I. ANALIZY 19

W literaturze przedmiotu zgromadzono dostatecznie du o dowodów na popar-

cie tezy, e wbrew powszechnym przekonaniom policjanci (a tak e funkcjonariusze
s!u b specjalnych i celnych) nie rozpoznaj" k!amstwa lepiej ni przedstawiciele innych
zawodów lub grup spo!ecznych (Kraut, Poe 1980, Köhnken 1987, Vrij 1993, Vrij 1994,
Akehurst, Köhnken, Vrij 1996, Vrij, Van Dalen, Van Wijngaarden, Foppes 1996,
Vrij, Semin 1996, Strnwall, Granhag 2003, Lakhani, Taylor 2003, Vrij, Taylor 2003,
Strömwall, Granhag 2003, Granhag, Andersson, Strömwall 2004, Granhag, Strömwall,
Harwig 2005, Vrij, Man 2005, Ulatowska 2005, Mann, Vrij 2006, Colwell, Miller,
Miller 2006, Vrij, Semin 2006, Ulatowska 2009). Stwierdzono równie , e wi#$nio-
wie podczas bada% eksperymentalnych nieco lepiej ni oÞcerowie s!u b specjalnych
rozpoznawali k!amstwo (Ulatowska 2009). Z innych bada% wynika!o, e kobiety lepiej
ni m# czy$ni odczytywa!y niewerbalne zachowania innych ludzi, zw!aszcza ekspresj#
twarzy, a przy ocenie prawdomówno&ci zwraca!y uwag# na wi#ksz" liczb# symptomów
behawioralnych. Zauwa ono, e k!amstwo najtrafniej rozpoznawa!y kobiety z krajów,
w których ich pozycja spo!eczna jest ni sza (Hurd, Noller 1988, De Paulo, Epstein,
Wyer 1993).

Przedstawiciele profesji, w których umiej#tno&' oceny prawdomówno&ci rozmówcy

czy osoby obserwowanej wydaje si# wa na, jak prawnicy, policjanci, nauczyciele czy
psycholodzy, na ogó! nies!usznie s"dz", e potraÞ" trafnie, na podstawie oceny sympto-
mów werbalnych i behawioralnych, rozpozna' k!amstwo (Colwell, Miller, Miller, Lyons
2006, Mann, Vrij 2006, Vrij 2009, Okrasa 2010).

Jak pokazuje polska praktyka s"dowa, biegli psycholodzy, którzy uczestnicz"

w przes!uchaniu, bywaj" pytani przez s"d lub prokuratora o ocen# prawdomówno&ci
&wiadka i z regu!y nie odmawiaj" jej dokonania. Uzyskane w ten sposób opinie pozostaj"
cz#sto w niezgodzie ze znanymi wynikami bada% eksperymentalnych okre&laj"cych
trafno&' takich ocen. Zestawienie wyników 39 ró nych bada% eksperymentalnych,
wykonanych przez wielu autorów w ró nych krajach w latach 1980–1999 (Vrij 2009),
pokazuje, e na podstawie oceny werbalnych i niewerbalnych symptomów towarzysz"-
cych k!amstwu trafnie udawa!o si# je rozpozna' w 31–63 proc. przypadków. (rednia
warto&' prawid!owych wskaza% k!amstwa wynosi!a 58 proc. Przy czym, wed!ug ustale%
Alberta Vrija (Vrij 2008), !atwiej by!o prawid!owo wskaza' prawd# (&rednio 67 proc.
trafnych wskaza%) ni k!amstwo (tylko 44 proc trafnych wskaza%). Podobne wyniki
w badaniach eksperymentalnych w Polsce uzyska!a Joanna Ulatowska (Ulatowska 2009).

Otrzymane wyniki stale powy ej statystycznej szansy (która wynosi tu 50:50)

potwierdzaj", e teoretycznie istnieje mo liwo&' rozpoznania k!amstwa na podstawie
oceny symptomów werbalnych i niewerbalnych, ale liczba trafnych wskaza% jest zde-
cydowanie ni sza, ni w przypadku bada% poligraÞcznych czy innych metod bada%
akceptowanych jako mog"ce dostarczy' dowodu w procesie karnym (Widacki 1977,
Widacki, Horvath 1978, Vrij 2008, Widacki 2008, Vrij 2009).

Jednak uzyskiwanie metodami nieinstrumentalnymi wyników w zasadzie stale powy-

ej statystycznej szansy dowodzi, e wskazania te nie s" losowe, przypadkowe. Przekonuje

Jan Widacki, Natalia Mirska, Ma gorzata Wro!ska

Werbalne i niewerbalne symptomy k amstwa

w oczach policjantów oraz psychologów

20

PRZEGL)D BEZPIECZE*STWA WEWN+TRZNEGO 7/12

to zatem o celowo&ci dalszych bada%, szczególnie zmierzaj"cych do poprawienia warto&ci
diagnostycznej metody, ustalenia granic jej skuteczno&ci i przyczyn jej ogranicze%.

By' mo e niezawodny wzorzec werbalnych i behawioralnych symptomów towa-

rzysz"cych k!amstwu nale y ustali' dla ka dej osoby oddzielnie. Trzeba by za!o y'
hipotez#, e tak jak j#zykoznawcy (Felu& 1976) wyró niaj" indywidualny j#zyk ka dej
osoby (idiolekt), tak te istnieje „indywidualny j#zyk k!amstwa” – „mowy cia!a” i innych
objawów sk!adaj"cych si# na proces komunikowania. Sprawdzenia wymaga, czy taki
wzorzec mo na ustali' tak e na poziomie ponadindywidualnym, na przyk!ad dla osób
o okre&lonym typie osobowo&ci. To ostatnie za!o enie !atwo mo na uzasadni' teoretycznie.

Za!o enie, e by' mo e nie ma uniwersalnego zespo!u symptomów werbalnych

i niewerbalnych towarzysz"cych k!amstwu i trzeba szuka' takich zespo!ów dla poszcze-
gólnych typów osobowo&ci, by!o ju w literaturze przedstawiane (Riggio, Fridman
1983, Sigman, Reynolds 1983, Vrij 2008, Vrij 2009).

