksji, to w

moim rozumieniu jedyne dwa

ródła, z których bior

pocz

tek wszystkie nasze idee.

Wyra

enia "czynno

ci" u

ywam tu w znaczeniu szerokim, obejmuj

cym nie tylko

działania nad ideami, ale tak

e pewien rodzaj wzrusze

, jakie powstaj

niekiedy ł

cznie

z tymi działaniami; takich, jak zadowolenie lub niepokój, zwi

zane z jak

ąś

§ 5. Rozum zdaje si

nie posiada

najsłabszego przebłysku jakiejkolwiek idei, której by

nie otrzymywał z którego

z tych dwu

ródeł. Rzeczy zewn

trzne zaopatruj

umysł w

idee jako

ci zmysłowych, czyli w te wszystkie ró

norodne percepcje, jakie w nas

wywołuj

; umysł daje rozumowi idee własnych swych czynno

ci.

Gdy dokonamy całkowitego przegl

du tych idei, ich odmian, kombinacji i zachodz

cych

pomi

dzy nimi zale

ci, to przekonamy si

e obejmiemy całkowity ich zasób oraz

w naszych umysłach nie ma nic, co by si

do nich nie dostało jedn

z tych dróg. Niechaj

dy zbada swe my

li i gruntownie przeszuka swój rozum, a nast

pnie niech mi powie,

czy którakolwiek z jego idei pierwiastkowych nie jest albo ide

rzeczy dost

pnych jego

zmysłom, albo ide

czynno

ci jego umysłu, traktowanych jako przedmioty jego refleksji.

Bez wzgl

du na to, jak wielkie zasoby poznania mogły si

tam w jego rozumieniu

nagromadzi

, po dokładniejszym rozejrzeniu si

dojdzie do przekonania,

e nie ma ani

jednej idei w umy

le poza tymi, które w nim wyryło doznanie zmysłowe b

refleksja,

chocia

e - jak to pó

niej zobaczymy - rozum je ł

czy i rozszerza na

niesko

czenie ró

ne sposoby.

ROZDZIAŁ II

O ideach prostych

§ 1. Aby lepiej zrozumie

istot

, charakter i zasi

g naszego poznania, trzeba starannie

uwzgl

dni

jedn

rzecz, co si

tyczy idei, jakie posiadamy, a mianowicie,

e jedne z nich

proste, inne za

zło

one.

Chocia

cechy rzeczy, które działaj

na nasze zmysły, s

w samych rzeczach tak

poł

czone i zwi

zane,

e nie mo

na ich rozdzieli

e nie ma mi

dzy nimi wyra

nego

rozgraniczenia, to przecie

jasne jest,

e idee, które te cechy wytwarzaj

w duszy,

zjawiaj

poprzez zmysły jako proste i jednolite. Bo cho

wzrok i dotyk cz

sto

otrzymuj

jednocze

nie od tego samego przedmiotu ró

ne idee, gdy na przykład

człowiek widzi naraz ruch i barw

, a r

ka czuje mi

kko

ść

i ciepło w tym samym kawałku

wosku - to jednak idee proste, tak poł

czone w tej samej rzeczy, s

tak zupełnie

odr

bne, jak idee otrzymane za po

rednictwem ró

nych zmysłów; zimno i twardo

ść

Strona 2 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

które człowiek czuje w kawałku lodu, to w jego duszy idee tak odr

bne, jak zapach i

biało

ść

lilii albo jak smak cukru i zapach ró

y. Nie ma rzeczy bardziej jasnej ni

jasna i

wyra

na percepcja tych idei prostych, z których ka

da, sama w sobie zawsze niezło

ona,

nie zawiera w sobie nic innego, ni

jednolite zjawisko czy te

wyobra

enie w duszy i nie

da si

rozło

na idee odr

bne.

§ 2. Te idee proste, materiał całego naszego poznania, s

podawane i dostarczane

umysłowi wył

cznie na dwu wy

ej wspomnianych drogach, a mianowicie przez doznanie

zmysłowe i refleksj

. Gdy umysł zostanie ju

zaopatrzony w takie idee proste, to ma

ść

powtarza

, porównywa

i ł

czy

je na niesko

czenie niemal rozmaite sposoby,

tworz

c tak do woli nowe, zło

one idee. Ale nie jest w mocy ani najbystrzejszego

dowcipu, ani najbardziej szerokiego pojmowania, dzi

ki my

lom cho

by najbardziej

lotnym i zró

nicowanym wynale

źć

i utworzy

w umy

le now

ide

prost

, która by si

niej znalazła nie na jednej z dróg wspomnianych poprzednio;

adna te

siła umysłu nie

e zniweczy

idei, które si

tam znajduj

. Panowanie człowieka w małym

wiatku

własnego umysłu jest mniej wi

cej takie samo, jak w wielkim

wiecie rzeczy widzialnych,

gdzie jego pot

ga, jakkolwiek wspierana sztuk

i zdobyt

sprawno

, ogranicza si

czenia i rozdzielania materiałów, jakie wpadn

mu w r

ce; ale nie mo

e uczyni

nic, by

stworzy

najmniejsz

bodaj now

stk

materii albo unicestwi

chocia

by jeden z

istniej

cych ju

atomów. T

sam

niezdolno

ść

znajdzie w sobie ka

dy, kto by usiłował

ukształtowa

w swym umy

le jak

ąś

ide

prost

, której by nie dała mu poprzez zmysły

jaka

rzecz zewn

trzna albo refleksja nad ideami czynno

ci swej duszy. Chciałbym,

eby

kto

spróbował przedstawi

sobie smak, jaki nigdy nie działał na jego podniebienie, albo

wytworzy

ide

zapachu, jakiego nie doznał nigdy; a gdyby potrafił tego dokona

wysnułbym st

d wniosek,

lepy mo

e s

dzi

o kolorach, a głuchy posiada prawdziwe i

wyra

ne poj

cia o d

kach.

§ 3. Jakkolwiek nie wolno nam mniema

e dla Boga byłoby niemo

liwo

stworzy

istoty

ywe z innymi organami i wi

ksz

ilo

dróg, na których umysł otrzymywałby

wiadomo

ci o rzeczach cielesnych, ni

te pi

ęć

zwykle wyliczanych, jakie dał człowiekowi,

niemniej my

e nikt nie potrafi wyobrazi

sobie jakich

innych cech w ciałach, cho

nie wiedzie

jak zbudowanych, o których mo

na by zdoby

jak

ąś

wiadomo

ść

, poza

kami, smakami, zapachami, własno

ciami widzialnymi i dotykalnymi. Gdyby za

człowiek został stworzony z czterema tylko zmysłami, to jako

ci nale

Ŝą

ce do pi

tego

zmysłu byłyby równie niedost

pne naszej władzy poznawania, wyobra

ania i

pojmowania, jak obecnie mogłoby by

cokolwiek z zakresu zmysłu szóstego, siódmego

lub ósmego; byłoby za

wielk

i zarozumialcz

pewno

siebie, gdyby

my z góry

chcieli zaprzeczy

e takich zmysłów nie mogłyby mie

jakie

stworzenia odmienne od

nas w tej lub innej cz

ęś

ci olbrzymiego i zdumiewaj

cego wszech

wiata. Kto nie pragnie

w swej pysze stawia

siebie na szczycie wszechrzeczy, lecz we

mie pod rozwag

ogrom

tej budowy oraz wielk

rozmaito

ść

, jak

na znale

źć

w małej i mało znanej jej cz

stce,

w jakiej si

obraca, ten skłonny b

dzie my

e w innych zak

tkach mieszkalnych

mog

istnie

inne, odmienne i inteligentne istoty, oraz

e o zdolno

ciach tych istot wie

tyle i tyle ma dla nich zrozumienia, ile mały robaczek w szufladzie dla zmysłów i umysłu
człowieka; i wła

nie taka ró

norodno

ść

i doskonało

ść

harmonizuje z m

dro

i pot

Twórcy. - Trzymałem si

tu potocznego pogl

du, który przypisuje człowiekowi tylko pi

ęć

zmysłów, cho

na by, by

e, słusznie wyliczy

ich wi

cej; ale tak jedno, jak

drugie przypuszczenie w równej mierze słu

y obecnemu memu celowi.

Rozdział VIII

Dalsze rozwa

ania dotycz

ce naszych idei prostych

§ 1. Aby najlepiej odsłoni

istot

naszych idei i aby zrozumiale o nich mówi

, b

dzie

rzecz

wskazan

odró

je z jednej strony jako idee albo postrze

enia w naszych

duszach, z drugiej za

jako modyfikacje materii w ciałach, które wywołuj

w nas owe

Strona 3 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

doznania; aby

my nie my

leli (jak to bodaj zwykle si

dzieje),

e s

one w

cisłym

znaczeniu obrazami i podobie

stwami czego

, co tkwi w przedmiocie. Wi

kszo

ść

bowiem idei, które daj

doznania zmysłowe, nie wi

cej jest podobna do czego

, co

istnieje poza nami, ni

nazwy tych idei s

podobne do naszych idei, jakkolwiek nazwy te

mog

, gdy je słyszymy, wywoła

w nas odpowiednie idee.

