47

Copyright © 2010 Cornetis, www.cornetis.com.pl

Gastroenterologia Polska 2010, 17 (1): 47-52

ISSN 1232-9886

PRACE POGLĄDOWE / Review articles

Epidemia otyłości – jaka przyszłość nas czeka?

Obesity epidemic – what will our future look like?

Mirosław Jarosz, Ewa Rychlik

Zakład Żywienia Szpitalnego i Dietetyki z Kliniką Chorób Metabolicznych i Gastroenterologii Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie

Address for correspondence: Prof. dr hab. n. med. Mirosław Jarosz

Instytut Żywności i Żywienia
ul. Powsińska 61/63; 02-903 Warszawa; tel.: [phone]; fax: [phone], e-mail: [e-mail]

Streszczenie

Epidemia otyłości stanowi jeden z najpoważniejszych problemów zdrowia publicznego w wielu krajach. Od wielu lat obserwuje się wzrost roz-
powszechnienia nadwagi i otyłości, niekorzystne są też prognozy na przyszłość. W Polsce ponad połowa ludności dorosłej ma nadmierną masę
ciała, a odsetek otyłych wynosi ok. 20%. Częstość występowania nadwagi i otyłości wzrasta przede wszystkim wśród mężczyzn. Coraz większy
odsetek otyłych dzieci wskazuje, że w przyszłości problem ten może narastać. Otyłość może prowadzić do wielu poważnych konsekwencji zdro-
wotnych. Do najpoważniejszych zaburzeń należą choroby układu krążenia, cukrzyca typu 2 i niektóre nowotwory. Utrzymanie się trendu wzrostu
rozpowszechnienia nadwagi i otyłości może prowadzić do zjawiska skracania się przeciętnego trwania życia. Leczenie otyłości i jej powikłań,
a także koszty związanej z otyłością niepełnosprawności i przedwczesnej umieralności, stanowią znaczne obciążenie budżetu państwa. W związ-
ku z narastaniem epidemii otyłości Światowa Organizacji Zdrowia i Komisja Wspólnot Europejskich podejmują szereg inicjatyw, których celem
jest zwalczanie otyłości i odwrócenie niekorzystnego trendu wzrostu jej rozpowszechnienia. Inicjatywy te zostały przedstawione m.in. w Global-
nej Strategii dot. Żywienia, Aktywności Fizycznej i Zdrowia, Europejskiej Karcie Walki z Otyłością oraz Białej Księdze Komisji Europejskiej „Strategia
dla Europy w sprawie żywienia, nadwagi i otyłości w aspekcie zdrowia”. Natomiast w Polsce szansą na skuteczną walkę z otyłością są działania
związane przede wszystkim z realizacją Narodowego Programu Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym
poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej POL-HEALTH. (Gastroenterol. Pol., 2010, Vol. 17, No. 1, p. 47-52)

Słowa kluczowe: otyłość, epidemiologia, konsekwencje, prognozy

Abstract

The obesity epidemic is one of the most serious public health problems in many countries. The increase in overweight and obesity has been
observed for many years, and the prognosis for the future is unfavorable. In Poland, more than half of the adults have excessive body weight,
while approx. 20% are obese. Overweight and obesity are increasingly occurring especially in men. The continuously growing percentage
of obese children indicates that this problem might be even more serious in the future. Obesity can lead to many serious health consequences,
the most serious including cardiovascular disease, diabetes type 2, and some cancers. Maintaining this trend of overweight and obesity can
lead to shorter average life expectancy. The treatment of obesity and its complications and the costs of obesity-related disability and premature
mortality are a significant strain on the national budget. Due to the spread of the obesity epidemic, the WHO and the European Commission
have developed many initiatives aimed to counteract obesity and reverse its growing prevalence. These initiatives are presented, among others,
in the Global Strategy on Diet, Physical Activity, and Health, the European Charter on Counteracting Obesity, and the White Paper “A strategy for
Europe on nutrition, overweight-, and obesity related health issues.” In Poland, activities mainly connected with the realization of the National
Program for the Prevention of Overweight, Obesity, and Non-Communicable Diseases through Diet and Improved Physical Activity POL-HEALTH
are the chance for successful counteracting obesity.

Key words: obesity, epidemiology, adverse effects, prognosis

Wstęp

Obecnie otyłość jest ogromnym problemem epidemiologicz-

nym na świecie. W wielu krajach od kilkudziesięciu lat obserwuje

się wzrost częstości występowania otyłości, a choroby związane z

otyłością stają się coraz częstszą przyczyną zgonów. Coraz więk-

sze są też koszty leczenia otyłości i chorób z nią związanych.

Prognozy na najbliższe lata wskazują, że tendencja wzro-

stu rozpowszechnienia otyłości może się utrzymać. Dlatego też

organizacje międzynarodowe oraz poszczególne kraje podejmują

działania zmierzające do ograniczenia epidemii i odwrócenia nie-

korzystnego trendu jej narastania. Wdrażane są różne programy

profilaktyki nadwagi i otyłości, z których jednak część nie przynosi

spodziewanych efektów, zwłaszcza w skali całej populacji. Wydaje

się, że najbardziej skuteczne powinny być wielokierunkowe pro-

gramy, które obejmują działania zmierzające do gruntownej zmia-

ny stylu życia społeczeństwa, w tym zwłaszcza sposobu żywienia

i aktywności fizycznej.

