HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO

PROCES SĄDOWY W ŚREDNIOWIECZU

Wiadomości o najdawniejszych formach postępowania.

• Rozwiązywanie konfliktów u Germanów

• samopomoc - albo zemsta rodowa, albo ukaranie członka rodu

• zawarcie umowy o oddanie sprawy sądowi - na zgromadzeniach okręgu, jawnie, ustnie, z formalizmem i symboliką, przeważnie sprawy mniej ważne.

• Sprawy naruszając interes ogółu sądzone na wiecach - brak danych o formie tego procesu.

Ogólna charakterystyka procesu średniowiecznego.

• brak odrębności postępowań w sprawach cywilnych i karnych → każdy proces w swej istocie karny (cel - odpłata). Od XIII w. zaczyna się zróżnicowanie na skargi cywilne i karne.

• przestępstwa publiczne ścigane z urzędu (reakcja ujmowana jako gniew władcy, a jego działania o charakterze arbitralnym), a prywatne - w drodze postępowania prywatno-skargowego.

• z czasem wykształcają się specjalne procesy - rugowe.

Cechy procesu zwyczajnego i jego przebieg.

• Skargowość - gdy ktoś wystąpił ze skargą wnoszoną przed sędziego, wraz z pozwem (formalnym wezwaniem pozwanego do stawienia się przed sądem) najpierw o charakterze prywatnym, z czasem o charakterze publicznym (przez urzędnika sądowego).

• W razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa (służba, choroba, pożar) groziły kary - grzywna → missio in bona → wyjęcie spod prawa. Odroczenia rozprawy - dylacje.

• Zastępstwo - początkowo obowiązek osobistego stawiennictwa. Pewne osoby musiały ustanawiać zastępców (małoletni, kobiety) → działali za nich przedstawiciele ustawowi.

• Ustność i jawność - proces rozpoczynał się w momencie stawiennictwa obu stron. Najpierw pierca przedstawiał skargę poprzedzoną przysięgą, że nie wnosi skargi lekkomyślnie i/lub poprzedzoną okazaniem dowodu przestępstwa (np. rany). Potem pozwany dawał odpór - początkowo z inicjatywy powoda, wraz ze wzrostem siły sędziego inicjatywa sądu.

• Formalizm - ze względu na tą cechę szybko pojawia się instytucja pomocników (wyręczali w wypowiadaniu formuły, przestrzegali formalności) → z czasem przekształcają się w zastępców procesowych.

• Kontradyktoryjność - sporność (wolna rozprawa stron) - spór dwóch stron, a sąd biernym obserwatorem (bez dociekania prawdy materialnej)

• Po skardze i odpowiedzi na skargę następował wyrok:

• końcowy wyrok merytoryczny - jeśli pozwany uznał skargę albo potrafił udowodnić brak roszczeń powoda

• końcowy wyrok warunkowy (dowodowy) - otwierał on następny etap procesu (postępowanie dowodowe). Sąd orzekał, która ze stron ma bliższość w dowodzie, sposób przeprowadzenia postępowania dowodowego i ustalał z góry konsekwencje

• Bliższość w dowodzie - to nie tyle obowiązek, co przywilej strony, gdyż przeprowadzenie przeciwdowodu możliwe było jedynie w przypadku, gdy strona mająca pierwszeństwa „upadła w dowodzie” (przeciwieństwo kanonicznego „ciężaru dowodu”)

• pierwszeństwo miał pozwany lub osoba wyższego stanu.

Środki dowodowe.

• początkowo pod wpływem wierzeń, że prawda jest w interpretacji sił nadprzyrodzonych (dowody o charakterze irracjonalnym). Stopniowo w kierunku poszukiwania prawdy materialnej.

• Przysięga (charakter samoprzekleństwa) - kara boska, symbolika, formalizm (zagrożony karami).

• Przysięga oczyszczająca - gdy pozwany miał pierwszeństwo w dowodzie. W przypadku dostarczenia do sądu złapanego na gorącym uczynku i przedstawieniu świadków schwytania - pozwany nie mógł oczyścić się przysięgą.

• Przysięga oskarżająca

• Współprzysiężnicy - liczba zależna od rodzaju czynu, kary, osoby. Przysięgali nie, co do prawdziwości twierdzenia strony, ale o wiarygodności osoby. Początkowo tylko krewni, potem też sąsiedzi.