§ 8. Cokolwiek umysł postrzega w sobie, czyli co stanowi bezpo

redni przedmiot

postrzegania, my

lenia lub rozumienia, nazywam ide

; zdolno

ść

wytwarzania w

naszym umy

le jakiej

idei nazywam cech

przedmiotu, w którym tkwi ta zdolno

ść

. Tak

c kula ze

niegu posiada zdolno

ść

wywołania w nas idei biało

ci, zimna i okr

gło

ci;

otó

zdolno

ci tej kuli wywołania w nas tych idei nazywam jej cechami, jako za

wra

enia

zmysłowe czy postrze

enia w naszych umysłach nazywam je ideami. A je

eli mówi

niekiedy o ideach, jak gdyby były w samych rzeczach, to nale

y rozumie

e mam na

li owe cechy w przedmiotach, które wytwarzaj

w nas te idee.

§ 9. Po

ród rozwa

anych w ten sposób cech ciał wyró

niamy po pierwsze takie, które od

ciała zupełnie nie daj

oddzieli

, w jakimkolwiek znajdowałoby si

ono stanie; takie

cechy, które zachowuje ono stale, trwale, przy wszelkich modyfikacjach i przemianach,
jakich doznaje pod działaniem wszelkich sił mo

liwych; cechy, które zmysły zawsze

odnajduj

w ka

dej cz

stce materii dostatecznie du

ej, aby umysł mógł je postrzec i

uzna

za nieodł

czne od ka

dej cz

stki materii, nawet zbyt małej, by j

na było

postrzec z osobna. We

my oto ziarnko pszenicy i podzielmy je na dwie cz

ęś

ci; ka

da z

tych cz

ęś

ci posiada jeszcze masywno

ść

, rozci

gło

ść

, kształt i zdolno

ść

ruchu; podzielmy

je znowu, a zachowa jeszcze te same cechy; dzielmy je tak dalej, a

stki stan

niedostrzegalne: mimo to ka

da z nich musi nadal zachowa

wszystkie te cechy. Podział

bowiem (a kamie

mły

ski, tłuczek, czy te

jakiekolwiek inne ciało mo

e tylko podzieli

inne ciało, gdy je sprowadza do niedostrzegalnych cz

stek) nigdy nie jest zdolny

pozbawi

jakie

ciało masywno

ci, rozci

gło

ci, kształtu czy ruchliwo

ci, lecz tylko

zmienia to, co poprzednio stanowiło jedn

brył

materii, na dwie wyra

nie oddzielne bryły

albo na wi

cej. Wszystkie te oddzielne bryły, uznane za tyle

osobnych ciał, tworz

podziale pewn

ilo

ść

rzeczy. Te cechy nazywam pierwotnymi albo pierwszymi cechami

ciał i uwa

am,

e mo

emy stwierdzi

, i

wywołuj

one w nas idee proste, a mianowicie

idee masywno

ci, rozci

gło

ci, kształtu, ruchu lub spoczynku i liczby.

§ 10. Po drugie, s

takie cechy, które naprawd

w samych rzeczach nie s

niczym innym

zdolno

ciami wywołania w nas ró

nych wra

dzi

ki cechom pierwotnym tych

rzeczy, to znaczy dzi

ki ich wielko

ci, kształtowi, układowi i ruchowi ich

niedostrzegalnych cz

stek; takimi cechami s

barwy, d

ki, smaki i tym podobne;

nazywam je cechami wtórnymi. Do tych mo

na by doda

trzeci rodzaj cech, które uznaje

wył

cznie i jedynie za zdolno

ci potencjalne, chocia

one w tym samym stopniu

rzeczywistymi cechami przedmiotu jak te, które, chc

c pozosta

w zgodzie ze zwykłym

sposobem mówienia, nazywam cechami, dla odró

nienia za

, cechami wtórnymi.

Zdolno

ść

bowiem ognia wytworzenia nowej barwy lub g

sto

ci w wosku albo glinie dzi

posiadanym cechom pierwotnym jest tak samo cech

ognia, jak jego zdolno

ść

wywoływania we mnie nowej idei lub wra

enia gor

ca i palenia, którego przedtem nie

doznawałem, dzi

ki tym samym cechom pierwotnym, to znaczy dzi

ki wielko

ci,

układowi i ruchowi jego niedost

pnych zmysłom cz

stek.

§ 11. Z kolei nale

y rozwa

, jak ciała wytwarzaj

w nas idee; jest rzecz

oczywist

dzieje si

to przez uderzenia czyli mechaniczne impulsy, bo w ten tylko sposób mo

emy

poj

ąć

działanie ciał.

§ 12. Je

eli zatem rzeczy zewn

trzne nie s

zwi

zane z naszymi umysłami, gdy te

rzeczy wywołuj

w nich idee, i je

li niemniej postrzegamy cechy pierwiastkowe w ka

dej

z nich, o ile z osobna pod zmysły nasze podpada, to jest oczywiste,

e jaki

ruch

Strona 4 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

przenosi si

z nich za po

rednictwem nerwów lub tchnie

yciowych i pewnych cz

ęś

ciała do mózgu czyli siedliska dozna

zmysłowych, aby wytworzy

w duszy

poszczególne idee, jakie o nich mamy. Skoro za

rozci

gło

ść

, kształt, liczba i ruch ciał o

rozmiarach, które dadz

obserwowa

, mo

na postrzega

wzrokiem z pewnej

odległo

ci, to jasne jest,

e jakie

z osobna niepostrzegalne ciałka musz

przybiega

nich do oczu i przez to doprowadza

do mózgu ruch, który wywołuje te idee, jakie o nich

posiadamy.

§ 13. Mo

na przyj

ąć

e w ten sam sposób, w jaki powstaj

w nas idee cech pierwotnych,

powstaj

równie

idee cech wtórnych, a mianowicie przez działanie niedostrzegalnych

stek na nasze zmysły. Jest bowiem rzecz

jasn

e istniej

, i to w wielkiej liczbie,

ciała tak drobne,

e za pomoc

adnego ze swych zmysłów nie mo

emy rozpozna

ich

rozmiarów, kształtu ani ruchu; takie s

, oczywi

cie, cz

stki powietrza i wody; lecz istniej

inne, od nich bez porównania mniejsze, by

e o tyle mniejsze od cz

stek

powietrza i wody, o ile te s

mniejsze od grochu lub ziarnek gradu. Przypu

ść

my tedy,

rozmaite ruchy i kształty, wielko

ci i liczby takich cz

stek, działaj

c na ró

ne organy

naszych zmysłów, wywołuj

w nas owe ró

norodne wra

enia zmysłowe, jakie

otrzymujemy dzi

ki barwom i zapachom ciał;

e na przykład fiołek wywołuje idee barwy

fioletowej i miłego zapachu, jakich doznajemy w obecno

ci tego kwiatka, dzi

ki temu,

działaj

na zmysły takie niedostrzegalne cz

stki materialne, specjalnego kształtu i

wielko

ci, poruszaj

ce si

w ró

nym stopniu i na ró

ny sposób. Nie jest wszak bardziej

niemo

liwe pomy

sobie, i

Bóg zwi

zał te idee z takimi ruchami, do których wcale nie

podobne, ni

e zł

czył ide

bólu z ruchem kawałka stali kraj

cego nasze ciało, do

którego to ruchu ta idea jest zupełnie niepodobna.

§ 14. Co powiedziałem tu o barwach i zapachach, nale

y przenie

ść

tak

e na smaki i

ki oraz na inne podobne jako

ci zmysłowe; jako

ci te, bez wzgl

du na to, jak

realno

ść

im bł

dnie przypisujemy, w samych rzeczach nie s

naprawd

niczym innym ni

zdolno

ciami wywołania w nas rozmaitych dozna

zmysłowych i, jak powiedziałem,

zale

Ŝą

od cech pierwotnych, takich jak rozmiary cz

stek, ich kształt, budowa i ruchy.

§ 15. S

e łatwo wysnu

d wniosek,

e idee pierwotnych cech ciała s

do nich

podobne i

e ich wzory istniej

rzeczywi

cie w samych ciałach; natomiast idee, jakie nam

daj

cechy wtórne, wcale nie s

do nich podobne. W samych ciałach nie ma nic

podobnego do tych idei. W ciałach, które podług nich nazywamy, jest tylko zdolno

ść

wywołania w nas tych dozna

zmysłowych; co za

w idei jest słodkie, niebieskie lub

ciepłe, to w samych ciałach, które wedle nich nazywamy, jest jedynie pewn

wielko

kształtem i ruchem niedostrzegalnych cz

stek.