48

Gastroenterol. Pol., 2010, 17 (1),

47-52

Jarosz M., Rychlik E.
Obesity epidemic

Epidemiologia otyłości w Polsce

Wyniki badań prowadzonych w ostatnich latach wskazują na

wysoką częstość występowania nadwagi i otyłości wśród ludności

dorosłej w Polsce. Występowanie nadwagi i otyłości u ocenio-

no m.in. w badaniach przeprowadzonych w latach 1997 i 2002

w ramach programu NATPOL (1, 2). W 1997 r. nadwagę stwierdzono

u 38% mężczyzn w wieku 18-94 lata, a 5 lat później u 39%. Wśród

kobiet nadwagę odnotowano odpowiednio u 30 i 29%. Otyłość

w 1997 r. występowała u 16% mężczyzn oraz u 19% kobiet,

a w 2002 r. – u 19% badanych niezależnie od płci. Dane te wska-

zują, że w 2002 r. odsetek mężczyzn z nadmierną masą ciała był

większy niż w 1997 r., przy czym zwiększyła się przede wszystkim

częstość występowania otyłości. Wśród kobiet odsetek osób

z nadwagą lub otyłością w obu okresach prowadzenia badań był

zbliżony.

Według danych z reprezentatywnych badań ogólnopolskich,

prowadzonych w ramach programu Household Food Consump-

tion and Anthropometric Survey (HFCAS), wśród osób w wieku

19-96 lat w 2000 r. nadwaga występowała u 41,0% mężczyzn oraz

u 28,7% kobiet (3). Częstość występowania otyłości oceniono na

15,7% wśród mężczyzn i 19,9% wśród kobiet.

Występowanie nadwagi i otyłości u mężczyzn i kobiet

w wieku 20-74 lata było przedmiotem badań realizowanych

w ramach programu WOBASZ w latach 2003-2005 (4). Wśród

mężczyzn nadwaga występowała u 40,4%, otyłość u 21,2%. Wśród

kobiet nadwagę stwierdzono u 27,9%, a otyłość u 22,4%.

Porównanie wyników badań ogólnopolskich prowadzonych

w ramach programów NATPOL, HFCAS oraz WOBASZ w zakresie

występowania nadwagi i otyłości może wskazywać na rosnące

ich rozpowszechnienie wśród mężczyzn (1-4). W 1997 r. nadmier-

ną masą ciała charakteryzowało się 54% mężczyzn (NATPOL),

w 2000 r. – 56,7% (HFCAS), w 2002 r. – 58% (NATPOL), a w latach

2003-2005 – 61,6% (WOBASZ). Natomiast rozpowszechnienie nad-

wagi i otyłości wśród kobiet nie wykazywało wyraźnych zmian

w przeciągu ostatnich kilku lat.

Przedstawione powyżej badania ogólnopolskie charaktery-

zują sytuację dotyczącą epidemiologii nadwagi i otyłości wśród

osób dorosłych w ostatnich kilku latach i ewentualne zmiany

w tym zakresie zachodzące pod koniec lat 90. XX w. W celu

przeprowadzenia oceny na ile zmieniła się częstość występo-

wania nadwagi i otyłości w latach 90., porównano wyniki badań

prowadzonych w ramach projektu HFCAS w Instytucie Żywności

i Żywienia w 2000 r. z wynikami badań prowadzonych w tym

samym ośrodku w 1991 r., które objęły osoby w wieku 20-59 lat

(5, 6). W 1991 r. w grupie mężczyzn odsetek osób odznaczających

się nadwagą wynosił 52,9%, a otyłością 9,2%. Wśród kobiet nad-

waga występowała u 27,7%, a otyłość u 10,1%. Porównując te dane

do wyników badań z 2000 r. w tej samej grupie wiekowej można

wnioskować, że w latach 90. XX wieku częstość występowania

nadwagi i otyłości wśród osób dorosłych w Polsce uległa nasile-

niu. Niepokojący był zwłaszcza wzrost odsetka osób otyłych.

Na tendencje rozpowszechnienia nadwagi i otyłości w Polsce

wskazują badania Pol-MONICA i Pol-MONICA Bis prowadzone

w latach 1983-2001 wśród mieszkańców Warszawy oraz dawnego

województwo tarnobrzeskiego. W 2001 r. badaniami objęto osoby

w wieku od 20 do 74 lat. W Warszawie nadwagę odnotowano

u 44,3% mężczyzn, a otyłość u 28,1% (7). Wśród kobiet odsetki

te wynosiły odpowiednio 31,0% i 29,1%. W byłym województwie

tarnobrzeskim wśród mężczyzn nadwagę stwierdzono u 45,6%,

otyłość u 19,7%, a wśród kobiet nadwaga występowała u 33,0%,

natomiast otyłość u 28,5% (8). Porównanie danych z 2001 r. i z lat

wcześniejszych wskazuje, że w latach 1983-2001 odsetek mężczyzn

z nadwagą zwiększył się zarówno w Warszawie jak i w dawnym

województwie tarnobrzeskim (9, 10). Inne tendencje odnotowano

wśród kobiet, u których zmniejszyła się częstość występowania

nadwagi, a częstość występowania otyłości nie zmieniła się.