Cel bada!

G!ównym celem badawczym eksperymentu by!o sprawdzenie, jak wybrana

grupa respondentów – policjanci z pionów &ledczych i psycholodzy, czyli osoby, które
dokonuj" tego typu weryÞkacji w swojej codziennej pracy – ocenia diagnostyczno&'
symptomów k!amstwa wymienianych w literaturze przedmiotu.

Równocze&nie zamiarem przeprowadzaj"cych badanie by!a ch#' sprawdzenia,

czy pomi#dzy badanymi grupami policjantów i psychologów wyst#puj" ró nice
w ocenie diagnostyczno&ci oznak k!amstwa, czy te dzia!aj" oni wed!ug jednego sche-
matu. Odpowied$ na to pytanie jest po&rednio odpowiedzi" na pytanie, czy umiej#tno&'
rozpoznawania k!amstwa zale y od wykszta!cenia i przygotowania teoretycznego
osoby rozpoznaj"cej, czy bardziej od innych czynników, na przyk!ad od do&wiadczenia
yciowego, w tym zawodowego. Uznano to za wa ne tak e z tego wzgl#du, e istnieje
potwierdzony zwi"zek mi#dzy wiedz" o wska$nikach k!amstwa a skuteczno&ci" jego
rozpoznawania (Ulatowska 2011).

Celem by!o te ustalenie, czy policjanci i psycholodzy, zgodnie z tym, czego na

podstawie dotychczasowej wiedzy mo na oczekiwa', s" przekonani, e umiej" trafnie
rozpozna' k!amstwo, oceniaj"c jego werbalne i niewerbalne symptomy. To wa ne,
albowiem w praktyce od dokonanej przez nich oceny wiarygodno&ci danego cz!owieka
mo e zale e' los podejrzanego (oskar onego) b"d$ &wiadka, a tak e dalszy przebieg
&ledztwa lub w ogóle procesu karnego.

W za!o eniach eksperymentu, ujmuj"cych rozpoznawanie k!amstwa przez

przygotowan" do tego osob#, uwzgl#dniono tak e dodatkowe czynniki. Celem by!o
skontrolowanie, czy p!e' i do&wiadczenie zawodowe maj" wp!yw na wybór specyÞcz-
nych symptomów k!amstwa. Inaczej mówi"c, sprawdzano, czy kobiety i m# czy$ni
pracuj"cy w policji, oceniaj"c prawdomówno&', opieraj" si# na tych samych wska$ni-
kach k!amstwa oraz czy policjanci o ró nym sta u zawodowym zwracaj" uwag# na te
same objawy k!amstwa i czy tak samo je oceniaj".

Dobór próby

Do badania wybrano osoby z dwóch grup zawodowych (prawie po 50 proc.), wyko-

nuj"cych w swojej pracy identyczne czynno&ci i prezentuj"ce identyczne umiej#tno&ci
– profesjonalne rozpoznawanie oznak k!amstwa. Grup# badanych potraktowano jako

I. ANALIZY 21

wewn#trznie jednorodn" (jednolita, homogeniczna grupa pod wzgl#dem charakteru
i sposobu wykonywania swojej pracy, w zakresie interesuj"cym prowadz"cych badanie).
Skoncentrowano si# na podobie%stwach w pracy wykonywanej przez badanych, a nie na
wewn#trznym zró nicowaniu zwi"zanym z wykonywanym zawodem i statystycznym
potwierdzaniu zale no&ci przyczynowej.

Dobór próby przypomina zatem znane w naukach spo!ecznych jako&ciowe

badania eksperckie (zwane te metod" s#dziów kompetentnych), przeprowadzone
z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu standaryzowanego.

W badaniu wzi#!o udzia! 201 osób: 100 policjantów i 101 psychologów, czyli grupy

zawodowe maj"ce kontakt z ró nymi lud$mi. Charakter wykonywanej przez nich pracy
wymusza niejednokrotnie dokonanie oceny, czy ich rozmówca (przes!uchiwany b"d$
rozpytywany) mówi prawd#.

Badani policjanci pochodzili z trzech ró nych komend wojewódzkich Policji.

Z dwóch pierwszych w eksperymencie wzi#li udzia! wszyscy (dost#pni) policjanci
z pionów dochodzeniowo-&ledczych i operacyjnych, z trzeciej tylko tylu, ilu potrzeba
by!o, aby liczb# badanych uzupe!ni' do wymaganych 100 osób. W grupie by!o 40 kobiet
i 60 m# czyzn. (rednia wieku wynosi!a 37,4 lat ( przy rozpi#to&ci wieku od 23 do 56 lat).

Psycholodzy bior"cy udzia! w badaniu mieli do&' zró nicowany sta pracy. Byli

w&ród nich zarówno do&wiadczeni biegli s"dowi (trudno zebra' stuosobow" grup#,
sk!adaj"c" si# tylko z takich ekspertów), jak i osoby zaczynaj"ce dopiero swe ycie
zawodowe. Grupa sk!ada!a si# z 72 kobiet i 29 m# czyzn. (rednia wieku wynosi!a
28 lat (przy rozpi#to&ci od 21 do 58 lat).

Metoda

Badani dostali do wype!nienia kwestionariusz, który sk!ada! si# z dwóch sekwen-

cji badawczych. W cz#&ci pierwszej respondenci mieli za zadanie okre&li', czy w pracy
musz" ocenia' prawdomówno&' rozmówcy, czy s" przekonani, e potraÞ" to robi'
nieomylnie i jak dokonuj" takiego dzia!ania.

Ustalono zestaw objawów towarzysz"cych k!amstwu na podstawie najcz#&ciej

powtarzaj"cych si# opisów, znanych z literatury fachowej, eliminuj"c ma!o popularne.