ROZDZIAŁ IX

O postrzeganiu

§ 1. Poniewa

postrzeganie (percepcja) jest pierwsz

władz

umysłu, która operuje

naszymi ideami, wi

c jest równie

pierwsz

i najprostsz

ide

, jak

otrzymujemy przez

refleksj

. Niektórzy nazywaj

je my

leniem w ogóle, jakkolwiek my

lenie - zgodnie z

duchem j

zyka angielskiego - znaczy tyle, co rodzaj wewn

trznego operowania ideami,

gdzie umysł jest czynny, gdzie rozwa

a co

z pewnym stopniem uwagi zale

nej od woli;

gdy tymczasem w samym czystym postrzeganiu umysł pozostaje przewa

nie tylko bierny

i nie mo

e unikn

ąć

doznawania tego, czego doznaje.

§2. Czym jest postrzeganie, ka

dy b

dzie wiedział lepiej, ni

z moich wywodów mógłby

dowiedzie

, je

li tylko zastanowi si

nad tym, co sam robi, co widzi, słyszy, czego

dotyka i tak dalej, lub co my

li. Nie mo

e tego nie pozna

, ktokolwiek ogl

da w

wietle

refleksji zjawiska, jakie zachodz

w jego własnym umy

le, a je

li sam si

nad nimi nie

zastanowi,

adne w

wiecie słowa nie b

zdolne da

mu o tym poj

cia.

Strona 5 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

§ 3. Tyle jest pewne,

e nie ma postrze

enia, cho

by w ciele dokonywały si

jakiekolwiek

zmiany, je

li nie dojd

one do naszej

wiadomo

ci; czy te

cho

by jakie

impresje

dotykały jego cz

ęś

ci zewn

trznych, je

li tych impresji nie przyjmie do wiadomo

ci umysł.

Ogie

e pali

ciało człowieka ze skutkiem nie wi

kszym, ni

gdy pali polano, póki

ruch nie dosi

gnie mózgu i w umy

le nie powstanie wra

enie gor

ca lub idea bólu, co

wła

nie jest rzeczywistym postrze

eniem.

§ 4. Jak

e cz

sto człowiek mo

e zaobserwowa

na sobie,

e gdy umysł jego jest pilnie

zaj

ty rozwa

aniem jakich

rzeczy i z zainteresowaniem dokonuje przegl

du swych idei,

to wówczas nie zwraca wcale uwagi na impresje, jakie

ródła głosu wywieraj

na organ

słuchu. W tym organie zachodzi taka sama zmiana, jaka wystarcza, by wywoła

odpowiedni

ide

. Organ mo

e otrzyma

impuls wystarczaj

cy; mimo to, o ile umysł

impulsu tego nie dostrzegł, postrze

enie nie nast

puje; a chocia

w uchu zachodzi ruch,

który zazwyczaj wywołuje ide

ku, to jednak tego d

ku nie słyszymy. Brak

wra

enia zmysłowego nie pochodzi w tym wypadku st

e organ jest uszkodzony albo

e ucho człowieka otrzymało bodziec słabszy, ni

w innych przypadkach, kiedy słyszał;

lecz wra

enia zmysłowego nie ma dlatego,

e tego, co normalnie wywołuje ide

, umysł

nie przyj

ł do swej wiadomo

ci, jakkolwiek zwykły organ doprowadził impuls; wskutek

tego

adna idea w umy

le nie powstała. Tak wi

c, gdziekolwiek jest doznanie zmysłowe

lub postrze

enie, tam rzeczywi

cie pewna idea powstaje i jest w umy

le.

§ 5. St

d te

nie w

tpi

e u dzieci w łonie matki zmysły wykonuj

swe funkcje na

rzeczach, które na nie działaj

, i

e w ten sposób dzieci otrzymuj

pewn

niewielk

liczb

idei, zanim si

urodz

, co jest nieuniknionym skutkiem b

działania

otaczaj

cych je ciał, b

braków i niedomaga

, jakim podlegaj

. W

ród tych idei (je

na pozwoli

sobie na domysły dotycz

ce rzeczy raczej niedost

pnych badaniu),

prawdopodobnie jedne z pierwszych, jakie maj

dzieci, s

idee głodu i ciepła, z którymi

nigdy bodaj nie rozstaj

pó

niej.

§ 6. Ale chocia

na rozs

dnie przyj

ąć

e dzieci otrzymuj

pewne idee przed

przyj

ciem na

wiat, to przecie

proste te idee s

dalekie od owych zasad wrodzonych,

które uznaj

niektórzy ludzie, a które my odrzucili

my powy

ej. Idee tu wspomniane s

skutkami doznania zmysłowego i powstaj

pod wpływem impulsów działaj

cych na ciało,

jakim ono podlega w tych warunkach; zale

Ŝą

c od czego

w stosunku do umysłu

zewn

trznego, nie ró

tedy co do swego powstania od innych idei pochodz

cych

od zmysłów niczym wi

cej jak tylko tym,

e poprzedzaj

je w czasie. A tymczasem owe

zasady wrodzone, jak si

przyjmuje, s

zupełnie innej natury i w umy

le zjawiaj

nie

wskutek jakich

przypadkowych zmian w ciele lub jakich

impulsów, działaj

cych na

ciało, lecz, by tak rzec, s

pierwotnymi znakami wyrytymi w duszy w tej samej chwili, gdy

ona powstaje i kształtuje si

§ 7. Podobnie jak co do niektórych idei mo

na zasadnie przyj

ąć

e zjawiły si

umysłach dzieci ju

w łonie matki, słu

Ŝą

c potrzebom ich

ycia i istnienia w tego rodzaju

warunkach, tak te

po urodzeniu si

dziecka najwcze

niej wra

one mu zostaj

te idee,

które b

pierwszymi jako

ciami zmysłowymi, jakie dziecko spotyka; spo

ród nich za

wiatło nie jest najmniej wa

i najmniej bogat

w skutki, Jak bardzo umysł po

Ŝą

zdobycia wszelkich idei, którym nie towarzyszy przykro

ść

, tego mo

na si

nieco

domy

obserwuj

c noworodki, które zawsze zwróc

oczy w stron

, sk

d płynie

wiatło, cho

my je nie wiedzie

jak poło

yli. Ale poniewa

bardzo ró

ne s

idee, jakie

dzieci poznaj

najwcze

niej, zale

nie od zmiennych okoliczno

ci, w jakich po raz

pierwszy stykaj

wiatem, wi

c porz

dek, w jakim poszczególne idee zjawiaj

w umy

le, bywa bardzo ró

ny i trudno go ustali

z pewno

; a przy tym poznanie go nie

jest dla nas istotne.

Strona 6 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

§ 8. Co si

tyczy postrzegania, nale

y dalej zwa

e idee, jakie otrzymujemy poprzez

doznanie zmysłowe, u dorosłych cz

sto ulegaj

zmianie pod wpływem s

dów, z czego

nie zdajemy sobie sprawy. Gdy przed oczyma umie

kul

barwy jednostajnej, na

przykład złot

, z alabastru lub agatu, to idea, jak

ona pozostawia po sobie w naszym

umy

le, jest niew

tpliwie ide

płaskiego kr

gu, na którym w pewien sposób rozło

one s

cienie i z którego

wiatło i jasno

ść

dochodzi w ró

nym stopniowaniu do naszych oczu.

Ale w praktyce przyzwyczaili

my si

postrzega

, jak ukazuj

nam zwykle ciała

wypukłe i jak zmienia si

odbicie

wiatła zale

nie od kształtu ciał; tote

d nasz, drog

zakorzenionego nawyku, natychmiast zast

puje złudne pozory przez ich przyczyny.