Podobny kierunek zmian obserwowali autorzy badań pro-

wadzonych w ramach programu CINDI-WHO wśród 18-64-letnich

mieszkańców Łodzi w latach 1991-2001 (11). Wśród mężczyzn

odsetek osób z nadwagą w analizowanym okresie czasu wzrósł

z 37,7 do 41,0%, a odsetek otyłych z 13,5 do 16,4%, przy czym

tendencję wzrostową obserwowano we wszystkich grupach wie-

kowych. Natomiast wśród kobiet częstość występowania nad-

miernej masy ciała zmniejszyła się z 32,6% do 26,9% w przypadku

nadwagi i z 21,2 do 16,9% w przypadku otyłości.

Nadwaga i otyłość wśród dzieci i młodzieży występują rza-

dziej niż wśród dorosłych. Wśród osób uczestniczących w bada-

niach prowadzonych w ramach programu HFCAS nadwagę miało

16% chłopców i 11% dziewcząt poniżej 18 r.ż., a otyłych było 4%

chłopców i 3,5% dziewcząt (12). Niepokojące jest jednak narasta-

nie nadwagi i otyłości w ciągu ostatnich lat. Badania prowadzone

wśród młodzieży warszawskiej wykazały systematyczny wzrost

rozpowszechnienia nadmiernej masy ciała w ciągu ostatnich

kilkudziesięciu lat (13). W 1971 r. nadwaga występowała u 9,2%

chłopców i 8,2% dziewcząt, a otyłość odpowiednio u 1 i 0,3%.

W latach 2005-2006 odsetek osób z nadwagą wynosił 18,7%

wśród chłopców i 11,4% wśród dziewcząt. Natomiast występo-

wanie otyłości było kilkukrotnie częstsze niż na początku lat

70. XX w. i sięgało 2,8% u chłopców i 3,4% u dziewcząt. Należy

zaznaczyć, że do rozwoju nadwagi lub otyłości coraz częściej

dochodzi już w młodszych grupach wiekowych, co w przyszłości

może skutkować dalszym wzrostem częstości występowania tych

nieprawidłowości (3).

Konsekwencje zdrowotne otyłości

Otyłość może prowadzić do wielu poważnych konsekwen-

cji zdrowotnych. W najbliższym czasie prawdopodobnie choroby

związane z otyłością staną się wiodącą przyczyną zgonów w wielu

krajach.

Główną przyczyną przedwczesnej umieralności wśród osób

otyłych są choroby układu krążenia: choroba niedokrwienna

serca, nadciśnienie tętnicze, niewydolność mięśnia serca. Ryzyko

wystąpienia zawału serca u kobiet z BMI >29 jest 3-krotnie większe

niż u kobiet z BMI mieszczącym się w granicach normy (14, 15).

Otyłość wiąże się z zaburzeniami, które zwiększają ryzyko

rozwoju miażdżycy. Przede wszystkim należy tu wymienić hiperli-

pidemię. W otyłości charakteryzuje się ona podwyższonym pozio-

mem triglicerydów i obniżeniem stężenia HDL (16).

Osoba otyła, szczególnie, gdy rozwinęło się u niej nadciśnie-

nie i/lub hipertriglicerydemia, ma również tendencję do zwięk-

szonej krzepliwości krwi. Taka skłonność jest bardzo niekorzystna,

gdyż zwiększa ryzyko powstania zawału mięśnia serca i udaru

mózgu (17).

Gastroenterol. Pol., 2010, 17 (1), 47-52

49

Jarosz M., Rychlik E.

Epidemia otyłości

Wyniki badań epidemiologicznych wskazują, że osoby otyłe

częściej chorują na nadciśnienie niż osoby o prawidłowej masie

ciała (18). Szczególnie wrażliwe są kobiety – mają one cztery razy

większe ryzyko rozwoju nadciśnienia rozkurczowego niż kobiety

o należnej masie ciała (19). Zaobserwowano również, że młodzi

ludzie otyli są bardziej narażeni na rozwój nadciśnienia i wystąpie-

nie udaru mózgu niż ich szczupli rówieśnicy (20).

Otyłość 3-7 razy zwiększa ryzyko wystąpienia cukrzycy typu

2, a osoba z BMI >35 ma 20-krotnie większe ryzyko rozwoju

cukrzycy niż osoba z BMI mieszczącym się w granicach normy

(21). Otyłość towarzysząca cukrzycy znacznie zwiększa ryzyko

powikłań sercowo-naczyniowych i śmiertelności z ich powodu

(22). Należy podkreślić, że głównym elementem leczenia cukrzycy

typu 2 jest właśnie redukcja masy ciała (23).

Nadmierna masa ciała odgrywa także istotną rolę w pato-

genezie różnych chorób przewodu pokarmowego, a zwłasz-

cza w niealkoholowej chorobie stłuszczeniowej wątroby, kamicy

pęcherzyka żółciowego, chorobie refluksowej przełyku, a także

w przypadku raka przełyku i raka jelita grubego. Ocenia się, że

nadwaga i otyłość są odpowiedzialne za rozwój około 30-40%

tych nowotworów (24).

