Elementy psychologii
dla prawników

dr hab. Władysław Łosiak

Instytut Psychologii

Uniwersytet Jagielloński

Wyjaśnianie zachowań

przedmiot psychologii

Przedmiot psychologii

• Naukowe badanie zachowania jednostek i ich procesów psychicznych

• Podstawowe pytania psychologii:

• Jak ludzie zachowują się w określonej sytuacji? (opis)

• Dlaczego zachowują się właśnie tak? (wyjaśnienie)

• Jak ludzie zachowają się w przewidywanej sytuacji? (przewidywanie)

Aplikacyjne pytania psychologii:

• Czy należy, i w jaki sposób zmienić zachowanie człowieka w określonej sytuacji?

• W jaki sposób można poprawić jakość życia ludzi?

Pytania do psychologów

• Dlaczego dziecku nie wiedzie się w szkole?

• Dlaczego jednym rozwiązanie zadania matematycznego nastręcza wiele trudności, a dla innych to dziecinna igraszka?

• Czemu tak szybko zapominamy o czymś, co chcielibyśmy przechować dłużej w naszej pamięci?

• Z jakiego powodu z jednymi ludźmi łatwo wchodzimy w konflikt, a innymi się przyjaźnimy?

Podstawy rozumowania psychologii

Działy psychologii

• Przedmiot

• 
  ps. ogólna

• 
  ss. różnic indywidualnych

• 
  ps. rozwojowa

• ps. zaburzeń

• 
  ps. społeczna

• psychofizjologia

• 
  Zastosowanie

• ps. pracy

• ps. zarządzania

• ps. reklamy

• ps. polityki

• ps. sportu

• ps. wojskowa

• ps. wychowawcza

• ps. kliniczna

• ps. sądowa

• ps. penitencjarna

• ps. rehabilitacyjna

• ps. zdrowia

Otoczenie człowieka

elementy i opis

Otoczenie człowieka

• środowisko:

• względnie trwały układ elementów otoczenia człowieka ważnych dla jego życia i zachowania się

• sytuacja:

• układ wzajemnych stosunków człowieka z innymi elementami jego środowiska w określonym momencie czasu

sytuacja

• pole, w którym człowiek rozwija działalność, realizuje określone zadanie

• zespół bodźców oddziaływujących na człowieka

• podmiot sytuacji - sytuacja jest zawsze czyjaś

• aspekt obiektywny i subiektywny czyli sytuacja i jej percepcja

• aktor i obserwator

Rodzaje sytuacji

• Normalne

• Optymalne

• Trudne:

• deprywacja i utrata

• frustracja

• zagrożenie

• konflikt

Procesy psychiczne

• Poznawcze:

• spostrzeganie

• pamięć

• myślenie

• Emocjonalno - motywacyjne:

• emocje

• motywacja

Spostrzeganie

pięć zmysłów i umysł

Spostrzeganie

• Proces poznawczy, którego główną funkcją jest odbiór informacji z otoczenia

• Proces rejestracji (uchwycenia) przedmiotów i zdarzeń środowiska zewnętrznego: ich odbiór sensoryczny, zrozumienie, identyfikacja i określenie werbalne oraz przygotowanie reakcji na nie

Etapy spostrzegania

• Odbiór wrażeń

• Percepcja (spostrzeganie, rozumiane w wąskim znaczeniu

• Identyfikacja i rozpoznawanie

Odbiór wrażeń -
procesy sensoryczne

• Odbiór sygnałów w otoczeniu, czyli bodźców

• Bodźce - niektóre zdarzenia w otoczeniu fizycznym organizmu, takie jak światło, dźwięki, zapachy

• Receptory - wykrywacze bodźców, wyspecjalizowane komórki nerwowe

Typy receptorów

• fotoreceptory

• chemoreceptory

• mechanoreceptory

• termoreceptory

Prawa funkcjonowania receptorów

• próg absolutny

• próg różnicy

• prawo Webera: Dl : l = k

Etap percepcji

• wewnętrzna interpretacja obiektu

• organizacja i syntetyzowanie elementarnych wrażeń

• synteza prostych cech sensorycznych takich jak barwy, krawędzie czy linie

• wyodrębnianie figury z tła

Wyodrębnianie
figury z tła

Wyodrębnianie
figury z tła

Etap identyfikacji

• przypisywanie znaczenia naszym spostrzeżeniom

• efekt - spostrzeżenie podmiotowe

• znaczenie wspomnień, wartości, poglądów i postaw

Identyfikacja

Schemat spostrzegania

Funkcje uwagi

• filtr bodźców

• selektor reakcji

• wrota do świadomego przetwarzania informacji

• efekt cocktail - party

Pamięć

Działanie, przetrwanie i tożsamość

Pamięć

• Zdolność umysłu do przechowywania a później przypominania sobie lub rozpoznawania zdarzeń, których się uprzednio doświadczyło