Wnosz

c tak o kształcie z tego, co naprawd

jest rozmaito

odcieni i barw, czyni t

rozmaito

ść

znakiem lub symbolem tego kształtu i tworzy sobie postrze

enie ciała

wypukłego o jednolitym zabarwieniu, gdy tymczasem ide

, przez nas otrzyman

, była

jedynie ró

norako zabarwiona płaszczyzna, jak to wida

w sposób oczywisty na

malowidłach. Przy tej okazji przytocz

tu zagadnienie, jakie przed kilku miesi

cami

zechciał przesła

mi listownie bardzo pomysłowy i wytrwały miło

nik rzetelnej wiedzy,

uczony i zacny pan Molyneux. Brzmi ono, jak nast

puje: "Wystawmy sobie, i

niewidomy

od urodzenia, obecnie człowiek dorosły, nauczył si

odró

nia

dotykiem sze

cian od kuli,

wyrobione z tego samego metalu i w przybli

eniu tych samych rozmiarów, tak

dotykaj

c jednego lub drugiego mo

e powiedzie

, które jest sze

cianem, a które kul

Przypu

ść

my dalej, i

sze

cian i kul

ustawiono na stole i

e stoj

cy opodal niewidomy

przejrzał; zapytuj

, czy za pomoc

odzyskanego wzroku, zanim dotknie tych

przedmiotów, b

dzie mógł je rozpozna

i powiedzie

, który z nich jest kul

, a który

sze

cianem?" Na co bystry i poprawnie rozumuj

cy autor listu odpowiada: "Nie; bo

chocia

wiadomo mu z do

wiadczenia, jak działa na jego dotyk kula, a jak sze

cian, to

jednak brak mu jeszcze do

wiadczenia, które by go pouczyło, jak to, co tak a tak działa

na jego dotyk, w ka

dym przypadku podziała na jego wzrok; nie wie on,

e wystaj

cy k

sze

cianu, nierównomiernie uciskaj

cy jego r

, przedstawi si

jego oczom tak jak w

sze

cianie". Zgadzam si

ze zdaniem swego tak powa

nie my

cego korespondenta,

którego z dum

zaliczam do grona przyjaciół,

e takie jest rozwi

zanie tego zagadnienia:

jak on,

e były niewidomy nie b

dzie zdolny natychmiast po zobaczeniu tych ciał

powiedzie

z cał

pewno

, co jest kul

, a co sze

cianem, chocia

potrafi bezbł

dnie

pozna

je przy pomocy dotyku i z pewno

odró

jedno od drugiego na podstawie

wyczuwanej r

ró

nicy w ich kształtach. Ustaliwszy to wszystko, daj

czytelnikowi

sposobno

ść

rozwa

enia, ile mo

e zawdzi

cza

wiadczeniu,

wiczeniu i poj

ciom

nabytym tam, gdzie my

li,

e wcale z nich nie korzysta i

e zupełnie nie s

mu pomocne;

a to tym wi

cej,

e mój spostrzegawczy korespondent pisze w dalszym ci

gu, i

gdy - w

zwi

zku z moj

ksi

ąŜ

- stawiał to pytanie ró

nym osobom bardzo inteligentnym, to nie

spotkał bodaj ani jednej, która by od razu dała odpowied

, jak

on poczytuje za trafn

nim j

przekonały usłyszane od niego argumenty.

§ 9. Nie s

jednak, aby to samo stosowało si

do jakich

innych idei poza

otrzymywanymi za pomoc

wzroku. Wzrok bowiem, ze wszystkich naszych zmysłów

najbardziej wszechstronny, z jednej strony wprowadza do umysłu jemu jedynie wła

ciwe

idee

wiatła i barw, z drugiej za

idee tak od nich odmienne, jak idea przestrzeni, kształtu

i ruchu, których ró

norodne odmiany wpływaj

na wygl

d wła

ciwego przedmiotu tego

zmysłu, to znaczy:

wiatła i barw. Otó

wiczenie doprowadza nas do tego,

e o jednym

dzimy na podstawie drugiego. W wielu przypadkach, gdzie mamy do czynienia z

rzeczami cz

sto poprzednio spotykanymi, dzi

ki ustalonemu nawykowi dzieje si

to tak

pewnie i szybko,

e bierzemy za postrze

enie naszych zmysłów to, co jest ide

utworzon

przez nasz s

d - tak

e jedna idea, a mianowicie idea otrzymana przez

doznanie zmysłowe, słu

y tylko do tego, by wywoła

drug

, na siebie niemal wcale nie

gaj

c uwagi. Podobnie człowiek czytaj

c czy te

słuchaj

c w skupieniu i ze

zrozumieniem, nie zauwa

a niemal liter czy d

ków, lecz tylko idee, jakie litery w nim

wywołuj

Strona 7 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

§ 10. Nie b

dziemy si

dziwili,

e rzeczy te uchodz

niemal zupełnie naszej uwadze,

li zwa

ymy, jak bardzo szybko odbywaj

czynno

ci umysłowe; podobnie bowiem,

jak si

li o umy

le,

e nie zajmuje przestrzeni i nie jest rozci

gły, tak jego czynno

zdaj

nie wymaga

czasu: wydaje si

e wiele z nich skupia si

w jednej chwili.

Mówi

c to, porównuj

je z czynno

ciami cielesnymi. Ka

dy mo

e z łatwo

zauwa

to na własnych my

lach, je

li tylko zechce si

nad nimi zastanowi

. Jak si

to dzieje,

od razu, jednym spojrzeniem, umysły nasze obejmuj

wszystkie cz

ęś

ci dowodu, o którym

słusznie mo

na powiedzie

e jest długi, bior

c pod uwag

czas potrzebny na to, by

wypowiedzie

go w słowach i wyło

go innym krok za krokiem. Nast

pnie, nie

powinni

my si

zbytnio dziwi

temu,

e dzieje si

to w nas tak nieznacznie, je

zwa

ymy, jak zdobyta nawykiem łatwo

ść

wykonywania pewnych rzeczy sprawia,

e to

wszystko zachodzi nieraz bez udziału naszej uwagi. Nawyki, zwłaszcza bardzo wcze

nie

nabyte, doprowadzaj

wreszcie do tego,

e zachodz

w nas sprawy, które cz

sto

wymykaj

spod naszej obserwacji. Ile

razy w ci

gu dnia zakrywamy oczy powiekami,

nie dostrzegaj

c wcale,

e znajdujemy si

wtedy w ciemno

ci. Ludzie, którzy przywykli

do u

ywania jakiego

przysłowia, w ka

dym niemal zdaniu wymawiaj

wyrazy, których

sami nie słysz

i nie zauwa

, cho

inni zwracaj

na nie uwag

. St

d te

nie jest tak

dziwne,

e umysł nasz cz

sto przekształca ide

, jak

daje doznanie zmysłowe, na ide

du, i

e pierwsza słu

y jedynie jako bodziec, który wywołuje drug

, czego sami nie

zauwa

amy.

§ 11. Zdolno

ść

postrzegania ustanawia, jak my

, ró

nic

pomi

dzy królestwem

zwierz

cym a ni

szymi dziedzinami przyrody. Niektóre ro

liny, do

ść

liczne, maj

pewn

ść

ruchu i pod wpływem ró

norakiego działania na nie innych ciał gwałtownie

zmieniaj

posta

i miejsce, i z tej racji otrzymały nazw

"czułków", jako

e wykonuj

ruchy, które przypominaj

nieco te ruchy, jakie u zwierz

t nast

puj

po doznaniu

wra

enia. Niemniej my

e wszystko to dzieje si

mechanicznie, nie inaczej, ni

skr

canie si

zwilgotniałych włosków dzikiego owsa albo kurczenie si

sznura

nasi

kni

tego wod

. Wszystko to odbywa si

bez jakiegokolwiek doznania zmysłowego

w rzeczy, w której si

to dzieje i która nie ma i nie otrzymuje

adnej idei.

§ 12. Wydaje mi si

e wszystkie gatunki zwierz

ce posiadaj

w pewnej mierze

zdolno

ść

postrzegania, chocia

jest rzecz

liw

, i

u niektórych z nich natura

przygotowała tak nieliczne drogi przyjmowania wra

zmysłowych i

e postrze

enie, w

którym je umysł przyjmuje, jest tak niejasne i m

tne, i

zupełnie dorówna

nie mo

ywo

ci i rozmaito

ci wra

zmysłowych, jaka jest u innych zwierz

t. Ale postrze

enie

takie wystarcza tak zorganizowanemu gatunkowi i jest m

drze przystosowane do stanu i

warunków, w jakim si

znajduje ten rodzaj zwierz

t. Tak wi

c m

dro

ść

i dobro

Stwórcy

objawia si

w pełni we wszystkich cz

ęś

ciach jego olbrzymiego dzieła i na wszystkich

stopniach i poziomach stworze

, jakie do tego dzieła nale

Ŝą

§ 13. S

e z budowy ostrygi lub morskiego

limaka wolno nam zasadnie wnosi

nie posiadaj

one ani tak licznych, ani tak sprawnych zmysłów, jak człowiek i wiele

innych zwierz

t; a gdyby nawet je miały, to, niezdolne do przenoszenia si

z miejsca na

miejsce, nie mogłyby ich u

dla poprawy swej egzystencji. Jak

ąŜ

korzy

ść

przynosiłby

wzrok czy słuch stworzeniu, co nie mogłoby ani si

zbli

do rzeczy, w których z

oddalenia postrzegłoby co

dla siebie po

Ŝą

danego, ani oddali

od rzeczy

szkodliwych. I czy szybko

ść

w odbieraniu wra

nie byłaby raczej niedogodna dla

zwierz

cia, które jest zmuszone pozostawa

w bezruchu tam, gdzie je umie

cił

przypadek, i zadowala

dopływem wody, jak si

zdarzy, zimniejszej lub cieplejszej,

czystej lub zamulonej ?