G!ównym zadaniem by!o okre&lenie w trójstopniowej skali („zawsze towarzysz"”,

„czasami towarzysz"”, „nigdy nie towarzysz"”) cz#stotliwo&ci, z jak", ich zdaniem,
wyst#puj" wymienione w kwestionariuszu wybrane zachowania, które zgodnie z litera-
tur" najcz#&ciej towarzysz" k!amstwu (Akehurst, Kohnkonen, Vrij, Bull 1996, Taylor,
Vrij 2001, Vrij, Semin 1996, Westcott, Davis, Cliford 1991). Do symptomów werbalnych
i niewerbalnych zaliczono:

– nienaturalny ton g!osu,

– wahania podczas mówienia,

– podniesiony ton g!osu,

– b!#dy j#zykowe (w tym: powtarzanie s!ów, zda% lub ich nieko%czenie),

– pauzy lub okresy milczenia podczas wypowiadania zda%,

– unikanie kontaktu wzrokowego,

– niespokojne ruchy r"k, stóp,

– gesty poprawiaj"ce ubranie,

– du a cz#stotliwo&' mrugania,

– dotykanie nosa, oczu, ust lub uszu,

– cz#ste zmiany pozycji cia!a,

22

PRZEGL)D BEZPIECZE*STWA WEWN+TRZNEGO 7/12

– manipulowanie przedmiotami znajduj"cymi si# w pobli u,

– nerwowe ruchy r"k lub palców,

– drapanie si# po g!owie,

– sztuczny u&miech,

– nerwowe prze!ykanie &liny.

W drugiej cz#&ci kwestionariusza badani – je&li wcze&niej uznali, e nie ma

jednego, uniwersalnego symptomu k!amstwa, tylko s" ró ne, w!a&ciwe dla ró nych
typów osobowo&ci osób k!ami"cych – mieli za zadanie przyporz"dkowa' spo&ród
wymienionych w cz#&ci pierwszej symptomów nieszczero&ci te, które ich zdaniem
s" charakterystyczne dla poszczególnych typów osobowo&ci (wyodr#bnionych wedle
powszechnie przyj#tej klasyÞkacji wprowadzonej przez Hansa Eysencka).

Analiza zebranego materia u

Analiza polega!a na szukaniu kryteriów oceny symptomów k!amstwa dokonywa-

nej przez osoby realizuj"ce specyÞczne czynno&ci zawodowe. Osoby badaj"ce chcia!y
sprawdzi', jak symptomy k!amstwa s" traktowane przez osoby wykorzystuj"ce na co
dzie% wiedz# o nich oraz regularnie stosuj"ce rozpoznanie k!amstwa w praktyce. Ich
opini# potraktowano jako wska$nik stanu owego zjawiska. Gdyby uznali, e istniej"
symptomy pozwalaj"ce oszacowa' k!amstwo, to b#d" je wskazywa' jako nadaj"ce
si# do rozpoznawania (odpowiedzi: „czasami” lub „cz#sto”). Je&li natomiast mieliby
w"tpliwo&ci, co do nich, to powinni ich unika' (odpowiedzi „nigdy”).

Na pocz"tku analizowano !"cznie, jako jedn" grup#, policjantów i psychologów.

Potraktowano ich jako przedstawicieli zawodów „rozpoznaj"cych k!amstwo”. Stosuj"c
procedur# prezentacji tabelarycznej i graÞcznej, zliczono kategorie odpowiedzi, porów-
nuj"c je dla ró nych grup.

Dla celów tego artyku!u u yto prostej, za to czytelnej prezentacji graÞcznej.

Zawiera ona liczebno&ci odpowiedzi (liczby bezwzgl#dne wybranych przez responden-
tów kategorii) oraz procentowy rozk!ad wszystkich kategorii odpowiedzi dla ka dego
z 16 symptomów.

Na wykresie zaprezentowano odpowiedzi 201 respondentów na 16 kolejnych

pyta%, z trzema mo liwo&ciami odpowiedzi na ka de pytanie. Jego analiza ma na celu
ustalenie zró nicowa% (rozk!ady zmiennych s!u " do porówna% mi#dzy warto&ciami
pojedynczych objawów) oraz miejsc, w których jaka& kategoria odpowiedzi „wygrywa”
lub „przegrywa” z innymi (ma najwi#kszy lub najmniejszy odcinek).

Nie stwierdzono zasadniczych ró nic, wi#kszo&' kategorii mie&ci si# w &rodku

(kategoria „czasami”). Oznacza to, e respondenci s" ostro ni w swoich oszacowa-
niach, ani nie ufaj" symptomom zdecydowanie (kategoria po prawej „cz#sto”), ani nie
wykluczaj" (kategoria po lewej „nigdy”). Oceny te s" asekuracyjne. Dla jednego tylko
symptomu unikanie kontaktu wzrokowego dominuje jedna kategoria („cz#sto”).

Jak rozumie' niewielki udzia! kategorii „nigdy” w przedstawionych tu odpo-

wiedziach? Jak wynika z oceny, ca!y zestaw objawów zosta! zaopiniowany jako
charakteryzuj"cy k!amstwo, z tym e kategori# „nigdy” przypisano zaledwie w nie-
znacznej proporcji (27 proc.). Wszyscy respondenci korzystaj" z ca!ego zestawu, nie
podaj" adnego nieprzydatnego. Nie wiadomo, czy w ten sposób respondenci deklaruj",
e w pracy zwracaj" uwag# na wszystkie symptomy, czy te maj" swoje ulubione, inne
zestawy oznak. Zapytano badanych, czy widz" zwi"zek mi#dzy symptomami a tym,
e kto& k!amie. Nale y pami#ta', e wybrane do do&wiadczenia objawy nale " do

I. ANALIZY 23

popularnych – s" najcz#&ciej wymieniane w literaturze fachowej i na szkoleniach. By'
mo e uzyskano w ten sposób wiedz# o tym, czy respondenci kojarz" takie elementy
i o nich s!yszeli, zatem je rozpoznaj". Podsumowuj"c, ca!a grupa poddana badaniu
wi" e wymieniane symptomy z mo liwo&ci" rozpoznania k!amstwa.