Typy pamięci

• Proceduralna

• Deklaratywna:

• semantyczna

• Epizodyczna

Procesy umysłowe w pamięci

• Kodowanie

• Przechowywanie

• Wydobywanie

Przebieg zapamiętywania

• Rola powtarzania

• Wpływ sposobu uczenia się

• Rodzaj materiału

• Nastawienie i postawy podmiotu

Funkcjonalny model pamięci

Wydobywanie

• Przypominanie

• Rozpoznawanie

Wytwórczy charakter pamięci

• Rekonstruowanie materiału z fragmentów

• Lepsze pamiętanie istoty opowiadania, ale gorsze szczegółów i kontekstu

• Lepsze pamiętanie znaczenia, ale gorsze dosłownego tekstu wypowiedzi

Zapominanie

• Utrata dostępu

• Znaczenie motywacji

Znaczenie pamięci

• Orientacja i działanie

• Tożsamość

Rozwiązywanie problemów

Myślenie

Myślenie

• Planowanie

• Przewidywanie

• Projektowanie

• Ocenianie

• Rozumienie

• Wnioskowanie

• Odkrywanie

Struktura myślenia

• Informacje

• Operacje

• Reguły

Struktura myślenia

Myślenie

• Łańcuch operacji umysłowych

• Znaczenie pamięci

• Co innego niż mowa wewnętrzna

• Wgląd

Nabywanie doświadczenia indywidualnego

procesy uczenia się

Uczenie się

• Proces, który prowadzi do względnie trwałej zmiany zachowania lub możliwości zachowania i który opiera się na doświadczeniu

Proste formy procesu uczenia się

• Warunkowanie klasyczne

• Warunkowanie sprawcze

Warunkowanie klasyczne

• Przed warunkowaniem:

• Pokarm (Bb) - ślinienie (Rb)

• Dźwięk (Bw) - reakcja orientacyjna bez ślinienia

• Warunkowanie:

• Bw + Bb - ślinienie (Rw)

• Po warunkowaniu:

• Dźwięk (Bw) - ślinienie (Rw)

Prawidłowości
w uczeniu się

• Powtarzanie

• Generalizacja

• Różnicowanie

• Wygaszanie

Znaczenie warunkowania klasycznego

• Uczenie się sygnałów

• Warunkowanie strachu

• Reklama, potrzeby i postawy

Warunkowanie sprawcze

• Uczenie się konsekwencji swoich zachowań - prawo efektu (Thorndike)

• Eksperymentalna analiza zachowania (Skinner) - wydarzenia zmieniające prawdopodobieństwo pojawiania się zachowań - komora sprawcza

• Zbieżność między zachowaniem i wzmocnieniem

Konsekwencje zachowania

• Pozytywne czynniki wzmacniające

• Negatywne czynniki wzmacniające

• Karanie

• Warunkowe czynniki wzmacniające (bodźce towarzyszące pierwotnym czynnikom wzmacniającym, np. pieniądze, żetony)

• Uczenie się awersji do smaku (rola genów)

Złożone formy uczenia się

• Uczenie się przez obserwację

• Uczenie się reguł - doświadczenie pośrednie

• Uczenie się map poznawczych i oczekiwań dotyczących konsekwencji działań

• Uczenie się przez wgląd (nagłe zrozumienie relacji między elementami w danej sytuacji, istotnych dla osiągnięcia celu

Emocje

Ciało i umysł

Emocje

• Złożony zespół zmian cielesnych i psychicznych, obejmujących pobudzenie fizjologiczne, uczucia, procesy poznawcze i reakcje behawioralne, wykonywane w odpowiedzi na sytuację, spostrzeganą jako ważna dla danej osoby

• Procesy psychiczne i somatyczne będące sygnałami tego, co dla nas dobre lub złe, a jednocześnie impulsami do działania

Rodzina procesów

• emocja

• uczucie

• nastrój

• afekt

Doświadczenie emocji

• pobudzenie fizjologiczne

• interpretacje poznawcze

• impulsy do działania

• uczucia

• ekspresja

Pobudzenie fizjologiczne

• aktywność autonomicznego układu nerwowego (AUN) - sympatycznego i parasympatycznego