§ 14. A jednak nie mog

oprze

li,

e istoty te nie s

pozbawione pewnego

zacz

tku niejasnego postrzegania, przez co ich stan odró

nia si

od stanu zupełnego

braku wra

liwo

ci. A

e tak by

e, mamy wyra

ne przykłady nawet u samego

Strona 8 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

człowieka. We

my zgrzybiałego starca, z którego pami

ci wiek podeszły wymazał dawn

jego wiedz

i do czysta uprz

ł idee, jakimi niegdy

wypełniony był jego umysł;

całkowita za

ruina jego wzroku, słuchu, powonienia, a w znacznym stopniu smaku, w

zupełno

ci niemal zamkn

ła drogi, którymi nowe idee mogłyby do niego si

dosta

; je

niektóre przej

cia s

jeszcze na wpół otwarte,

wie

e impresje zaledwie s

postrzegane, wcale za

nie zachowuj

w pami

ci. Otó

pozostawiam czytelnikowi do

rozwa

enia, jak dalece wiedza i umysłowe zdolno

ci takiego człowieka wznosz

(wbrew wszelkiemu wysławianiu zasad wrodzonych) ponad poziom bytowania

limaka

czy ostrygi. Gdyby za

kto

trwał w takim stanie lat sze

ść

dziesi

t, co równie łatwo by

mogło jak to,

e trwałby tak trzy dni, to ciekaw jestem, jaka byłaby ró

nica pomi

dzy nim

a najni

szym gatunkiem zwierz

cym, co si

tyczy sprawno

ci umysłowych.

§ 15. Postrze

enie tedy jest pierwszym krokiem i stopniem ku poznaniu i jest furt

wej

ciow

, przez któr

otrzymujemy cały dla niego materiał; im wi

c mniej zmysłów

posiada człowiek lub inna jaka

istota, im mniej za ich pomoc

otrzymuje impresji i im

bardziej s

one niewyra

ne, wreszcie im mniej bystre władze umysłu nimi operuj

, tym

bardziej istota ta b

dzie daleka od wiedzy, jak

znale

źć

na u niektórych ludzi. Lecz

e bardzo wielkie jest tu stopniowanie (jak to mo

na zauwa

u ludzi), nie mo

na wi

ustali

z pewno

, jaka jest zdolno

ść

postrzegania u ró

nych gatunków zwierz

cych, a

tym mniej jeszcze u poszczególnych istot indywidualnych. Wystarczy, gdy tu zaznacz

e postrzeganie jest najpierwsz

czynno

naszych władz umysłowych i

e jest to furta

wej

ciowa do naszego umysłu dla wszelkiej wiedzy. Jestem te

skłonny przypuszcza

e zdolno

ść

postrzegania na swym stopniu najni

szym wyznacza granic

pomi

dzy

królestwem zwierz

t a istotami ni

szego rz

du. Ale wspominam o tym ubocznie tylko,

jako o swym domy

le, dla naszych tu bowiem rozwa

jest rzecz

oboj

, jak uczeni

rozwi

ąŜą

to zagadnienie.

ROZDZIAŁ XII

O ideach zło

onych

§ 1. Rozwa

ali

my dotychczas te idee, gdzie umysł, gdy je przyjmuje, zachowuje si

tylko biernie. S

to owe idee proste, otrzymywane ze wspomnianych powy

ródeł:

doznania zmysłowego i refleksji; umysł nie mo

adnej z nich wytworzy

samodzielnie

ani te

nie mo

e mie

idei, które nie składałyby si

z nich bez reszty. Ale umysł,

całkowicie biernie przyjmuj

c wszystkie swe idee proste, wykonuje sam przez si

ró

czynno

ci, dzi

ki czemu kształtuj

inne idee z posiadanych idei prostych, jako z

materiału i fundamentu dla wszystkich pozostałych. Trzy s

czynno

ci, w których umysł

wykonuje sw

władz

nad ideami prostymi: 1. ł

czenie pewnej liczby idei prostych w

jedn

, zło

; tak powstaj

wszystkie idee zło

one. 2. zestawienie ł

czne dwu idei,

prostych lub zło

onych, i to takie zestawienie, aby mo

na je było na raz ogarn

ąć

wzrokiem, nie stapiaj

c ich w jedno; na tej drodze dochodzi umysł do wszelkich swych

idei stosunków. 3. oddzielanie lub odrywanie idei od wszelkich innych, jakie im
towarzysz

faktycznie w

wiadomo

ci; nazywa si

to abstrahowaniem i tak powstaj

wszystkie idee ogólne. St

d wida

e moc człowieka i jego sposoby działania, zarówno

wiecie materialnym, jak w duchowym, s

na ogół te same. W obu bowiem materiały,

jakimi człowiek rozporz

dza, s

tego rodzaju,

e nie ma on nad nimi tej władzy, aby je

stwarza

albo niszczy

bez

ladu: wszystko, czego mo

e dokona

, to albo poł

czy

je ze

sob

, albo zestawi

obok siebie, albo zupełnie oddzieli

je od siebie. Rozwa

ania

dotycz

ce idei zło

onych rozpoczn

tu od pierwszej z tych czynno

ci, aby na wła

ciwym,

miejscu zaj

ąć

dwiema nast

pnymi. Mo

na zaobserwowa

e idee proste istniej

ró

norakim ze sob

poł

czeniu; i umysł zdolny jest te

uwa

kilka z nich, zł

czonych

ze sob

, za jedn

ide

; przy tym mo

e je rozwa

nie tylko w takim poł

czeniu, w jakim

dane w rzeczach zewn

trz nas, lecz i tak, jak je sam powi

zał. Idee utworzone tym

sposobem z pewnej liczby prostych, zł

czonych razem, nazywam zło

onymi. Nale

Ŝą

nich takie idee, jak pi

kno, wdzi

czno

ść

, człowiek, wojsko,

wiat; idee te, jakkolwiek

Strona 9 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

zestawione z rozmaitych idei prostych albo z idei zło

onych, które składaj

prostych, umysł mo

e, gdy zechce, rozwa

z osobna, jako cało

ci jednolite i

oznaczane jedn

nazw

§ 2. W zakresie odnawiania idei i ł

czenia ich ze sob

, umysł ma wielk

moc, by

zmienia

i pomna

przedmioty swych my

li, wybiegaj

c przy tym nieograniczenie

daleko poza to, co mu dostarczaj

zmysły i refleksja. Ale wszystko to jest nadal

ograniczone do idei prostych, jakie otrzymał z owych dwu

ródeł i które stanowi

ostateczny materiał wszelkich jego wytworów. Wszystkie idee proste bowiem pochodz

od samych rzeczy i umysł nie mo

e mie

od nich ani wi

cej, ani nic innego ni

to jedynie,

co mu podsuwaj

. Nie mo

e on mie

innych idei jako

ci zmysłowych ni

te, które

przychodz

do niego z zewn

trz przez zmysły, ani te

idei innego rodzaju czynno

substancji my

cej ni

idee tych czynno

ci, jakie znajduje w sobie; ale gdy te idee

proste raz zdobył, nie jest ju

ograniczony do samej obserwacji oraz tego, co mu si

zewn

trznego

wiata ukazuje: teraz mo

e własn

moc

ze sob

posiadane idee i

tworzy

z nich nowe idee zło

one, jakich nigdy nie otrzymał tak poł

czonych.

§ 3. W jakikolwiek sposób składaliby

my lub rozkładali idee zło

one i cho

by liczba ich

była niesko

czona, a ró

norodno

ść

, z jak

wypełniaj

i zajmuj

li ludzkie, niczym

nieograniczona, to przecie

, jak s

, wszystkie mo

na sprowadzi

do trzech klas, a

mianowicie do takich: 1. modi, 2. substancje, 3. stosunki.

§ 4. Po pierwsze nazywam modi takie idee zło

one, które, jakikolwiek byłby ich skład, nie

mieszcz

w sobie zało

enia, i

by istniały samodzielnie, lecz które uwa

a si

za zale

od substancji b

za ich własno

ci; takie s

na przykład idee oznaczone przez wyrazy

"trójk

t", "wdzi

czno

ść

", "zabójstwo" i tak dalej. Je

eli u

ywam tu terminu "modus" w

sensie, który nieco odbiega od potocznego, to prosz

mi to wybaczy

; jest to bowiem

rzecz

nieuniknion

w rozprawach, które operuj

poj

ciami odmiennymi od u

ywanych w

yciu codziennym, tak

e albo trzeba urabia

wyrazy nowe, albo stosowa

dawne w

znaczeniu cokolwiek zmienionym; w obecnym za

przypadku mniej naganne b

dzie, by

e, uczyni

to drugie.