Istnieje prawdopodobnie wiele mechanizmów, poprzez

które otyłość zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów złośliwych

przewodu pokarmowego. Jednym z wyszczególnianych przez

autorów badań mechanizmów patofizjologicznych, poprzez które

otyłość wpływa na rozwój nowotworów złośliwych (zwłaszcza

raka jelita grubego), jest insulinooporność (25-28). Wzrost stężenia

insuliny, która ma działanie stymulujące kinazy, aktywuje proces

mitogenezy. Poza tym współistniejący wzrost stężenia IGF-1 (insu-

lin growth factor) silnie stymuluje proliferację komórek i metabo-

lizm oraz hamuje zaprogramowaną śmierć różnych typów komó-

rek. Jest to przyczyną powstawania komórek nieprawidłowych,

które powinny ulec eliminacji w organizmie. W przypadku tzw.

nowotworów hormonozależnych, takich jak rak macicy, bierze

się pod uwagę mechanizm wpływu nadmiaru estrogenów i prze-

dłużonej ekspozycji na nie, w wyniku uwalniania ich z nadmiernej

tkanki tłuszczowej (29).

W prospektywnych badaniach Cancer Prevention Study I, prze-

prowadzonych w USA i obejmujących 750 000 mężczyzn i kobiet

stwierdzono, że umieralność z powodu większości nowotworów

u osób otyłych jest wyższa niż u osób z prawidłową masą ciała (30).

Z innych zaburzeń stanu zdrowia, z jakimi kojarzy się otyłość,

należy wymienić chorobę zwyrodnieniową stawów, zespół noc-

nego bezdechu, zaburzenia w funkcjonowaniu układu rozrodcze-

go oraz

zaburzenia psychosocjologiczne.

Do poważnych konsekwencji może prowadzić nadwaga i oty-

łość wśród dzieci i młodzieży (31, 32). Mogą stać się one przyczyną

różnych zaburzeń rozwoju psychicznego, prowadząc m.in. do depre-

sji i zaburzeń odżywiania. Efektem mogą być również gorsze wyni-

ki w nauce. Otyłość może powodować występowanie zaburzeń

dojrzewania płciowego. Wśród powikłań otyłości występujących

u dzieci należy wymienić: cukrzycę typu 2, nadciśnienie tętnicze,

kamicę żółciową, chorobę refluksową przełyku, astmę.

U dzieci z otyłością istnieje znaczne ryzyko utrzymania oty-

łości w późniejszych etapach życia. Ocenia się, że u dzieci otyłych

w wieku powyżej 6 lat prawdopodobieństwo występowania oty-

łości w wieku dorosłym sięga 50%, podczas gdy w grupie dzieci

o prawidłowej masie ciała wynosi 10% (33). Występowanie otyłości

w dzieciństwie zwiększa także ryzyko rozwoju w wieku dorosłym

innych chorób przewlekłych, takich jak: cukrzyca, choroby układu

krążenia, nowotwory złośliwe, osteoporoza. Należy podkreślić fakt,

że ryzyko śmierci przed osiągnięciem wieku średniego jest aż 2-3

razy większe u nastoletnich dziewcząt z otyłością w porównaniu

do ich rówieśniczek z prawidłową masą ciała (34).

W czasie ciąży nadmierna masa ciała może mieć niekorzystne

skutki zarówno dla matki jak i dziecka i zwiększa ryzyko wystą-

pienia cukrzycy ciężarnych, stanu przedrzucawkowego, przed-

wczesnego porodu, konieczności wykonania cesarskiego cięcia,

krwotoku po porodzie, infekcji dróg rodnych, infekcji rany popo-

rodowej, urodzenia zbyt dużego dziecka (o masie ciała powyżej

4000 g), a nawet wewnątrzmacicznego zgonu płodu (35).

Konsekwencje ekonomiczne otyłości

Zwiększająca się częstość występowania nadwagi i oty-

łości jest także niekorzystna z ekonomicznego punktu widze-
nia. Szacuje się, że koszty opieki zdrowotnej w przypadku
osób z nadwagą i otyłością są o 44% wyższe w porównaniu
z osobami z prawidłową masą ciała (36).

Nadwaga i otyłość znacznie obciążają budżet opieki zdro-

wotnej każdego państwa. W Stanach Zjednoczonych koszty zwią-

zane z leczeniem osób z nadwagą i otyłością wynoszą prawie 6%

wszystkich wydatków na opiekę zdrowotną. Stanowi to około

100 mld dolarów rocznie (37, 38). W Wielkiej Brytanii globalny

koszt nadwagi i otyłości ocenia się na 6 mld funtów rocznie (39).

Na podstawie danych dla różnych krajów ocenia się, że koszty bez-

pośrednie związane z otyłością, w zależności od kraju, pochłaniają

od 1 do 10% pieniędzy wydawanych na ochronę zdrowia (40).

Dlatego też z ekonomicznego punktu widzenia uzasadnione

są wydatki poniesione na programy leczenia otyłości. Berkson

i wsp. porównali koszty leczenia 2 grup pacjentów z otyłością (41).

W pierwszej z nich zastosowano program leczenia otyłości, druga

była grupą kontrolną. Po 2 latach koszty leczenia osób z grupy,

w której zastosowano interwencję, zaczęły spadać, a po 7 latach

były one o 33,8% niższe niż w grupie kontrolnej.