• intensywność emocji

• wykrywacz „kłamstwa”

Interpretacje poznawcze

• Znaczenie interpretacji zdarzeń w powstawaniu emocji

• rozbieżność informacyjna

• ocena poznawcza sytuacji (obojętne, korzystne, niekorzystne: zagrożenie, utrata, wyzwanie)

• Interpretacja pobudzenia (eksperymenty Schachtera)

Impulsy do działania

• Do i Od - zbliżanie się lub unikanie

• walencja emocji

• pozytywne

• Negatywne

Uczucia
modalność emocji

• Emocje podstawowe:

• oczekiwanie

• radość

• akceptacja

• strach

• zdziwienie

• smutek

• wstręt

• gniew

• Emocje złożone:

• miłość (oczekiwanie + radość)

• uległość (akceptacja + strach)

• groza (strach + zdziwienie)

• rozczarowanie (zdziwienie + smutek)

• skrucha (wstręt + smutek)

• pogarda (gniew + wstręt)

• agresywność (gniew + oczekiwanie)

• optymizm (oczekiwanie + radość)

Koło emocji wg Plutchnika

Eskpresja

• Mimika

• uniwersalność

• kulturowe zróżnicowanie w zakresie okazywania emocji

• Pantomimika

Czynniki wywołujące emocje

• pierwotne bodźce emocjonalne

• warunkowe bodźce emocjonalne

• sytuacje trudne

Funkcje emocji

• „dedektor dobra i zła”

• sprzyjanie przetrwaniu

• impuls działania

Motywacja

Powody naszego działania

Motywacja

• Procesy zaangażowane w rozpoczęcie, kierowanie i podtrzymywanie aktywności fizjologicznych i psychicznych, a w szczególności w:

• preferencje jednej aktywności nad inną

• wigor czyli siłę reakcji

• wytrwałość działania według zorganizowanego wzoru, skierowanego na istotne cele

Wyjaśnienia motywacyjne

• instynkty

• popędy

• potrzeby

• motywy

• cele

• intencje

Ważne motywy człowieka

• Pierwotne, biologiczne:

• głód

• pragnienie

• seks

• Pierwotne, psychiczne:

• bezpieczeństwo

• opieka rodzicielska

• więź, afiliacja

• Nabyte:

• samoakceptacja

• osiągnięcia

• prestiż

• władza

• Motywy wzrostu:

• wiedza

• harmonia i piękno

• samorealizacja

Siła popędów biologicznych

Motywacja a sprawność działania

Lęk a warunkowanie

Zaburzenia motywacji

• zakłócenie popędu rodzicielskiego

• antyspołeczne zaburzenie osobowości

• zaburzenia odżywiania

• dewiacje seksualne

• uzależnienia

• agresja i przemoc

• dominacja i przerost motywu

Stres

Trudy i przeciwieństwa życia

Stres

• niespecyficzna reakcja alarmowo - obronna, zespół procesów fizjologicznych i psychicznych pojawiających się w odpowiedzi na działanie wszelkiego typu niekorzystnych dla podmiotu czynników

Czynniki wywołujące stres - stresory

• Pierwotne, biologiczne:

• zranienie

• infekcja

• szok termiczny

• Pierwotne, psychiczne:

• zagrożenie

• unieruchomienie

• stłoczenie

• Wydarzenia życiowe:

• katastrofy naturalne, wojny, migracje

• śmierć osoby bliskiej, choroba, utrata pracy, rozwód, niepowodzenie

• trudności życia codziennego

Radzenie sobie ze stresem

• skierowane na rozwiązanie problemu i usunięcie przyczyny stresu

• skierowane na poprawę samopoczucia i nastroju

Różnice indywidualne

Zdolności, temperament, osobowość

Kategorie opisu różnic pomiędzy ludźmi

• zdolności

• temperament

• osobowość

Zdolności

• źródło zróżnicowania w uczeniu się i działaniu

• ogólne i specjalne

• zdolności ogólne - inteligencja - czyli „zdolność ogólna do spostrzegania zależności i wyciągania wniosków” (Spearman, 1904)

• inteligencja płynna i skrystalizowana

Pomiar inteligencji (1/2)

• Iloraz inteligencji (IQ)

• WU/WŻ x 100

• Dzieci A, B, C (wiek 4 lata)

• A z3 (4/4x100= 100)

• B z6 (5/4x100=125)

• C z1 (3/4x100=75)

• wiek umysłowy

• Z1 3 lata

• Z2 3 lata i 6 mies.