§ 5. Tych modi istniej

dwa rodzaje, które zasługuj

na to, aby zastanowi

nad nimi

oddzielnie.

1° s

takie, co s

jedynie przedstawieniami lub rozmaitymi poł

czeniami jednej i tej

samej idei prostej, bez domieszki innych, jak na przykład tuzin, kopa: s

to tylko idee tylu

a tylu oddzielnych jednostek, dodanych do siebie. Takie nazywam modi prostymi, jako

zawieraj

w granicach jednej tylko idei prostej.

2° s

inne, utworzone z idei prostych ró

nego rodzaju, zestawionych tak,

e tworz

jedn

ide

zło

; przykładem pi

kno, które polega na pewnym poł

czeniu barwy i kształtu i

wywołuje w widzu uczucie przyjemne; albo kradzie

, zmiana stanu posiadania jakiej

rzeczy bez zgody wła

ciciela, której idea, jak tu wida

, jest poł

czeniem wielu idei wielu

rodzajów. Modi takie nazywam mieszanymi.

§ 6. Po drugie, idee substancji s

takimi poł

czeniami idei prostych, jakie uwa

a si

przedstawienia okre

lonych rzeczy poszczególnych, istniej

cych samodzielnie; i

domy

lnie przyjmowana a niejasna idea substancji, taka, jaka ona jest, jest w nich

zawsze pierwszym i głównym składnikiem. Tak, je

li z ide

substancji zł

czy si

prosta

idea barwy szarobiaławej oraz pewien stopie

ęŜ

ci, twardo

ci, rozci

gliwo

ci i

topliwo

ci, to otrzymamy ide

ołowiu; kombinacja za

idei pewnego okre

lonego kształtu

oraz idei zdolno

ci poruszania si

, my

lenia i rozumowania, doł

czona do substancji,

daje potoczn

ide

człowieka. Otó

ród idei substancji s

równie

dwa rodzaje idei:

jeden to idee substancji jednostkowych, takich, jakie istniej

oddzielnie; przykładem idea

Strona 10 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

człowieka lub owcy; drugi - to idea wielu ludzi czy owiec zebranych razem, czego
przykładem wojsko, zło

one z ludzi, albo stado owiec. Ka

da z tych zbiorowych idei

pewnej liczby substancji w ten sposób zebranych jest tak samo jedn

ide

, jak idea

człowieka lub jednostki.

§ 7. Po trzecie, ostatnim rodzajem idei zło

onych jest ten, który oznaczamy mianem

"stosunek"; stosunek polega na rozwa

aniu i porównaniu jednej idei z inn

. Ró

nymi tymi

rodzajami idei zajmiemy si

we wła

ciwym porz

dku.

KSI

GA CZWARTA

ROZDZIAŁ III

Zakres wiedzy ludzkiej

§ 1-2. Z tego,

e, jak było powiedziane, wiedza polega na postrzeganiu zgodno

ci lub

niezgodno

ci pomi

dzy naszymi ideami, wynika:

I. Po pierwsze,

e wiedza nasza nie mo

e si

dalej ni

nasze idee.

II. Po drugie,

e wiedza nasza nie si

ga poza postrze

enie ich zgodno

ci lub

niezgodno

ci. Poniewa

postrze

enie to powstaje 1) na drodze intuicji, czyli przez

bezpo

rednie porównanie dowolnych dwu idei, albo 2) dzi

ki rozumowi, który bada

zgodno

ść

lub niezgodno

ść

dwu idei za po

rednictwem pewnych innych; albo wreszcie 3)

przez wra

enia, gdy postrzegamy istnienie rzeczy poszczególnych, wi

c st

d wynika,

§ 3. III. Po trzecie, widzimy,

e nie mo

emy mie

wiedzy intuicyjnej, która by si

rozci

gała na wszystkie nasze idee i na wszystko, co by

my o nich wiedzieli; albowiem

nie mo

emy zbada

i postrzec wszelkich stosunków, jakie zachodz

dzy ideami,

przez zestawienie ich lub bezpo

rednie porównanie jednej z drug

. Tak na przykład

maj

c idee trójk

ta rozwartok

tnego i ostrok

tnego, nakre

lonych na równych

podstawach mi

dzy liniami równoległymi, mog

postrzec intuicyjnie,

e jeden nie jest

drugim, ale nie mog

dowiedzie

, czy s

, czy nie s

równe; ich zgodno

ci albo

niezgodno

ci pod wzgl

dem równo

ci nie mo

na bowiem nigdy postrzec przez

bezpo

rednie porównanie ich ze sob

: odmienny kształt tych figur nie pozwala

le i

bezpo

rednio przyło

do siebie ich cz

ęś

ci, wobec czego trzeba pewnych cech

rednicz

cych, by zmierzy

te cz

ęś

ci; a to ju

jest dowodem, czyli wiedz

rozumow

§ 4. IV. Po czwarte, z tego, co zostało stwierdzone, wynika dalej,

e nasze poznanie

rozumowe nie mo

e ogarn

ąć

całego obszaru naszych idei, bo pomi

dzy dwiema ideami,

jakie chcieliby

my bada

, nie zawsze zdołamy znale

źć

takie ogniwa po

rednie, i

by dało

poł

czy

z pewno

intuicyjn

jedn

ide

z inn

, we wszystkich krokach dedukcji;

gdzie za

to jest niemo

liwe, tam nie ma wiedzy ani dowodu.

§ 5. V. Po pi

te, poniewa

poznanie zmysłowe nie si

ga dalej ni

istnienie rzeczy, które

aktualnie dane naszym zmysłom, wi

c jest ono bardziej jeszcze ograniczone ni

dy z poprzednio wymienionych gatunków poznania.

§ 6. VI. Na podstawie tego jest oczywiste,

e zakres naszej wiedzy nie tylko nie obejmuje

wszelkich realnie istniej

cych rzeczy, lecz nawet wszelkich naszych własnych idei.

Chocia

nasza wiedza jest ograniczona do naszych idei i ani pod wzgl

dem zasi

gu, ani

zupełno

ci oraz doskonało

ci przekracza

ich nie mo

e; i chocia

to granice nader

ciasne w stosunku do ogółu rzeczy istniej

cych i dalekie, jak słusznie mo

emy

przypuszcza

, od zakresu wiedzy nawet pewnych stworzonych umysłów, które nie s

zwi

zane i ograniczone tymi niejasnymi i szczupłymi wiadomo

ciami, jakie mo

zdoby

nielicznymi i niezbyt dokładnymi drogami postrzegania, jakimi s

nasze zmysły;