Dotychczas w Polsce koszty zapobiegania i zwalczania otyło-

ści oraz przewlekłych chorób niezakaźnych powstających na jej tle

nie były przedmiotem szczegółowych oszacowań. Krzyżanowska-

Świniarska ocenia, że leczenie otyłości i jej powikłań pochłania

w Polsce 21% budżetu przeznaczonego na ochronę zdrowia (42).

Odpowiadałoby to kwocie ponad 11 mld zł.

Na podstawie badań przeprowadzonych w województwie

lubelskim obliczono, że bezpośrednie koszty leczenia u 1 000 000

pacjentów wynoszą 250 mln zł. Według tych obliczeń ogólne

koszty bezpośrednie związane z otyłością w Polsce sięgałyby

blisko 3 mld zł (40).

Wyniki koordynowanych przez Instytut Żywności i Żywienia

ogólnopolskich badań chorych w szpitalach wskazują, że choroby

związane przyczynowo z nadwagą i otyłością są prawdopodobnie

odpowiedzialne za 25% hospitalizacji (co w skali kraju odpowiada

za ok. 1 500 000 przyjęć do szpitala) (40).

Prognozy na przyszłość

W najbliższych latach przewidywany jest wzrost występowa-

nia nadwagi i otyłości. Według szacunków Światowej Organizacji

50

Gastroenterol. Pol., 2010, 17 (1),

47-52

Jarosz M., Rychlik E.
Obesity epidemic

Zdrowia w 2005 r. nadmierna masa ciała występowała u 1,6 mld

osób dorosłych powyżej 15 r.ż. (43). Liczbę otyłych oceniono na

400 mln. W 2015 r. prawdopodobnie nadmierną masę ciała będzie

miało 2,3 mld dorosłych, w tym 700 mln będzie otyłych.

W wielu krajach obserwuje się bardzo niepokojące zjawisko

zahamowywania trendu wydłużania się przeciętnego trwania

życia, co jest konsekwencją narastania występowania otyłości.

Przewiduje się, że jeśli sytuacja w zakresie epidemiologii nie zmie-

ni się, w ciągu kilkunastu lat dojdzie do skracania się przeciętnego

trwania życia (44). W Wielkiej Brytanii szacuje się, że w połowie

XXI w., jeśli w dalszym ciągu będzie utrzymywał się niekorzystny

trend wzrostu rozpowszechnienia nadwagi i otyłości, przewidy-

wane dalsze trwanie życia mężczyzn skróci się o 5,3 lat, (ryc. 1).

Alarmująca sytuacja dotycząca występowania otyłości i jej

konsekwencji spowodowała bardzo duże zaangażowanie się

Światowej Organizacji Zdrowia i Komisji Wspólnot Europejskich

w zwalczanie otyłości.

Jednych z ważniejszych działań była inicjatywa WHO, wyra-

żona w Globalnej Strategii dot. Żywienia, Aktywności Fizycznej

i Zdrowia, która została przyjęta na 57 Światowym Zgromadzeniu

Zdrowia w maju 2004 r. w Genewie (45).

W listopadzie 2006 r. została podpisana przez ministrów

zdrowia Regionu Europejskiego WHO Europejska Karta Walki

z Otyłością, której sygnatariusze deklarowali pełne zaangażowa-

nie w działania na rzecz zwalczania otyłości, wzywając jedno-

cześnie do wzmocnienia działań z tego zakresu, dostosowania

ich do warunków lokalnych, poszukiwania innowacji i podjęcia

nowych badań, które mogłyby wzmocnić efektywność polityki

(46). Będzie ona stymulowała i oddziaływała na politykę poszcze-

gólnych krajów, działania regulacyjne, w tym ustawodawstwo

oraz plany działań. W Karcie zostało podkreślone, że epidemia

otyłości stanowi jedno z najpoważniejszych wyzwań dla zdrowia

publicznego w Regionie Europejskim WHO. Za szczególnie alar-

mujący uznano trend narastania otyłości wśród dzieci i młodzieży,

gdyż stanowi on zagrożenie epidemią otyłości następnego poko-

lenia i może mieć niekorzystny wpływ na rozwój gospodarczy

i społeczny. Zaznaczono, że jest to grupa, na którą należy zwrócić

szczególną uwagę podejmując działania zmierzające do opano-

wania epidemii otyłości.

Do działań mających na celu poprawę żywienia i aktywności

fizycznej zobowiązuje również Biała Księga Komisji Europejskiej

„Strategia dla Europy w sprawie żywienia, nadwagi i otyłości

w aspekcie zdrowia” (47).

W różnych krajach podejmowane są próby strategii popula-

cyjnych prewencji nadwagi i otyłości. Kładzie się w nich nacisk na

zmianę uwarunkowań środowiskowych (48, 49).

Obejmują działa-

nia, które mają sprzyjać zwiększeniu aktywności fizycznej, takie

jak np. modyfikacja rozkładu budynku zachęcająca do korzystania

ze schodów, planowanie otoczenia miejsc zamieszkania, by sprzy-

jało ono chodzeniu, promowanie aktywnego transportu poprzez

tworzenie bezpiecznych ścieżek rowerowych i dla uprawiania

joggingu. W celu zmiany nawyków żywieniowych nacisk kładzie

się na właściwe znakowanie żywności, które umożliwi konsumen-

tom odpowiedni wybór produktów żywnościowych, zwiększenie

asortymentu żywności prozdrowotnej w sklepikach, stołówkach

szkolnych i kantynach w miejscach pracy.