W celu uzupe!nienia ustale% sprawdzono, czy poszczególni respondenci mieli

tendencj# do cz#stego wybierania odpowiedzi „nigdy” (maksymalna warto&' dla jednej
osoby to 16, a 0 to warto&' dla osób wskazuj"cych przydatno&' ca!ego zestawu). Gdyby
kto& u y! takiej odpowiedzi dla wi#cej ni 10 symptomów, by!by septyczny wobec
mo liwo&ci rozpoznawania k!amstwa metodami nieinstrumentalnymi. Ale takich
osób w&ród badanych by!o zaledwie kilka. Nie mamy tu zatem do czynienia z brakiem
akceptacji dla przedstawionych objawów k!amstwa. Tak wi#c aden z nich nie zosta!
odrzucony jako nienadaj"cy si# do rozpoznawania k!amstwa. Wobec dwóch z nich:
du a cz!stotliwo"# mrugania (25,4 proc.) i drapanie si! po g$owie (27,4 proc.) badani
wykazuj" du o w"tpliwo&ci (ponad 20 proc.).

Skoro w przedstawionym zestawie nie ma elementów odrzucanych przez osoby

rozpoznaj"ce k!amstwo, zamiarem by!o ustalenie, czy po&ród owych 16 symptomów
respondenci wytypowali kilka szczególnie, ich zdaniem, nadaj"cych si# do rozpo-
znawania k!amstwa. Okazuje si#, e wed!ug nich nie ma takiego zestawu. Badani
wyró nili tylko jeden: unikanie kontaktu wzrokowego. Pozosta!e s" traktowane jako
nadaj"ce si# „czasami” (najliczniejsze wybory) lub „cz#sto”, ale zró nicowanie ocen
w&ród badanych jest ogromne. Mo na wnioskowa', e ka dy z zapytanych opiniuje
inne zestawienie objawów nadaj"cych si# do rozpoznawania k!amstwa; nie istnieje
natomiast ich popularny i u&redniony zestaw (uniwersalny dla wszystkich wykonu-
j"cych tak" prac#). Nie ma te zdecydowanych wskaza% badanych, pokazuj"cych

55

51

22

27

32

42

32

23

34

22

24

26

26

14

12

4

100

103

123

114

110

99

101

108

97

108

97

92

91

91

83

63

46

47

56

60

59

60

68

70

70

71

80

83

84

87

106

134

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

drapanie si

Ċ po gáowie

du

Īa czĊstotliwoĞü mrugania

gesty poprawiaj

ące ubranie

nienaturalny ton g

áosu

b

áĊdy jĊzykowe, powtarzanie sáów

podniesiony ton g

áosu

nerwowe ruchy r

ąk palców

pauzy, okresy milczenia

dotykanie nosa, uszu

nerwowe prze

áykanie Ğliny

manipulowanie przedmiotami w otoczeniu

wahania podczas mówienia

sztuczny u

Ğmiech

niespokojne ruchy nóg, stóp

cz

Ċste zmiany pozycji ciaáa

unikanie kontaktu wzrokowego

nigdy

czasami

cz

Ċsto

Wykres. Ocena diagnostyczno"ci 16 symptomów k amstwa dokonana przez policjantów
i psychologów (grupa 201 osób).

,ród!o: opracowanie w!asne autora artyku!u.

24

PRZEGL)D BEZPIECZE*STWA WEWN+TRZNEGO 7/12

jednoznacznie, e ten a ten symptom na pewno i w ka dym przypadku nadaje si# do
rozpoznawania k!amstwa.

Najwi#cej odpowiedzi skupia si# w okolicy kategorii asekuracyjnej, znacz"cej, e

dany objaw nadaje si# do rozpoznawania k!amstwa, ale tylko pod jakimi& warunkami.
Badani nie ujawnili tu adnych dodatkowych wskazówek, czym si# kieruj" w swoich
wyborach. Ten szeroki zakres kategorii &rodkowej („czasami”) oznacza, e badani ani
nie deklaruj" odrzucania (zdecydowanej nieufno&ci wobec objawów), ani te pe!nej
akceptacji (zaufania wobec niego). W przewa aj"cej wi#kszo&ci i wobec a 15 symp-
tomów s" niezdecydowani. Nie dostrze ono adnych oznak radykalizacji pogl"dów.
Mo na wi#c ogólnie stwierdzi', e wszystkie objawy wed!ug respondentów raczej
nadaj" si# do rozpoznawania k!amstwa.

Poszukiwanie zmian w kategoriach zmiennych niezale nych w tabelach krzy o-

wych nie przynios!o rezultatów. Opinie dotycz"ce 16 symptomów s" niemal identyczne
dla kobiet i m# czyzn, nieistotnie zró nicowane dla ró nych grup wiekowych czy osób
o rozmaitym do&wiadczeniu zawodowym. Jedyne, niewielkie ró nice mo na dostrzec
podczas porównywania grup zawodowych. Policjanci i psycholodzy odmiennie pod-
chodz" do oszacowania ich diagnostyczno&ci. Nie jest to ró nica tworz"ca struktur#
odmiennego dzia!ania. W ten sposób rozumie si# oczekiwanie, e ludzie z poszcze-
gólnych podgrup stosuj" inne zestawy czynno&ci lub norm. Tutaj nie dostrze ono
takich podzia!ów, nadal wszyscy opiniuj" podobnie (deklaruj"c brak zdecydowanego
przekonania do stosowania symptomu), ale ka da grupa zawodowa inaczej zagospo-
darowuje owo niezdecydowanie. Policjanci maj" mniejsze zakresy wyborów kategorii
„nigdy” oraz „cz#sto”. Obszar kategorii &rodkowej w ich grupie zawodowej poszerza si#
w obie strony, s" o wiele bardziej asekuracyjni i sceptyczni w opiniach ani eli druga
grupa. Natomiast psycholodzy reprezentuj" w# sz" kategori# &rodkow", a zamiast
tego pojawiaj" si# bardziej radykalne os"dy. Generalizuj"c, policjanci s" ostro ni
w swoich opiniach, ale by' mo e traktuj" oznaki k!amstwa jako co& pomocniczego
w wykonywaniu pracy, s" w swoich dzia!aniach bardziej rzemie&lnikami, oswajaj"cymi
abstrakcyjne zasady. Psycholodzy natomiast traktuj" wiedz# jako co& podlegaj"cego
argumentacyjnemu uzgadnianiu, próbuj" ustali' zale no&' pomi#dzy praktyk" swojej
pracy a elementami teoretycznymi, co doprowadza do nieweso!ej konstatacji, e moc-
niej ufaj" niezawodno&ci swojej wiedzy i w!asnej nieomylno&ci.