Strona 11 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

to jednak sprawa stałaby dla nas dobrze, gdyby wiedza nasza si

gała cho

tak daleko

jak nasze idee i gdyby nie było wiele w

tpliwo

ci i pyta

co do idei, jakie mamy, pyta

, od

których nie jeste

my i, jak my

, nigdy nie b

dziemy wolni na tym

wiecie. Niemniej nie

ulega w

tpliwo

ci,

e wiedza ludzka, nawet w warunkach naszego istnienia i przy naszej

strukturze wewn

trznej, mogłaby posun

ąć

znacznie dalej, ni

posun

ła, gdyby

ludzie naprawd

i bez uprzedze

wło

yli w ulepszanie sposobów wykrywania prawdy

cał

usilno

ść

i trud my

lenia, z jakimi barwi

fałsz i go broni

, by podtrzyma

jaki

systemat czy obroni

jaki

interes, czy te

stronnictwo, z którym s

zwi

zani. Ale my

e nie uwłaczaj

c doskonało

ci człowieczej, mam ostatecznie prawo utrzymywa

pewno

, i

poznanie nasze nigdy nie b

dzie zdolne obj

ąć

wszystkiego, co

zechcieliby

my wiedzie

o swych ideach, i przezwyci

ęŜ

wszelkie trudno

ci oraz

rozwi

wszelkie zagadnienia, jakie mog

powsta

co do tej czy innej idei. Mamy idee

kwadratu, koła i równo

ci, a przecie

nigdy bodaj nie b

dziemy zdolni znale

źć

koła o polu

równym polu kwadratu i nie b

dziemy wiedzieli na pewno,

e tak wła

nie jest. Mamy idee

materii i my

lenia, lecz mo

liwe,

e nigdy nie b

dziemy mogli wiedzie

, czy jaka

istota

materialna my

li, czy nie my

li; jest bowiem niemo

liwe, by

my bez objawienia, sam

kontemplacj

własnych swych idei mogli wykry

, czy wszechmoc nie udzieliła niektórym

odpowiednio przystosowanym układom materialnym zdolno

ci postrzegania i my

lenia

albo te

czy z przystosowan

do tego materi

nie poł

czyła i nie zwi

zała my

cej

substancji niematerialnej. Co si

tyczy kr

gu naszych poj

ęć

, to przy naszej zdolno

pojmowania niewiele trudniej jest przedstawi

sobie,

e Bóg, je

li mu si

tak podoba,

e samej materii da

dodatkowo zdolno

ść

lenia,

e przydał jej jeszcze

substancj

zdoln

. Przecie

nie wiemy, na czym polega my

lenie ani te

jaki

gatunek substancji podobało si

Wszechmocnemu obdarzy

moc

, której

aden byt

stworzony posiada

nie mo

e inaczej ni

dzi

ki łasce i dobroci Stwórcy. Nie widz

bowiem sprzeczno

ci w tym,

e pierwsza, wieczna Istota my

ca mogłaby, gdyby si

jej

podobało, obdarowa

pewne układy stworzonej, do odbierania wra

niezdolnej materii,

zestawione, jak uznałaby za stosowne, pewn

miar

czucia, postrzegania i my

lenia,

jakkolwiek (...) zało

enie,

e materia (z własnej swej natury z cał

pewno

pozbawiona czucia i my

lenia) ma by

wieczn

istot

, od pocz

tku my

, zawiera

wyra

sprzeczno

ść

wewn

trzn

. Jak

na mie

pewno

ść

e jakie

percepcje, takie

jak przyjemno

ść

i przykro

ść

, nie mog

powstawa

w pewnych ciałach w okre

lony

sposób ukształtowanych i poruszanych, równie dobrze, jak gdy na skutek ruchu cz

stek

cielesnych powstaj

one w substancji niematerialnej? Bo przecie

, o ile poj

ąć

emy,

ciało zdolne jest tylko uderza

inne ciała i działa

na nie; ruch za

, o ile go mo

emy

zrozumie

z pomoc

naszych idei, mo

e znowu wywoła

tylko ruch. Gdy wi

przyjmujemy,

e wywołuje przyjemno

ść

lub przykro

ść

albo ide

barwy czy d

ku, to

przestajemy si

opiera

na naszym rozumie, wychodzimy poza zakres naszych idei i

przypisujemy to działanie całkowicie uznaniu naszego Stwórcy. Bo skoro musimy
przyzna

e poł

czył z ruchem skutki, jakich w naszym rozumieniu sam ruch nigdy

wywoła

by nie mógł, to jak

mamy racj

, by wnioskowa

e nie mógł on sprawi

, by te

skutki powstawały w rzeczy, w której w naszym pojmowaniu nie mog

one powsta

, tak

samo jak nie mo

emy poj

ąć

, by ruch materii działał w jakikolwiek sposób na jaki

inny

przedmiot. Nie znaczy to, i

bym chciał tak czy inaczej zachwia

wiar

w niematerialno

ść

duszy; nie o prawdopodobie

stwie tu mówi

, lecz o wiedzy; i nie tylko my

skromno

ść

, jaka przystoi filozofowi, wymaga, aby si

nie wypowiadał autorytatywnie tam,

gdzie brak oczywisto

ci, która mo

e dawa

wiedz

, lecz równie

e jest to z korzy

dla nas, gdy poznajemy, jak daleko si

ga nasza wiedza. Skoro nasz stan obecny nie jest

"stanem widzenia", to w wielu przypadkach zadowoli

musimy wiar

prawdopodobie

stwem; a je

li co do naszego zagadnienia, a mianowicie

niematerialno

ci duszy, nie mo

emy osi

ąć

pewno

ci dowodu, to nie powinno si

nam wydawa

dziwne. Wszystkie wielkie cele moralno

ci i religii s

wystarczaj

zabezpieczone bez filozoficznych dowodów niematerialno

ci duszy: jest przecie

rzecz

oczywist

e Ten, kto stworzył nas na pocz

tku, aby

my tu, na tej ziemi, bytowali jako

Strona 12 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

istoty czuj

ce i my

ce, i kto przez lata w tym stanie nas utrzymuje, mo

e i chce

przywróci

nam taki sam stan i zdolno

ść

doznawania wra

na tamtym

wiecie, aby

mogli przyj

ąć

odpłat

, jak

przeznacza ka

demu podług jego uczynków w tym

yciu.

Dlatego te

rozstrzygni

cie tej kwestii w takim czy innym sensie nie jest tak nagl

konieczne, jak niektórzy przesadnie gorliwi zwolennicy lub przeciwnicy niematerialno

duszy chcieliby wmówi

wiatu. Osoby te albo, z jednej strony, zbytnio ulegaj

swemu

całkowicie przez materi

owładni

temu my

leniu i dlatego niczemu niematerialnemu nie

mog

przyzna

istnienia, albo, z drugiej strony, znajduj

e my

lenie nie nale

y do

naturalnych mocy materii, któr

tylekro

badali najuwa

niej, wnioskuj

ufnie,

e nawet

sama wszechmoc nie mo

e obdarzy

postrzeganiem i my

leniem substancji, której

przysługuje cecha masywno

ci. Kto zwa

y, jak trudno w naszych my

lach pogodzi

doznawanie zmysłowe z rozci

gł

materi

albo istnienie z czym

kompletnie

pozbawionym rozci

gło

ci, ten si

zgodzi,

e bardzo daleki jest od tego, by wiedzie

pewno

, czym jest jego dusza. Jest to sprawa, która, jak si

zdaje, le

y zupełnie poza

zasi

giem naszego poznania; a kto pozwala sobie rozwa

swobodnie i wejrze

ciemne, zawiłe strony ka

dej z hipotez, ten uzna zapewne,

e jego rozum nie wystarcza

do stanowczego opowiedzenia si

za lub przeciw materialno

ci duszy. Bo z jakiejkolwiek

strony na ni

spojrzy, czy to jak na substancj

nierozci

gł

, czy jak na my

rozci

gł

materi

, trudno

ść

wyobra

enia sobie jednego czy drugiego b

dzie go stale popychała w

kierunku przeciwnym, gdy tylko my

l zajmie si

jednym z tych przypuszcze

. Nierzetelne

to post

powanie, na jakie pozwalaj

sobie niektórzy ludzie, gdy z powodu jakiej

niejasno

ci w jednej hipotezie przerzucaj

gwałtownie do hipotezy przeciwnej, cho

jest ona nie mniej niezrozumiała dla nieuprzedzonego umysłu. Pokazuje to nie tylko
słabo

ść

i nieudolno

ść

naszego poznania, lecz i to, jak nieznaczny jest tryumf z tego

rodzaju argumentów, które, z własnych naszych pogl

dów si

wywodz

c, mog

nas

przekona

e z tej strony zagadnienia nie mo

emy znale

źć

pewno

ci, lecz bynajmniej

nie pomagaj

nam zdoby

prawdy przez to,

e przerzucamy si

na stron

przeciwn

przyjmujemy pogl

d, który po zbadaniu okazuje si

obarczony równymi trudno

ciami.

Jak

bowiem pewno

ść

i jak

korzy

ść

daje komu

to,

e chc

c unikn

ąć

pozornych

niedorzeczno

ci i nieprzezwyci

ęŜ

alnych dla niego trudno

ci w jednym pogl

dzie, szuka

ratunku w pogl

dzie przeciwnym, który jest oparty na czym

równie niewytłumaczalnym i

tak samo nieuchwytnym dla jego zdolno

ci pojmowania? Nie mo

e by

sporu co do tego,

e jest w nas co

, co my

li; same nasze w

tpliwo

ci, dotycz

ce natury tego czego

potwierdzaj

pewno

ść

tego istnienia, cho

musimy si

z tym pogodzi

e nie wiemy,

jakiego to rodzaju byt. Daremnie usiłowaliby

my zachowa

tu sceptycznie; zreszt

i w

kszo

ci innych przypadków jest rzecz

przeciwn

rozumowi odrzuca

stanowczo

istnienie jakiej

rzeczy z tej racji,

e nie jeste

my zdolni poj

ąć

jej natury. Ch

tnie bym si

dowiedział, czy jest taka substancja, która by nie miała czego

, co wprawia w

zakłopotanie nasze umysły. Jak bardzo musz

przewy

sza

nas wiedz

inne istoty

duchowe, które widz

i znaj

natur

i wewn

trzn

struktur

rzeczy. A je

li do tego

dodamy rozleglejsz

zdolno

ść

pojmowania, która pozwala im widzie

od jednego

wejrzenia zwi

zek i zgodno

ść

bardzo wielu idei i która daje im łatwo po

rednie ogniwa

dowodu, jakie my znajdujemy z trudem tylko i nie od razu, lecz krok po kroku, po długim
bł

dzeniu po omacku, nader łatwo zapominaj

c o jednym, zanim zdołamy uchwyci

drugi

- to mo

emy w pewnej mierze przedstawi

sobie szcz

ęś

liwo

ść

duchów wy

szych stopni,

które maj

szybsze i bardziej przenikliwe wejrzenie w rzeczy oraz obszerniejszy zasi

poznania. - Aby jednak powróci

do naszego wywodu : twierdz

e nasza wiedza jest

nie tylko ograniczona ubóstwem i niedoskonało

idei, jakie mamy i jakimi operujemy

poznaj

c, ale

e nawet z nimi nie potrafi sobie radzi

. Zbadajmy teraz, jak daleko si

nasze poznanie.