• Świadkowie - początkowo znaczenie ograniczone. Np. osoby obecne przy jakimś akcie prawnym. Zeznania w formie przysięgi o prawdziwości zeznawanych faktów. Dopiero w późnym średniowieczu istotną rolę mają świadkowie sensu stricte (przypadkowi obserwatorzy faktów)

• Ordalia (sądy boże) - zakazane dopiero na Soborze Laterańskim z 1215 r.

• Próba zimnej wody (topienie)

• Próba gorącej wody (oparzenia)

• Próba rozpalonego żelaza

• Próba poświeconego kęsa (połknięcie poświeconego chleba bez zakrztuszenia)

• Pojedynek sądowy - z czasem możliwość zastępcy

• Proces krzyża - który pierwszy opuści ręce.

• Dokumenty - najpierw tam gdzie wpływ prawa rzymskiego (np. prawo wizygockie). Różna wartość dowodowa - dokument królewski - pełna, dokumenty prywatne - popierane przysięgą świadków lub pojedynkiem. Księgi sądowe.

Nagana wyroku.

• Każdy mógł wystąpić z zarzutem świadomego złamania prawa → powstanie niezależnego od sprawy sporu, rozstrzyganego najczęściej w drodze pojedynku sądowego (przegrany płacił grzywnę) → z czasem przed innym sądem (z reguły wyższym - początek wykształcania się toku instancji) między ganiacym (musiał przedstawić swoją propozycję wyroku) a naganianym.

• Przeobrażenia w kierunku apelacji, głównie w sądach miejskich. We Francji tylko właściciele ziemscy mogli naganiać wyrok, a stan rycerski mógł prosić o poprawienie wyroku.

Postępowanie z urzędu. Proces rugowy.

• Postępowanie arbitralne władcy jako przejaw gniewu i sposób wywarcia zemsty publicznej → z czasem coraz bardziej zinstytucjonalizowane formy postępowania → nadal silniejsza pozycja urzędnika./sędziego królewskiego:

• wyrok jako urzędowy nakaz, a jego niewykonanie zagrożone dużymi karami,

• postępowanie dowodowe przeprowadzane przez sąd,

• przesłuchanie inkwizycyjne - z przysięgą, że świadek będzie mówił prawdę.

• Postępowanie rugowe - wykształcone w monarchii frankońskiej w celach zabezpieczania porządku i fiskalnych. Początkowo w sądzie królewskim, potem w sądach królewskich wysłanników - wybór rugowników (zeznawanie na temat popełnionych przestępstw), a ich zeznania poprzedzone przysięgą. Ich zeznania zastępowały skargę prywatną.

• w Anglii - jako czynnik konsolidacji władzy państwowej → punkt wyjścia dla sądów przysięgłych w sprawach karnych w 2-giej poł. XII w za Henryka II reformy sądownictwa - rozszerzenie zakresu spraw ściganych z urzędu na podstawie opinii publicznej z pomocą 12 przedstawicieli hrabstwa, którzy pod przysięgą zeznawali, czy opinia publiczna obwinia kogoś o przestępstwo. Ich zeznania też stanowiły oskarżenie publiczne.

Szczególne rodzaje postępowania.

• Proces wydobywczy (gonienie śladem) - proces o zwrot skradzionej rzeczy. Poszkodowany mógł ruszyć za złodziejem wraz ze zwołanymi (krzyk) przez siebie domownikami (czasem też obowiązek mieszkańców gminy np. Ruska Prawda). Znalezienie przedmiotu rozpoczynało proces zwany licowaniem (wstępny akt procesowy) - poszkodowany umacniając swoje zeznanie przysięgą oświadczał, że przedmiot należy do niego. Ten, u którego rzecz została znaleziona mógł bronić się poprzez wskazanie zbywcy (zachodźca), ten z kolei mógł wskazać kolejnego zbywcę itd.

• Proces o zbiegłych poddanych - zbliżony do procesu wydobywczego, wykluczający samopomoc. Próba pogodzenia interesów nowego i poprzedniego pana zbiega.

Egzekucja wyroków.

• Początkowo egzekucja pozasądowa - samopomoc.

• Prawo do egzekucji po spełnieniu warunków:

• prawomocny wyrok

• uzyskanie przysięgi (wraz z jej utwierdzeniem) przegranego, że wypełni wyrok w określonym czasie.