Istotne tendencje, stanowi"ce przeciwstawnie odmienne zachowania dla obu

grup, dotycz" dwóch symptomów: nienaturalny ton g$osu oraz podniesiony ton g$osu,
co zaprezentowano w tabelach. Czytanie zawarto&ci tabeli odbywa si# w nast#puj"cy
sposób – nale y porówna' procent ogólny z prawego boczku tabeli z zawarto&ci"
rubryk znajduj"cych si# w tym samym wierszu. Interesuj"ce dla badaj"cych s" ró nice
powy ej lub poni ej procentu ogólnego (rozumianego jako przeci#tne opinie policjan-
tów oraz psychologów razem), czyli o ile wi#cej lub o ile mniej opinii wyra aj" sami
policjanci wzgl#dem samych psychologów. Je&li kto& jest przedstawicielem danej grupy
zawodowej, to nale y zobaczy', czy i o ile inaczej opiniuje w porównaniu z opiniami
zbiorczymi wszystkich przebadanych (obu grup zawodowych !"cznie). W ten sposób
mo na sprawdzi', czy niektóre symptomy s" brane pod uwag# inaczej przez policjan-
tów, a inaczej przez psychologów.

I. ANALIZY 25

Tab. 1. Opinie o symptomie nienaturalny ton g osu w zale#no"ci od grupy zawodowej (na
grupie 201 osób).

Opinia

Grupa zawodowa

Ogó em

(w tym udzia!

procentowy

w ca!ej grupie)

policjanci

(w tym udzia! procentowy

w swojej grupie)

psycholodzy

(w tym udzia! procentowy

w swojej grupie)

Nigdy

11

(11%)

16

(15,8%)

27

(13,5%)

Czasami

70

(70%)

44

(43,6%)

114

(56,7%)

Cz$sto

19

(19%)

41

(40,6%)

60

(29,8%)

,ród!o: obliczenia w!asne.

Tab. 2. Opinia o symptomie podniesiony ton g osu w zale#no"ci od grupy zawodowej (na
grupie 201 osób).

Opinia

Grupa zawodowa

Ogó em

(w tym udzia!

procentowy

w ca!ej grupie)

policjanci

(w tym udzia! procentowy

w swojej grupie)

psycholodzy

(w tym udzia! procentowy

w swojej grupie)

Nigdy

12

(oko!o 6%)

30

(oko!o 14.9%)

42

(oko!o 20,9%)

Czasami

63

(oko!o 31,4%)

36

(oko!o 17,9%)

99

(oko!o 49,3%)

Cz$sto

25

(oko!o 12,5 %)

35

(oko!o 17,3%)

60

(oko!o 29,8%)

,ród!o: obliczenia w!asne.

W kolejnej cz#&ci kwestionariusza zapytano, czy badani s"dz", e zespó! symp-

tomów charakterystycznych dla k!amstwa jest uniwersalny, czy te ró ny, powi"zany
z typem osobowo&ci k!ami"cego. Wed!ug 82 proc. badanych policjantów oznaki k!am-
stwa s" zwi"zane z typem osobowo&ci, 7 proc. uwa a, e ujawniaj"ce si# w zachowaniu
objawy k!amstwa nie s" zwi"zane z typem osobowo&ci, natomiast 11 proc. nie ma
zdania na ten temat. Psycholodzy natomiast uwa aj", e s" one powi"zane z typem
osobowo&ci (87 proc.), 8 proc. z nich jest zdania, e nie ma takiej korelacji, a 5 proc. nie
ma zdania na ten temat.

Nast#pnie poproszono, aby badani przypisali dla ka dego typu osobowo&ci symp-

tomy k!amstwa, które uznaj" za typowe dla cz!owieka o takiej osobowo&ci. Wbrew
przewidywaniom nie powsta!a z tego adna w miar# spójna struktura, ale mo na
wymieni' kilka najcz#&ciej wyst#puj"cych oznak, wskazywanych jako powi"zane
z typem osobowo&ci.

Symptom sztuczny u"miech oraz podniesiony ton g$osu wed!ug respondentów

charakteryzuje osoby ekstrawertywne. Unikanie kontaktu wzrokowego, pauzy, okresy
milczenia podczas wypowiadanych zda% oraz wahania wyst!puj%ce podczas mówienia,
u ywanie wyra e% „Hmm…”, „Eee…” – s" oznakami k!amstwa charakterystycznymi
dla introwertyków. Dla neurotyków typowe, wed!ug badanych, s": niespokojne ruchy
nóg, stóp, gesty poprawiaj"ce ubranie, du a cz#stotliwo&' mrugania, niespokojne

26

PRZEGL)D BEZPIECZE*STWA WEWN+TRZNEGO 7/12

zachowanie, cz#ste zmiany pozycji cia!a, nerwowe ruchy r"k i palców (na przyk!ad
stukanie palcami o blat sto!u), b!#dy j#zykowe, powtarzanie s!ów, zda% lub nieko%cze-
nie ich, nerwowe prze!ykanie &liny, manipulowanie przedmiotami znajduj"cymi si#
w otoczeniu.