Profilaktyka nadwagi i otyłości prowadzona wśród osób

dorosłych okazuje się być szczególnie trudna. W 2 badaniach,

których celem było zapobieganie przyrostowi masy ciała, dzia-

łania prewencyjne polegały głównie na prowadzeniu edukacji

zachęcającej do zmiany nawyków żywieniowych i zwiększenia

aktywności fizycznej (50, 51). W żadnym z tych badań jednak nie

uzyskano długotrwałego efektu.

Najlepszych efektów można spodziewać się po wielokierun-

kowych programach, które obejmują działania zmierzające do

poprawy zarówno sposobu żywienia jak i aktywności fizycznej.

Szansą na skuteczną walkę z otyłością w Polsce jest Narodo-

wy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym

Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności

Fizycznej POL-HEALTH, zatwierdzony przez Ministerstwo Zdro-

wia do wdrożenia w latach 2007-2011 (52). Celem Programu jest

zmniejszenie: częstości występowania nadwagi i otyłości w Pol-

sce, zachorowalności i umieralności na przewlekłe choroby nie-

zakaźne oraz wydatków na ochronę zdrowia związanych z lecze-

niem tych chorób i skutków ekonomicznych niepełnosprawności

i przedwczesnej umieralności.

Program ten stwarza możliwość zahamowania epidemii oty-

łości w Polsce. Wydaje się, że tylko długofalowe, zintegrowane

85

80

75

70

76.5

73.9

82.7

77.4

5.3

2003

2009

2015 2021 2027 2033

2039

2045 2051

2,6 roku

2.6 years

Przewidywane dalsze trwanie życia

Project life expectancy

Przewidywane dalsze trwanie życia w przypadku utrzymywania się trendu

Project life expectancyif trends continue

RYC. 1. Przewidywane obniżenie dal-

szego trwania życia mężczyzn
w Wielkiej Brytanii w przypadku,
gdy trend występowania nad-
wagi i otyłości nie zmieni się

FIG. 1. Projected decrease of life expec-

tancy of men in Great Britain if
overweight and obesity preva-
lence trends continue

Gastroenterol. Pol., 2010, 17 (1), 47-52

51

Jarosz M., Rychlik E.

Epidemia otyłości

działania w tym zakresie mogą przyczynić się do poprawy nieko-

rzystnej obecnie sytuacji.

Podsumowanie

Dane epidemiologiczne wskazują, że otyłość jest coraz bar-

dziej powszechnym problemem w wielu krajach świata, w tym

również w Polsce. Może ona prowadzić do bardzo poważnych

konsekwencji zdrowotnych, zwiększając ryzyko rozwoju chorób

układu krążenia, miażdżycy, cukrzycy typu 2, niektórych nowo-

tworów złośliwych oraz innych zaburzeń stanu zdrowia. Efektem

obecnej sytuacji może być zmniejszenie przeciętnego dalszego

trwania życia w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat.

Leczenie otyłości i jej powikłań pochłania znaczną część

wydatków na ochronę zdrowia. Obciążenie dla budżetu pań-

stwa stanowią również związane z otyłością niepełnosprawność

i przedwczesna umieralność.

Inicjatywy podejmowane obecnie przez Światową Organiza-

cję Zdrowia i Komisję Wspólnot Europejskich obligują poszczegól-

ne kraje do działań na rzecz zapobiegania otyłości.

W Polsce został opracowany i jest obecnie realizowany Naro-

dowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Prze-

wlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia

i Aktywności Fizycznej POL-HEALTH, gdyż tylko długofalowe,

zintegrowane działania w tym zakresie mogą przyczynić się do

poprawy niekorzystnej obecnie sytuacji.

Ocenia się, że jedynie kilka procent lekarzy bada stan odży-

wienia pacjentów. Jeśli walka z otyłością ma być skuteczna, to

każdy lekarz niezależnie od specjalizacji powinien traktować ozna-

czenie wskaźnika masy ciała (body mass index) i obwodu talii jako

jeden z podstawowych elementów badania przedmiotowego.

Powinien być również w stanie udzielić podstawowych wskazó-

wek odnośnie prawidłowego żywienia i stylu życia.

Najlepszym rozwiązaniem byłoby stworzenie sprawnie funk-

cjonującego systemu poradnictwa dietetycznego w podstawowej

i specjalistycznej opiece zdrowotnej, które gwarantowałyby wła-

ściwe leczenie dietetyczne osób z nadwagą i otyłością.

Zgodnie z postulatami zawartymi w Europejskiej Karcie Walki

z Otyłością szczególne znaczenie ma zapobieganie otyłości wśród

dzieci i młodzieży. Należy kształtować wśród nich pożądane

zachowania zdrowotne poprzez edukację w zakresie prawidłowe-

go stylu życia, zwłaszcza prawidłowego żywienia, rozwój w szko-

łach żywienia zgodnego z zaleceniami, zapewnienie odpowiada-

jącego zasadom racjonalnego żywienia asortymentu produktów

spożywczych i napojów sprzedawanych w szkołach, zapewnienie

możliwości zwiększania poziomu aktywności fizycznej. Działania

w tym zakresie stworzą szansę ograniczenia epidemii otyłości i jej

konsekwencji wśród przyszłych pokoleń osób dorosłych.