• w razie niewypełnienia początkowo wierzyciel uzyskiwał władzę na osobą dłużnika, z czasem za zgodą sądu mógł zająć część jego majątku w celu przymuszenia go do spełnienia świadczenia (stąd ograniczenia w korzystaniu z zajętych przedmiotów)

• Egzekucja sądowa przeprowadzana przez urzędników sądowych na wniosek strony, która wygrała sprawę. Początkowo tylko ruchomości, z czasem (późne średniowiecze) też nieruchomości. Początkowo zajęcie miało zmusić dłużnika do wykonania zobowiązania. Zaspokojenie pretensji wierzyciela następowało w drodze wwiązania.

• Z czasem rozbudowa postępowania egzekucyjnego - szereg czynności. Niedopuszczenie do egzekucji zagrożone karami.

Tendencje rozwojowe procesu średniowiecznego. Podział skarg.

• stopniowe wykształcanie odrębności proceduralnych w sprawach cywilnych i karnych

• najwcześniej w Anglii za czasów reform sądowych Henryka II powstaje postępowanie odrębne do spraw ściganych z urzędu (z przysięgłymi - oskarżali i sądzili wydając orzeczenie o prawdzie) i dla spraw prywatnych (z przysięgłymi - początkowo świadkowie czynności, z czasem badali wiarygodność dowodów stron i orzekali o prawdzie).

• w prawie kontynentalnym - zapowiedzią rozdziału był podział skarg (kryterium cel, jaki strona chciała osiągnąć) na cywilne (odszkodowanie, zwrot rzeczy), karne (ukaranie sprawcy) i mieszane (np. proces wydobywczy).

• Z czasem rozróżnienie ich następuje poprzez przejmowanie pewnych elementów z procesu kanonicznego do procesu cywilnego (pisemność, system ekscepcji, początki apelacji). W procesie karnym - coraz szerszy zasięg przestępstw ściganych z urzędu oraz elementy procesu inkwizycyjnego.

Procesy szczególne.

• Względu antagonizmów społecznych:

• postępowanie przeciw szkodliwym ludziom - kraje niemieckie - zwalczanie włóczęgostwa i żebractwa, ale też buntujących się chłopów, bezdomnych. Proces toczony z urzędu, bez możliwości oczyszczenia się przez pozwanego, a przysięga 7 wolnych ludzi z reguły była podstawą wyroku (przeważnie kara śmierci)

• w Rosji proces przeciwko lichym ludziom w XV w. - głos publiczny oskarżający wystarczał do wydania wyroku.

• Względy rozwijającej się gospodarki towarowo-pieniężnej, potrzeby bezpieczeństwa obrotu:

• proces gościnny - 2-ga poł. XIII w. w miastach niemieckich - odformalizowany, szybki proces gdy powodem był zagraniczny kupiec, dochodzący wierzytelności → nie zwracano uwagi na błędu formalne, brak wymogu współprzysiężników, zastępstwo stron, skrócone terminy, szybka egzekucja

• postępowanie zapobiegawcze przeciw obcemu kupcowi-dłużnikowi podejrzanego o zamiar ucieczki

• postępowanie upadłościowe (konkurs) wobec niewypłacalnych dłużników.

ROZWÓJ PROCESU OD SCHYŁKU ŚREDNIOWIECZA

Proces cywilny

Proces cywilny włoski. Zasady procesu rzymsko-kanonicznego.

• rozdział na proces w sprawach cywilnych i w sprawach karnych

• oparty na prawie rzymskim i kanonicznym, powstał w odpowiedzi na rozwijające się stosunki gospodarcze w XIII w

• Pisemność postępowania - głównie przez wymianę pism procesowych stron.

• Skargowy

• Dyspozycyjność (rozporządzalności) - tylko od woli strony zależało rozpoczęcie procesu oraz same strony dysponowały swymi prawami procesowymi i materialnymi

• Kontradyktoryjność (sporność) - sędzia działał tylko na wniosek strony, a nie z urzędu → oparty na zasadzie prawdy formalnej - wyrok wydany na podstawie stanu rzeczy przedstawionego przez strony → paremia: co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle (quod non est in actis, non est in mundo).

• Legalna teoria dowodowa

Stadia procesu. Litis contestatio.