Warto te omówi' odpowiedzi na jedno z najwa niejszych dla badaj"cych pyta%,

kontroluj"cych przekonanie respondenta o jego zdolno&ci do trafnego rozpoznawania
k!amstwa. Prawie 75 proc. badanych policjantów uwa a, e jest w stanie trafnie ocenia'
prawdomówno&' rozmówcy, 23 proc. nie wie, jak skutecznie wykrywa' symptomy
k!amstwa, a tylko 2 proc badanych policjantów zak!ada, e nie umie trafnie oceni'
prawdomówno&ci swojego rozmówcy. Natomiast w&ród psychologów 69 proc. z nich
uwa a, e poprawnie weryÞkuje prawdomówno&' swojego rozmówcy, 4 proc deklaruje,

e nie jest w stanie oceni' prawdomówno&ci rozmówcy, natomiast 27 proc. nie ma
zdania na ten temat.

Wnioski

Badania potwierdzi!y, e funkcjonariusze policji i psycholodzy w zdecydowanej

wi#kszo&ci s" przekonani o swojej umiej#tno&ci trafnego rozpoznawania k!amstwa.
Jednak prezentowane przez nich przekonanie, zgodnie z wiedz", jak" maj" prowa-
dz"cy badanie, nie znajduje uzasadnienia w dotychczasowych eksperymentach, które
wykaza!y, e k!amstwo trafnie mo na wskaza' zaledwie w nieco wi#cej ni 50 proc.
przypadków.

Nie uda!o si# ustali' katalogu symptomów (zarówno werbalnych, jak i niewer-

balnych), wed!ug których policjanci i psycholodzy oceniaj" wiarygodno&' rozmówcy.
Przedstawiciele obu grup zawodowych oceniaj" k!amstwo na podstawie tych samych
oznak, ale wszystkie stosowane s" przez nich „po trosze”. Ustalono tylko jeden symp-
tom ciesz"cy si# zaufaniem wszystkich respondentów (ale jedynie relatywnie wy szym
od pozosta!ych) oraz dwa symptomy o stosunkowo niskim zaufaniu. Respondenci
zachowuj" dystans w stosunku do wszystkich objawów, opiniuj" diagnostyczno&'
w sposób niezdecydowany, unikaj"c zbiorowych, radykalnych ocen. Nie istnieje zatem
jeden zestaw cech u!atwiaj"cych rozpoznawanie k!amstwa; brakuje upowszechnionego
systemu dzia!ania, zauwa ono asekuracyjne stosowanie „wszystkiego na wszelki
wypadek”. Ka dy z symptomów mo e si# przyda', nie ma w&ród nich ani najlepszych,
ani niezawodnych, ani zb#dnych.

Za uzasadnion" mo na uzna' tez#, e wykszta!cenie, zawód czy p!e' nie maj"

wp!ywu na dobór symptomów pomagaj"cych w rozpoznawaniu k!amstwa. Decyduje tu
raczej do&wiadczenie yciowe osoby rozpoznaj"cej. Z tym jednym zastrze eniem, e
grupy zawodowe nieco inaczej ustosunkowuj" si# do poszczególnych oznak. Nie jest to
jednak zró nicowany katalog do wykorzystania, a jedynie ró nica w dystansie w sto-
sunku do symptomów, nieco inny stopie% zaufania – mniejszy u policjantów, wi#kszy
(bardziej zradykalizowany) u psychologów.

O ile obie badane grupy s" podobne w ostro nej ocenie przydatno&ci oznak do roz-

poznawania k!amstwa, o tyle w doborze zestawów owych elementów mo na stwierdzi'
istotne ró nice. Ka dy badany ma w!asne, nieco inne, katalogi oznak rozpoznawania
k!amstwa.

Osoby bior"ce udzia! w badaniach, uwa aj" e potraÞ" trafnie rozpoznawa' k!am-

stwo, wykonuj"c swoj" prac#. Nie ufaj" jakiemu& wybranemu zestawowi objawów, s"
ostro ni w ocenie diagnostyczno&ci (raczej jest przydatny – czyli jest „czasami” symp-

I. ANALIZY 27

tomem), korzystaj" ze wszystkich w ró nych konÞguracjach, z adnego deÞnitywnie
nie rezygnuj"c. Uznaj", e poszczególne objawy mog" by' odpowiednio zestawione
z typem osobowo&ci przepytywanego (ewentualnego k!amcy). Dlatego mo na doj&' do
wniosku, e warto podj"' badania, aby ustali' indywidualnie skonstruowany zestaw
symptomów rozpoznawania k!amstwa, dopasowanego do jednostkowo rozumianego
typu osobowo&ci.

Przedstawione wnioski mog" by' zastosowane dwutorowo. Po pierwsze ka dy

cz!owiek zachowuje si# nieco inaczej, w sposób w!a&ciwy dla siebie, tym samym ma
tak e swój indywidualny syndrom objawów k!amstwa. Po drugie ka dy z rozpozna-
j"cych k!amstwo, wiedz"c o cechach indywidualnych osób, których zachowania ma
rozpoznawa', stosuje w!asny klucz, zale nie od oceny osoby i sytuacji.

Je eli chodzi o dyspozycje co do dzia!a% zwi"zanych z przygotowaniem pracow-

ników do czynno&ci

&ledczych, a mo e przede wszystkim operacyjnych, to na podstawie

otrzymanych wyników bada% autorzy uwa aj", e:
1) szkolenia policjantów, funkcjonariuszy s!u b specjalnych, celnych itp. w zakresie

rozpoznawania k!amstwa po symptomach werbalnych i behawioralnych powinny
podkre&la' ograniczenia tej metody i konieczno&' niekategorycznego formu!owania
wyprowadzonych t" drog" wniosków,

2) biegli psycholodzy powinni powstrzymywa' si# od wydawania, na podstawie

obserwacji symptomów werbalnych i niewerbalnych, ocen prawdomówno&ci osób
przes!uchiwanych w ich obecno&ci.

BibliograÞa

1. Akehurst L., Köhnken G., Vrij A., Bull R. Lay, persons’ and police ofÞcers’ beliefs

regarding deceptive behavior, „Applied Cognitive Psychology” 1996, nr 10,
s. 461–471.