ROZDZIAŁ X

O naszej wiedzy o istnieniu Boga

Strona 13 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

§ 1. Jakkolwiek Bóg nie dał nam idei wrodzonej samego siebie, jakkolwiek nie wyrył w
naszych duszach pierwotnych znaków, z których mogliby

my odczyta

jego byt, to

jednak, obdarowawszy nas zdolno

ciami b

cymi naszym duchowym wyposa

eniem,

nie pozostawił nas bez

wiadectwa o sobie: mamy przecie

doznanie zmysłowe,

postrze

enie, rozum, i dopóki mo

emy my

o samym sobie, nie mo

e nam brakowa

jasnego dowodu jego istnienia. Nie mo

emy te

słusznie utyskiwa

na sw

niewiedz

sprawie tak ogromnej wagi, skoro Bóg tak hojnie wyposa

ył nas w

rodki, które

pozwalaj

nam znale

źć

go i pozna

, o ile to niezb

dne dla osi

gni

cia celu naszego

istnienia i dla tak doniosłej sprawy naszej szcz

ęś

liwo

ci. Lecz chocia

jest to prawda

najoczywistsza ze wszystkich, jakie rozum wykrywa, i chocia

jej pewno

ść

(je

li nie

jestem w bł

dzie) równa jest pewno

ci matematycznej, to przecie

trzeba w tej sprawie

namysłu i uwagi, a umysł musi wło

wysiłek w to, aby prawd

wyprowadzi

poprawnie z jakiego

poznania intuicyjnego; w przeciwnym bowiem razie

pozostawaliby

my co do tego zdania w niepewno

ci i niewiedzy, podobnie jak co do

innych zda

, których mo

na dowie

ść

w jasny sposób. Aby wi

c pokaza

e jeste

zdolni wiedzie

, to znaczy: mie

pewno

ść

, i

Bóg jest, i jak

drog

emy doj

ść

do tej

pewno

ci, nie musimy, moim zdaniem, si

poza siebie i poza t

niew

tpliw

wiedz

jak

mamy o swym własnym istnieniu.

§ 2. S

e nie ulega w

tpliwo

ci, i

dy z nas ma jasn

ide

własnego swego

istnienia; ka

dy wie z pewno

e istnieje i jest czym

. Nie zwracam si

do tego, kto

ma w

tpliwo

ci, czy jest czym

, czy nie jest; tak samo jak nie dysputowałbym z czyst

nico

ani nie usiłował przekona

nico

ci,

e jest czym

. Je

li kto

pozuje na takiego

sceptyka,

e a

zaprzecza własnemu istnieniu (bo rzeczywi

cie o tym w

tpi

nie

sposób), to niechaj si

raduje tak miłym dla

szcz

ęś

ciem,

e jest niczym, póki głód lub

inna dolegliwo

ść

nie upewni go,

e sprawa ta przedstawia si

inaczej. S

wolno mi uzna

za prawd

to, co ka

dy uznaje, dzi

ki swej wiedzy pewnej w

tpi

o tym

nie mog

c: mianowicie,

e jest czym

, co faktycznie istnieje.

§ 3. Człowiek wie dalej z pewno

intuicyjn

e czyste nic tak samo nie mo

wytworzy

jakiego

bytu realnego, jak nie mo

e by

równe dwu k

tom prostym. Je

li kto

nie wie,

e nico

ść

, czyli nieobecno

ść

wszelkiego bytu, nie mo

e by

równa dwu k

tom

prostym, to niemo

liwe, by znał i rozumiał jakikolwiek z dowodów Euklidesa. Je

li wi

wiemy,

e istnieje pewien byt realny i

e niebyt

adnego bytu realnego wytworzy

nie

zdoła, to jest to oczywistym dowodem,

e co

trwa od wieków; bo co odwiecznie nie

istniało, miało pocz

tek, a co miało pocz

tek, to musi by

tworem czego

innego.

§ 4. Nast

pnie jest rzecz

oczywist

e to, co swój byt i pocz

tek wzi

ło z czego

innego, musi czemu

innemu zawdzi

cza

tak

e to wszystko, czym jest i co nale

y do

jego bytu. Wszystkie władze, jakie posiada, z tego pochodz

ródła i przez nie s

udzielane. A zatem to wieczne

ródło wszelkiego bytu musi by

zarazem

ródłem i

pocz

tkiem wszelkiej mocy; tak wi

c ten byt wieczny musi by

równie

bytem

najpot

ęŜ

niejszym.

§ 5. Wreszcie człowiek znajduje w sobie samym postrze

enie i poznanie. Stwierdzaj

to, zrobili

my dalszy krok naprzód i teraz jeste

my pewni,

e nie tylko istnieje w

wiecie

jaki

byt, lecz

e jest to istota posiadaj

ca inteligencj

i wiedz

. Był wi

c kiedy

czas,

kiedy nie było

adnej istoty poznaj

cej i kiedy poznawanie si

rozpocz

ło; albo te

wieków istniała istota poznaj

ca. Je

li kto

powie,

e był taki czas, kiedy

adna istota nie

posiadała wiedzy, kiedy ta odwieczna istota nie miała

adnego rozumienia rzeczy, to

odrzekn

e w takim razie niemo

liwe byłoby, by kiedykolwiek powstała jaka

wiedza:

tak samo nie mo

e by

, by rzeczy całkowicie pozbawione wiedzy, działaj

ce na

lepo i niezdolne postrzega

, miały wytworzy

istot

wiedz

, jak jest niemo

liwe, by

trójk

t sprawił, aby suma trzech jego k

tów była wi

ksza od dwu prostych. Jest bowiem

równie niezgodne z ide

nie

wiadomej materii, by miała obudzi

w sobie wra

liwo

ść

Strona 14 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

zmysłow

, zdolno

ść

postrzegania i poznawania, jak jest niezgodne z ide

trójk

ta, by

miał sam sobie zdoby

ty o sumie wi

kszej ni

dwa proste.

§ 6. Tak tedy, wychodz

c z rozwa

ania naszego ja i z tego, co nieomylnie odnajdujemy

we własnej swej strukturze, rozum prowadzi nas do poznania owej pewnej i oczywistej
prawdy,

e istnieje istota wieczna, ponad wszystko pot

ęŜ

na i posiadaj

ca najwi

ksz

wiedz

. Czy istot

zechcemy nazwa

Bogiem, nie odgrywa to

adnej roli. Sama rzecz

jest oczywista i z tej idei, nale

ycie rozwa

onej, z łatwo

daj

wyprowadzi

wszystkie inne atrybuty, jakie wiecznej tej istocie powinni

my przypisa

. Wszelako, gdyby

znalazł si

kto

tak bezsensownie zuchwały, by przyjmowa

e jedynie człowiek posiada

wiedz

i m

dro

ść

, lecz

e jest niemniej wytworem nie

wiadomych sił i przypadku, oraz

w całym pozostałym wszech

wiecie wszystko dzieje si

tylko moc

lepego przypadku,

to pozostawiam jego rozwadze w wolnej chwili bardzo rozumn

i dobitn

nauczk

, jak

daje Cyceron w ksi

dze drugiej De legibus: "Co mo

e by

głupszym i bardziej

niestosownym zuchwalstwem, ni

gdy człowiek my

li,

e posiada dusz

i rozum, ale

e w

całym

wiecie poza nim nic takiego nie istnieje? Albo

e te rzeczy, które przy

najwi

kszym wysiłku swego rozumu zaledwie mo

e poj

ąć

, miałyby bez udziału rozumu

poruszane i kierowane?"

Z tego, co było powiedziane, jest dla mnie rzecz

jasn

e o istnieniu Boga posiadamy

wiedz

pewniejsz

o czymkolwiek innym, czego zmysły nie odsłaniaj

przed nami

bezpo

rednio. My

, co wi

cej,

e wolno mi powiedzie

, i

z wi

ksz

pewno

wiemy,

e Bóg jest, ni

e jest poza nami cokolwiek innego. Kiedy mówi

e wiemy, mam na

li, i

wiedza taka jest dla nas osi

galna i

e nie mo

emy jej nie posi

ąść

, je

eli tylko

wysilimy nasz umysł w tym kierunku tak, jak to czynimy w ró

nych innych dociekaniach.

Strona 15 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20