• dwa stadia procesu - przed i po litis contestatio (spór stawał się umocniony przed sądem, tzn. nikt nie mógł nic zmienić, ani się wycofać bez zgody strony i sądu)

1. wniesienie przez powoda pozwu wraz z pisemną skargą (nazwisko powoda, przedmiot roszczenia, określenie sądu, podstawę prawną, nazwisko pozwanego) → sędzia pozywał (jeśli formalnie wszystko było ok.) pozwanego i ustalał termin stawienia się w sądzie → pozwany mógł wnieść pisemną obronę podnosząc zarzuty:

• ekscepcje deklinatoryjne zwalniały od wdania się w spór, np. sprawa osądzona, sprawa z ugodą

• ekscepcje peremptoryjne mogły być udowadniane po wdaniu się w spór, np. przedawnienie, spełnienie roszczenia,

• ekscepcje dylatoryjne powodowały chwilowe odroczenie sprawy, np. właściwość sądu

• Na to powód odpowiadał repliką, a pozwany dupliką itd.

• Gdy pozwany zaprzeczał a nie mógł udowodnić ekscepcji nastąpiło wdanie się w spór.

2. Po litis contestatio - merytoryczne rozpoznawanie sporu nadal jako wymiana pism miedzy stronami. Badanie sprawy poprzez eliminacje faktów bezspornych i ustalanie faktów wymagających udowodnienia poprzez (z prawa kanonicznego) metodę wyodrębniania pozycji spornych w sprawie i wymagających udowodnienia w postaci tzw. artykułów dowodowych - powód w piśmie wymieniał w krótkich zdaniach (pozycjach) kwestie, a pozwany się do nich ustosunkowywał. Punkty sporne stawały się przedmiotem postępowania dowodowego (ciężar dowodu na tym, kto twierdzi a nie zaprzecza). Po zakończeniu postępowania dowodowego (Dowody - najważniejszy- przyznanie się strony; inne - przysięga stron, świadkowie i dokumenty) sędzia wydawał wyrok (na podstawie akt) zwany stanowczym (przedstawnowczy - dotyczy kwestii dodatkowych)

3. Apelacja - odwołanie wnoszone przez stronę do sądu wyższej instancji, który od nowa zajmował się merytorycznym rozpatrywaniem sprawy i wydawał nowy wyrok. Możliwość dwóch apelacji dla każdej strony. Trzy takie same wyroki kończyły sprawę.

Coraz większa rola zastępców procesowych → adwokat (doradca strony, przygotowywał pisma), prokurator (występował w sądzie).

Prawomocny wyrok = tytuł egzekucyjny → egzekucja przez urzędnika sądowego z polecenia sędziego.

• najpierw ruchomości (wyłączone te niezbędne do życia i wykonywania zawodu), potem zajęcie nieruchomości i ich subhastacja (sprzedaż na licytacji), potem przymus osobisty (areszt za długi)

Wady - przewlekłe → rozwija się proces (wzorowany na postępowaniu skróconym w sądach kościelnych) zwany postępowaniem sumarycznym - sędzia ma wpływ na tok postępowania, na wybór i ocenę dowodów, zniesiona litis contestatio, artykuły dowodowe (strony od razu musiały przedstawić wszystkie zarzuty), apelacja od wyroków przedstanowczych, skrócono terminy procesowe.

Kierunki rozwoju procesu cywilnego w czasach nowożytnych.

• Zmiany - oddzielenie procesu cywilnego od karnego i połączenie elementów prawa rodzimego i procesu rzymsko-kanonicznego.

Niemcy → powszechny proces cywilny (utrzymał się w niektórych państwach niemieckich nawet do XIX w)

• Wprowadzenie 2 zasad:

• ewentualności (przezorności) - strony musiały przedstawić od razu wszystkie twierdzenia i zarzuty, z ograniczeniem liczby pism do 4 (skarga, odpowiedź, replika, duplika).

• wymiana pism od razu dotyczyła meritum sprawy i kończyła się wydaniem wyroku na dowód, który otwierał postępowanie dowodowe (co ma być dowiedzione i w jakim terminie) → wyrok ostateczny na podstawie prawdy formalnej. Apelacja - odwołanie od wyroku Rewizja - odwołanie od wyroku ostatecznego (w praktyce polegała na wysłaniu akt do fakultetu prawnego w celu uzyskania wiążącej opinii (communis opinio doctorum) będącej osnową wyroku).

Francja → w XVI w.