• Z3 4 lata

• Z5 4 lata i 6 mies.

• Z6 5 lat

Pomiar inteligencji (2/2)

• współczesna metoda - dewiacyjny iloraz inteligencji - średni wynik dla grupy reprezentatywnej to II = 100

• iloraz inteligencji jako miara względna

• społeczne przecenianie ilorazu inteligencji

• iloraz inteligencji jest słabym predyktorem sukcesów zawodowych

Temperament

• opisywanie sposobu naszego działania i reagowania - nie „co” ale „jak” robimy

• model klasyczny (Hipokrates, Galton):

• sangwinik

• melancholik

• flegmatyk

• choleryk

Temperament

• zespół formalnych i względnie stałych cech zachowania przejawiających się w sile reagowania i czasowych parametrach reakcji

• przejawy temperamentu:

• odporność na stres

• podatność na zmęczenie i zakłócenia

• wrażliwość

• lękowość i zahamowanie

• aktywność i wigor

• szybkość reagowania

• elastyczność - rzutkość

Osobowość

• kontrola i integracja procesów i funkcji psychicznych

• czyni z nas określoną „osobę”, suma tego, co dla nas charakterystyczne, tak jak styl artysty, decyduje o tym, kim jesteśmy, o naszej „unikalności” oraz o tym, co robimy

Osobowość - ujęcie dyspozycyjne (zbiór cech)

• Costa i McCrae - Wielka Piątka:

• neurotyczność

• ekstrawersja

• otwartość na doświadczenie

• ugodowość

• sumienność

Osobowość - ujęcie psychodynamiczne

• Freud:

• id

• ego

• superego

• nieświadomość

• popęd życia i popęd śmierci

Osobowość - ujęcie poznawcze

• umiejscowienie kontroli

• poczucie własnej skuteczności

• optymizm - pesymizm

• zależność - niezależność od pola

Elementy psychologii społecznej

Znaczenie kontekstu społecznego

Psychologia społeczna

• badanie zachowań w kontekście społecznym, jak interakcje między ludźmi wpływają na ich myśli, uczucia, spostrzeżenia, motywy, zachowanie

• nasze postępowanie zależy nie tylko od tego, jacy jesteśmy, ale także od warunków sytuacyjnych

Eksperyment „więzienie stanfordzkie”
(Haney, Zimbardo, 1977)

• badani ochotnicy - przestrzegający prawa, zdrowi fizycznie, stabilni emocjonalnie, normalni i przeciętni

• zachowania strażników: okrucieństwo, poniżanie, groźby, obelgi

• zachowania więźniów: buntowniczość, objawy stresu i dezorganizacji zachowania, bierność, przygnębienie

• konieczność wcześniejszego zakończenia eksperymentu

Konformizm -
eksperyment Asch'a (1956)

• oceny fałszywe - siedem osób

• oceny badanych zgodne:

• 50 do 80 % co najmniej raz

• 30 % w połowie lub więcej sesji

• efekt sojusznika

• grupa minimum 3 -4 osoby

• świadomość nacisku społecznego

Konformizm - eksperyment Milgrama (1965)

• I błąd - lekki wstrząs (15-60 V)

• II błąd - średni wstrząs (75-120 V)

• III błąd - silny wstrząs (135-180 V)

• IV błąd - bardzo silny wstrząs (195-240 V)

• V błąd - gwałtowny wstrząs (225-300 V)

• VI błąd - ekstremalny wstrząs (315-360 V)

• VII błąd - przycisk „niebezpieczeństwo” - 375- 420 V)

• VIII błąd - przycisk XXX (435-450 V)

• Postępowanie badanych (40 osób) - moment odmowy kontynuowania treningu:

• 5 osób - 300V

• 9 osób - 360V

• 26 osób - 450V

• protesty słowne

• dyskomfort

• znaczenie autorytetu

• znaczenie dystansu społecznego (ten sam pokój - 40%, kontakt bezpośredni 30%)

Dlaczego nie zawsze pomagamy?

• (-) wielkość grupy

• (+) „krytyczność” sytuacji ofiary

• (+) znajomość otoczenia

• (-) pośpiech, inne zaangażowanie

• studenci teologii - procent pomagających:

• 10% spóźnionych

• 45% nie spóźnionych

• 63% mających dużo czasu

osoba

Wyjście

zachowanie

sytuacja

Pamięć

długotrwała

Pamięć

krótkotrwała

Pamięć

sensoryczna

Wejście

r1

o2

o1

i5

i4

i3

i2

i1

---