2. Bond C.F. jr, De Paulo B.M., Accuracy of deception judgements, „Personality and

Social Psychology Review” 2006, nr 10(3), s. 214–234.

3. Bond C.F. jr., Omar A., Mahmoud A., Bonser, R.N. Lie detection across cultures,

„Journal of Nonverbal Behavior” 1990, nr 14, s. 189–204.

4. Colwell L.H., Miller H.A., Miller R.S., Lyons P.M. jr, US police ofÞcers’ knowledge

regarding behaviors indicative of deception: implications for eradicating erroneous
beliefs through training, „Psychology, Crime & Law” 2006, nr 12(5), s. 489–503.

5. DePaulo B.M., Epstein J.A., Wyer M.M., Sex differences in lying: How women

and men deal with dilemma of deceit, w: Lying and deception everyday life,
M. Lewis, C. Saarni (red.), New York 1993, The Guilford Press, s. 126–147.

6. DePaulo B.M., Pfeifer R. L., On-the-job experience and skill at detecting deception,

„Journal of Applied Social Psychology” 1986, nr 16, s. 249–267.

7. DePaulo P.J., DePaulo B.M., Can attempted deception by salespersons and custom-

ers be detected through nonverbal behavioral cues?, „Journal of Applied Social
Psychology” 1989, nr 19, s. 1552–1577.

8. Ekman P., K$amstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i ma$ e&stwie,

Warszawa 2003.

9. Ekman P., Friesen W.V., Detecting Deception from body or face, „Journal

of Personality and Social Psychology” 1974, nr 29, s. 288–298.

10. Felu& A., Aspekt jednostkowy i grupowy j!zyka w kryminalistycznych badaniach

dokumentów, „Problemy Kryminalistyki” 1976, nr 124, s. 769–773.

28

PRZEGL)D BEZPIECZE*STWA WEWN+TRZNEGO 7/12

11. Granhag P.A., Andersson L.O., Strömwall, L.A. and Hartwig M., Imprisoned knowl-

edge: Criminals’ beliefs about deception, „Legal and Criminological Psychology”
2004, nr 9, s. 1–17.

12. Granhag P.A., Strömwall L.A., Hartwig M., Granting asylum or not? Migration

board personel’s beliefs about deception, „Journal of Ethnic and Migration Studies”
2004, nr 31, s. 29–50.

13. Hartwig M., Granhag P.A., Strömwall L.A., Andersson L.O., Suspicious minds:

Criminals’ ability to detect deception, „Psychology, Crime and Law” 2004, nr 10,
s. 83–95.

14. Hurd K., Noller P., Decoding deception: A look at the process, „Journal of Nonverbal

Behavior” 1988, nr 12, s. 217–233.

15. Köhnken G., Training police ofÞcers to detect deceptive eyewitness statements:

Does it work? „Social Behavior” 1987, nr 2, s. 1–17.

16. Kraut R.E., Poe D., On the line: The deception judgements of customs inspectors

and laymen, „Journal of Personality and Social Psychology” 1980, nr 36, 380–391.

17. Lakhani M., Taylor R., Beliefs about the cues to deception in high-and-low-stake

situations, „Psychology, Crime and Law” 2003, nr 9, s. 357–368.

18. Mann S., Vrij A., Police ofÞcers’ judgements of veracity, tenseness, cognitive load

and attempted behavioral control in real-life police interviews, „Psychology, Crime
and Law” 2006, nr 12 (6), s. 307–319.

19. Okrasa A., Psychologiczne metody wykrywania k$amstwa a przes$uchanie poli-

cyjne, cz. 2, „Przegl"d Policyjny” 2010, R. 20, nr 1(97), s. 132–155.

20. Porter S., McCabe S., Woodworth M., Peace K.A., Genius is 1% inspiration and

99% perspiration… or is it? An investigation of the impact of motivation and
feedback on deception detection, „Legal and Criminological Psychology” 2007,
nr 12, s. 297–309.

21. Riggio R.E., Friedman H.S., Individual differences and cues to Deception, „Journal

of Personality and Social Psychology”, 1983, nr 45, s. 899–914.

22. Siegman A. W., Reynolds M.S., Self-monitoring and speech in feigned and

unfeigned lying, „Journal of Personality and Social Psychology” 1983, nr 45,
s. 1325–1333.

23. Strömwall L.A., Granhag P.A., How to detect deception? Arresting the beliefs of

police ofÞcers, prosecutors and judges, „Psychology, Crime and Law” 2003. nr 9,
s. 19–36.

24. Taylor R., Vrij A., The effects of varying stake and cognitive complexity on

beliefs about the cues to deception, „International Journal of Police Science and
Management” 2001, nr 3, s. 111–123.

25. Ulatowska J., Deklarowana wiedza „ekspertów” i „laików” na temat przejawów

k$amstwa, „Psychologia Jako&ci -ycia” 2005, nr 4(2), s. 165–180.

26. Ulatowska J., Knowledge of cues to deception – looking for its determinants,

„Problems of Forensic Sciences” 2009, nr 80, s. 411–428.

27. Ulatowska J., Zwi%zek wiedzy o wska'nikach k$amstwa z umiej!tno"ci% jego wykry-

wania, „Z Zagadnie% Nauk S"dowych” 2011, nr 85, s. 50–63.

28. Vrij A., Credibility judgment of detectives: The impact of nonverbal behavior,

social skills and physical characteristics on impression formation, „Journal of
Social Psychology” 1993, nr 123, s. 601–611.

29. Vrij A. Detecting Lies and Deceit. Pitfalls and Opportunities, London 2008,

Erlbaum, J. Wiley and Sons, wyd. 2.

I. ANALIZY 29

30. Vrij A., The impact of information and setting on detection of deception by police

detectives, „Journal of Nonverbal Behavior” 1994, nr 18, s. 117–137.

31. Vrij A., Wykrywanie k$amstw i oszukiwania. Psychologia k$amania i konsekwencje

dla praktyki zawodowej, Kraków 2009, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello%skiego.