• Połączenie zasady pisemności z ustnością;

• Szczególnie silna zasada dyspozycyjności (w pierwszej fazie procesu);

• Zasada sporności (głównie w postępowaniu dowodowym);

• Proces bardzo przewlekły → system środków odwoławczych;

• Dwa stadia (inne niż w procesie rzymsko-kanonicznym):

• pisemne pozwanie przed sąd → wymiana pism (kwestie formalne i merytoryczne) → skarga powoda → zarzuty pozwanego → prośba jednej ze stron o wyznaczenie terminu rozprawy → wydanie przez sąd aktu

• stan sprawy zawisłej (podobne do litis contestatio) → ustna rozprawa i przedstawianie dowodów (przedmiot i rodzaj dowody ustalany przez strony) → wyjątkowo sąd mógł domagać się przedstawienia spornych punktów na piśmie w formie artykułowej → podstawą wyroku referat sędziego sprawozdawcy (na podstawie akt sprawy)

• Apelacja - w ciągu 3,5 roku (jeśli wygrywający wezwał do tego stronę) lub w ciągu 10 lat. Procedura ta sama.

• Nadzwyczajne środki:

• opozycja - przeciw zapadłemu wyrokowi zaocznemu

• restytucja (restitutio in integrum) - motywowana uchybieniami proceduralnymi

• kasacja - do Rady Stron, motywowana naruszeniem prawa materialnego przez błędną wykładnię lub z powodu uchybień proceduralnych. W razie skasowania wyroku, wyrok nieważny.

Proces karny

Proces karny włoski. Początki postępowania inkwizycyjnego.

• stopniowe odchodzenie w sprawach karnych od procesu skargowego w kierunku procesu inkwizycyjnego;

• wywodziło się z kilku nurtów:

• przede wszystkim z sądownictwa kościelnego → szybki rozwój organizacyjny Kościoła umożliwił przejęcie ścigania i sądzenia przestępstw przeciw wierze (herezja, bluźnierstwo, apostazja) → powołanie instytucji inkwizytorów pod koniec XII w (ruchy heretyckie) - sędziów śledczych o specjalnych uprawnieniach (gł. dominikanie powołani do tego celu przez papieża w 1216 r.) → z czasem ustanowienie trybunałów w diecezjach.

• elementy procesu rzymsko-kanonicznego (artykuły dowodowe, dowody formalne i.in.) z możliwością tortur

• uregulowane w ustawodawstwie kościelnym i świeckim (ustawy o heretykach), skodyfikowane w bulli papieża w 1252 r. „Ad Extirpanda” → rozpowszechniło się w sądownictwie państwowym.

• Cechy charakterystyczne:

• wdrożenie postępowania następowało z urzędu,

• funkcje dochodzenia, oskarżania i wyro­kowania skupione w jednym ręku;

• oskarżony nie był stroną w procesie, a tylko przedmiotem postępowania i nie miał prawa do obrony i apelacji;

• proces tajny i pisemny (protokoły jako podstawa wyroku);

• teoria dowodów formalnych i z możliwością stosowania tortur.

• 3 stadia:

• postępowanie informacyjne (inkwizycja generalna)

• wszczynane przez sędziego-inkwirenta na podstawie jakiegokolwiek wiadomości o przestępstwie (denuncjacja lub wieść publiczna) → denuncjacja - obowiązek wiernego, nie jako oskarżyciel, ale odpowiada za fałszywy donos.

• zbieranie materiału, w celu ustalenia podejrzanego

• właściwe śledztwo (inkwizycja specjalna)

• z reguły podejrzany osadzany w zamknięciu i poddawany szczegółowemu badaniu w celu zebrania dowodów, stanowiących podstawę wyroku

• zadawanie pytań (podobnie jak w procesie rzymsko-kanonicznym) i spisywanie odpowiedzi. Ponawianie tych samych pytań w celu poznania sprzeczności.

• legalna teoria dowodowa (wykształcona w procesie rz.-k.) - dowody pełne, półpełne, mniej niż półpełne itp. → przyznanie się - królowa dowodów - nie potrzeba innych dowodów.

• osądzenie

• oparte na pisemnych materiałach dochodzenia i na referacie sędziego-inkwirenta (decydująca rola w rozprawie końcowej).

• często czysta formalność - zatwierdzenie wyroku przygotowanego przez inkwirenta → z czasem zniesiona.

Rozwój procesu inkwizycyjnego w XVI-XVIII w.

• proces inkwizycyjny wprowadzany wraz z umacnianiem się absolutystycznych form → centralizacja organizacji sądowej i odebranie jej z rąk notabli, liczne ustawodawstwa dotyczące procesu karnego i prawa karnego materialnego

• Niemcy - Carolina - choć utrzymała postępowanie skargowe, to wniesienie skargi połączone było z zatrzymaniem skarżącego do ukarania w razie nieudowodnienia winy pozwanemu. Bezpieczniej było wnieść doniesienie o popełnieniu przestępstwa - postępowanie wszczynane z urzędu (inkwizycyjne).