Jeśli nie zaangażujemy się w walkę z epidemią otyłości,

zachorowalność na otyłość i odsetek populacji z otyłością olbrzy-

mią będą się zwiększały. Spowoduje to bardzo dramatyczną sytu-

ację zdrowotną, manifestującą się skróceniem średniej długości

życia, wzrostem zachorowalności na choroby układu krążenia,

nowotwory złośliwe i cukrzycę. Narastać też będą obciążenia

ekonomiczne dla społeczeństw i państw, co doprowadzi do zaha-

mowania rozwoju cywilizacyjnego.

Piśmiennictwo

1. Zdrojewski T., Babińska Z., Bandosz P., Kąkol M., Szpakowski P., Gnacińska M., Krupa-

Wojciechowska B., Wyrzykowski B.: Związek nadwagi i otyłości z podwyższonymi
wartościami ciśnienia tętniczego w badaniach reprezentatywnych grup dorosłych Polaków
w 1997 i 2002 roku (NATPOL II, NATPOL III). Med. Metabol., 2002, 6, supl. 4, 32.

2. Zdrojewski T., Bandosz P., Szpakowski P., Konarski R., Manikowski A., Wołkiewicz E.,

Jakubowski Z., Łysiak-Szydłowska W., Bautembach S., Wyrzykowski B.: Rozpowszech-
nienie głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce.
Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol. Pol., 2004, 61, supl. IV, IV1-IV26.

3. Szponar L., Sekuła W., Rychlik E., Ołtarzewski M., Figurska K.: Badania indywidualnego

spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. Instytut Żywności
i Żywienia, Warszawa, 2003.

4. Biela U., Pająk A., Kaczmarczyk-Chałas K., Głuszek J., Tendera M., Waśkiewicz A., Kurjata

P., Wyrzykowski B.: Częstość występowania nadwagi i otyłości u kobiet i mężczyzn w wieku
20-74 lat. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol. Pol., 2005, 63, supl. IV, S632-S635.

5. Szponar L., Rychlik E.: Nutrition mode and nutritional status of boys and men in Poland.

Żyw. Człow. Metab., 1996, 23, supl. 2, 3-37.

6. Szponar L., Rychlik E., Respondek W.: Nutrition mode and nutritional status of girls and

women in Poland. Żyw. Człow. Metab., 1996, 23, supl. 2, 38-70.

7. Rywik. S. (red.): Stan zdrowia ludności Warszawy w roku 2001. Część I. Podstawowe wyniki

badania przekrojowego. Instytut Kardiologii, Warszawa, 2002.

8. Rywik. S. (red.): Stan zdrowia ludności byłego województwa tarnobrzeskiego w roku 2001.

Część III. Podstawowe wyniki badania przekrojowego. Instytut Kardiologii, Warszawa,
2002.

9. Rywik S., Wągrowska H., Piotrowski W., Broda G.: Epidemiologia otyłości jako czynnika

ryzyka chorób układu krążenia. Pol. Tyg. Lekarski, 1995, 50, supl. 1, 63-67.

10. Dennis B.H., Pajak A., Pardo B., Davis C.E., Williams O.D., Piotrowski W.: Weight gain and

its correlates in Poland between 1983 and 1993. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 2000,
24, 1507-1513.

11. Kaczmarczyk-Chałas K., Drygas W.: Trendy zmian cech antropometrycznych, nadwagi

i otyłości wśród mieszkańców Łodzi, 1991-2001. Badanie programu CINDI-WHO. Med.
Metabol., 2003, 7, 42-46.

12. Jarosz M., Szponar L., Rychlik E., Respondek W., Ołtarzewski M.G., Dzieniszewski J.,

Wardak J.: Nadwaga, otyłość, niedożywienie w Polsce. [w:] Otyłość, żywienie, aktywność
fizyczna, zdrowie Polaków. (red.) M. Jarosz. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa,
2006, 45-114.

13. Chabros E., Charzewska J., Wajszczyk W., Rogalska-Niedźwiedź M., Chwojnowska Z.,

Fabiszewska J.: Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży warszawskiej
w wieku pokwitania. [w:] Otyłość – epidemią XXI wieku. (red.) J. Charzewska, P. Bergman,
K. Kaczanowski, H. Piechnaczek. Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie,
Warszawa, 2006, 54-62.

14. Rosenbaum M., Leibel R.L., Hirsch J.: Obesity. N. Engl. J. Med., 1997, 337, 396-407.
15. Hubert H.B., Feinleib M., McNamara P.M., Castell W.P.: Obesity as an independent risk

factor for cardiovascular disease: a 26-year follow-up of participants in the Framingham
Heart Study. Circulation, 1983, 67, 968-977.

16. Howard B.V., Ruotolo G., Robbins D.C.: Obesity and dyslipidemia. Endocrinol. Metab. Clin.

North Am., 2003, 32, 855-867.

17. Sowers J.R.: Obesity as a cardiovascular risk factor. Am. J. Med., 2003. 115, supl. 8A,

37S-41S.

18. Aneja A., El-Atat F., McFarlane S.I., Sowers J.R.: Hypertension and obesity. Recent Prog.

Horm. Res., 2004, 59, 169-205.

19. August P., Oparil S.: Hypertension in women. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1999, 84, 1862-

-1866.