32. Vrij A., Akehurst L., Brown L., Mann S., Detecting lies in young children, adole-

scents and adults, „Applied Cognitive Psychology”, 2006, nr 20, s. 1225–1237.

33. Vrij A., Akehurst L., Knight S., Police ofÞcers’, social workers’, teachers’ and the

general public’s beliefs about deception in children, adolescents and adults, „Legal
and Criminological Psychology” 2006, nr 11, s. 297–312.

34. Vrij A., Akehurst L., Van Dalen D., Van Wijugaarden J.J., Foppers, J.H., Nonverbal

gedrag en misleading, „Tijdschrift voor de Politie” 1996, nr 58, s. 11–14.

35. Vrij A., Mann S., Police use of nonverbal behavior as indicators of deception,

w: Applications of Nonverbal Communication, R.E. Reggio, R.S. Feldman (red.),
Mahawah, New Jersey, 2005, Erlbaum, s. 63–94.

36. Vrij A., Semin G.R., Lie experts’ beliefs about nonverbal indicators of deception,

„Journal of Nonverbal Behavior” 1996, nr 20, s. 65–80.

37. Vrij A., Taylor R., Police ofÞcers’ and students beliefs about telling and detecting

trivial and serious lies, „International Journal of Police Science and Management”
2003, nr 5, s. 41–49.

38. Westcott H.L., Davies G.M., Clifford

B.R., Adults’ perceptions of children’s

videotaped truthful and deceptive statements, „Children and Society” 1991, nr 5,
s. 123–135.

39. Widacki J., Warto"# diagnostyczna badania poligraÞcznego i jej znaczenie krymi-

nalistyczne, Kraków 1977, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello%skiego.

40. Kryminalistyka, Widacki J. (red.), Warszawa 2008, C.H. Beck.
41. Widacki J., Horvath, F., An experimental investigation of the relative validity and

utility of the polygraph technique and three other

common methods of

criminal

identiÞcation, „Journal of Forensic Sciences”, 1978, nr 23, s. 596–601.

42. Zuckerman M., DePaulo M.B., Rosenthal R., Verbal and nonverbal communication

of deception, w: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.),
New York, 1981, Academic Press, s. 1–57.

43. Zuckerman M., Koestner R., Alton, A.O., Learning to detect deception, „Journal of

Personality and Social Psychology” 1984, nr 46, s. 519–528.

Streszczenie

W artykule omówiono badania, których celem by!o sprawdzenie, jak wybrani

respondenci – psycholodzy i policjanci – oceniaj" diagnostyczno&' symptomów k!am-
stwa. Ocenie poddano 16 symptomów werbalnych i niewerbalnych (behawioralnych),
wymienianych w literaturze jako najbardziej typowe i najcz#&ciej towarzysz"ce k!amstwu.
W badaniu uczestniczy!o 100 policjantów i 101 psychologów. Mieli oni za zadanie pogru-
powa' symptomy wedle skali cz#stotliwo&ci: „wyst#puj" cz#sto”, „wyst#puj" rzadko”, „nie
wyst#puj" nigdy”. Badani twierdzili, e w swojej pracy musz" zazwyczaj rozpoznawa', czy
ich rozmówca mówi prawd#, byli te przekonani, e potraÞ" trafnie rozpoznawa' k!amstwo,
pos!uguj"c si# ocen" symptomów werbalnych i niewerbalnych. Temu ostatniemu przecz"
wszystkie dotychczasowe badania eksperymentalne, których wyniki opublikowano.

W wi#kszo&ci przypadków policjanci i psycholodzy bior"cy udzia! w badaniu

byli zgodni, e symptomem, na którego podstawie najpewniej mo na zdiagnozowa',

30

PRZEGL)D BEZPIECZE*STWA WEWN+TRZNEGO 7/12

czy dana osoba k!amie, jest unikanie wzroku (134 odpowiedzi „wyst#puje cz#sto”). Za
najmniej diagnostyczny symptom uznano du " cz#stotliwo&' mrugania (47 badanych
twierdzi!o, e wyst#puje on cz#sto) oraz drapanie si# po g!owie 46 respondentów udzie-
li!o odpowiedzi „cz#sto”). Zbie no&' opinii badanych by!a znaczna. Nie stwierdzono
istotnych ró nic w grupach zawodowych, wiekowych ani okre&lonych przynale no&ci"
do p!ci. Wyniki bada% pozostaj" w zgodno&ci z wynikami bada% innych autorów,
e umiej#tno&' rozpoznawania k!amstwa rozmówcy nie jest zdeterminowana ani
wykszta!ceniem, ani zawodem, ani p!ci", ani wiekiem rozpoznaj"cego.

Abstract

The objective of the study was to test how selected respondents (psychologists and

police ofÞcers) evaluate the diagnostic value of symptoms of deception. A total of 16
verbal and non-verbal (behavioural) symptoms listed in literature as most typical and
most frequently accompanying deceit were analyzed. The study included 100 police
ofÞcers and 101 psychologists. Their task was to group the symptoms according to
the scale of frequency: “often present”, “sometimes present”, and “never present”. The
respondents claimed that in their work they have to usually determine whether their
interlocutors tell the truth, and are convinced to a similar extent that they are able to
detect of deception through their assessment of verbal and non-verbal (behavioural)
symptoms accompanying lie. All of the experimential studies conducted so far, which
results have been brought to light, contradict that.

In most cases police ofÞcers and psychologists agreed that the most reliable symptom

that shows whether a person is lying is avoiding the gaze (134 respondents categorised it as
“often present”). The symptoms considered least diagnostic were avoiding the gaze, with
47 respondents claiming that it is “often present”, and scratching the head, with 46
saying it happens often. A signiÞcant number of respondents shared their opinion. There
were no discrepancies in opinions in terms of the professional groups, age groups or
sexes. The results of the study correspond with the results of studies performed by other
authors in saying that the ability to detect lies of an interlocutor is not determined by the
education, profession, sex or age of an individual.