• Francja - ordonans z Villers-Cotteret z 1539 r., rozbudowane w ordonansie z 1670 r.

• Rosja - początkowo wprowadzono proces dochodzeniowy (rozrysk) - postępowanie z urzędu przez sędziego, który zbierał dowody winy i wyrokował → za Piotra I przejęte wzory z Zachodu.

Charakter i przebieg postępowania inkwizycyjnego.

• wszczynane z urzędu przez sędziego lub specjalny organ (Francja - prokurator królewski) na podstawie doniesienia, informacji publicznej, informacji powziętej przez inkwirenta, schwytania itp.

• odrodzenie się instytucji rugowników

• PIERWSZE STADIUM - inkwizycja generalna (postępowanie informacyjne - Francja) - ustalenie czynu przestępnego i zebranie poszlak potrzebnych do wdrożenia śledztwa przeciw osobie sprawcy za pomocą świadków, rewizji, opinii rzeczoznawców, wizji lokalnej itp.

• DRUGIE STADIUM - inkwizycja specjalna (przesłuchanie oskarżonego - Francja) - działania przeciwko podejrzanemu - uwięzienie i przesłuchiwanie (z reguły z torturami) oraz postępowanie dowodowe

• całość tajna i pisemna

• tortury - osoby stanów uprzywilejowanych z reguły uwalniane od tortur, możliwe ponowne tortury w razie sprzeczności lub po zakończeniu procesu dla wydania innych → stopniowo coraz szersza krytyka.

• teoria dowodów formalnych z rozbudowanym katalogiem dowodów (m.in. dowody pełne, niepełne, półpełne, niezupełne, więcej niż półpełne, mniej niż półpełne, a także oczywiste, poważne, przekonujące, rzeczywiste, wątpliwe, podejrzane itp.)

• zeznania świadków oceniane wg z góry przyjętych kryteriów

• dowody domniemane/pośrednie - poszlaki, np. znalezienie u kogoś narzędzi zbrodni → poszlaki bliskie, oddalone, itp.

• przyznanie się obwinionego - zwalniało inkwirenta od poszukiwania dalszych dowodów winy, bo stanowiły pełny dowód

• wyrok skazujący - tylko jeśli był pełny dowód. Jeśli nie:

• a istniały uzasadnione podejrzenia, ogłaszano tzw. uwolnienie od sądu, dające możność wznowienia w każdej chwili postępowania w razie ujawnienia nowych dowodów winy lub poszlak, przy czym podsądnego można było przetrzymywać „na wszelki wypadek" w więzieniu.

• W prawie niemieckim zebranie przeciw obwinionemu dowodów częściowych o wartości połowy pełnego dowodu dawało możność wydania wyroku skazującego na tzw. karę z podejrzenia, łagodniejszą od przewidzianej w ustawie za dane przestępstwo.

• Ostatnie stadium - (niekiedy) - rozprawa końcowa (końcowe przesłuchanie oskarżonego)

• jawnie i ustnie, wobec pełnego składu sądzącego

• z reguły czysta formalność → np. wg Caroliny wyrok musiał być przygotowany przez sędziego-inkwirenta, odczytywany przez pisarza sądowego, a sędzia pytał ławników czy uważają wyrok za zgodny z prawem, a oni MUSIELI odpowiedzieć „tak”.

• prawo do obrony - znikoma i utrudniona bo na koszt oskarżonego i tylko w rozprawie końcowej.

• rewizja procesu (prawo niemieckie) też na koszt własny przesłanie do fakultetu akt sprawy

Proces o czary

• znacznie uproszczone postępowanie;

• wystarczało jakiekolwiek doniesienie lub wskazanie czyjegoś imienia na torturach przez już skazaną czarownicę (tzw. nominacja).

• do wyroku skazującego wystarczyły „dowody domniemane", czyli proste podejrzenia czy poszlaki.

• brak ograniczeń co do osób występujących jako świadkowie (kobiety, infamisi, dzieci przeciw rodzicom, itp)

• rozbudowany system tortur - szczególny środek dowodowy - ordalia → zwyczaj „pławienia" oraz szukanie znaków diabelskich metodą nakłuć. W toku postępowania trzymane w beczkach zawieszonych nad ziemią.

---