20. Thompson D., Edelsberg J., Colditz G.A., Bird A.P., Oster G.: Lifetime health and economic

consequences of obesity. Arch. Intern. Med., 1999, 159, 2177-2183.

21. Mokdad A.H., Ford E.S., Bowman B.A.: Prevalence of obesity, diabetes, and obesity-related

health risk factors, 2001. J. Am. Med. Assoc., 2003, 289, 76-79.

22. Krauss R.M., Winston M., Fletcher R.N., Grundy S.M.: Obesity: impact of cardiovascular

disease. Circulation, 1998, 98, 1472-1476.

23. Williams K.V., Kelley D.E.: Metabolic consequences of weight loss on glucose metabolism

and insulin action in type 2 diabetes. Diabetes Obes. Metab., 2000, 2, 121-129.

24. Calle E.E., Rodriquez C., Kimberly W., Thurmond K., Thun M.J.: Overweight, obesity and

mortality from cancer in a prospectively studied cohort of U.S. adult. N. Engl. J. Med., 2003,
348, 1625-1638.

25. Otake S., Takeda H., Suzuki Y., Fukui T., Watanabe S., Ishihama K., Saito T., Togashi

H., Nakamura T., Matsuzawa Y., Kawata S.: Association of visceral fat accumulation
and plasma adiponectin with colorectal adenoma: evidence for participation of insulin
resistance. Clin. Cancer Res., 2005, 11, 3642-3646.

52

Gastroenterol. Pol., 2010, 17 (1),

47-52

Jarosz M., Rychlik E.
Obesity epidemic

26. Lund Nilsen T.I., Vatten L.J.: Prospective study of colorectal cancer risk and physical activity,

diabetes, blood glucose and BMI: exploring the hyperinsulinaemia hypothesis. Br. J. Cancer,
2001, 84, 417-422.

27. Trevisan M., Liu J., Muti P., Misciagna G., Menotti A., Fucci F.: Markers of insulin resistance

and colorectal cancer mortality. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev., 2001, 10, 937-941.

28. Keku T.O., Lund P.K., Galanko J., Simmons J.G., Woosley J.T., Sandler R.S.: Insulin

resistance, apoptosis, and colorectal adenoma risk. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev.,
2005, 14, 2076-2081.

29. Winick M.: Mechanisms of the obesity and cancer connection. Obes. Res., 1999, 7, supl. 1, 2S.
30. Garfinkel L.: Epidemiology of obesity and mortality. Obes. Res., 1999, 7, supl. 1, 1S.
31. Freedman D.S., Khan L.K., Dietz W.H., Srinivasan S.R., Berenson G.S.: Relationship

of childhood obesity to coronary heart disease risk factors in adulthood: the Bogalusa
Heart Study. Pediatrics, 2001, 108, 712-718.

32. Maffeis C, Tato L.: Long-term effects of childhood obesity on morbidity and mortality.

Horm. Res., 2001; 55, supl. 1, 42-45.

33. Whitaker R.C., Wright J.A., Pepe M.S., Seidel K.D., Dietz W.H.: Predicting obesity in young

adulthood from childhood and parental obesity. N. Engl. J. Med., 1997, 337, 869-873.

34. Editorial: Infant and adult obesity. Lancet, 1974, 1, 17-18.
35. Szostak-Węgierek D., Cichocka A.: Żywienie kobiet w ciąży. Wydawnictwo Lekarskie

PZWL, Warszawa, 2005.

36. Sturm R., Ringel J.S., Andreyeva T.: Increasing obesity rates and disability trends. Health

Aff. (Milwood), 2004, 23, 199-205.

37. Colditz G.A.: Economic costs of obesity and inactivity. Med. Sci. Sports Exerc., 1999, 31,

supl. 11, S663-S667.

38. US Department of Health and Human Services: The Surgeon General’s call to action to

prevent and decrease overweight and obesity. US Department of Health and Human
Services, Public Health Service, Office of the Surgeon General, Rockville, Md, 2001.

39. House of Commons Health Committee: Obesity: third report of Session 2003-04.

Volume I, report together with formal minutes. The Stationery Office, London, 2004.

40. Jarosz M., Respondek W., Rychlik E.: Konsekwencje zdrowotne i ekonomiczne nadwagi

i otyłośći oraz przewlekłych chorób niezakaźnych. [w:] Otyłość, żywienie, aktywność
fizyczna, zdrowie Polaków. (red.) M. Jarosz. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa,
2006, 13-44.

41. Berkson J.K.:, Edris K., Pirzada S.: Outcome of a weight management program on health

care costs: a seven-year follow-up study (1990-1996). Obes. Res., 1999, 7, supl. 1, 71S.

42. Krzyżanowska-Świniarska B. Otyłość prosta. [w:] Choroby Wewnętrzne. (red.) A. Szczeklik.

Medycyna Praktyczna, Kraków, 2005, t. 1, 1222-1225.

43. World Health Organization: Obesity and overweight. Fact Sheets No. 311, 2006. http://

www.who.int/mediacentre/factsheets/fs311/en/index.html.

44. Department of Health-Economic and Operational Research: Life expectancy projections,

Government Actuary’s Department: estimated effect of obesity (based on straight line
extrapolation of trends). The Stationery Office, London, 2004.

45. World Health Organization: Global strategy on diet, physical activity and health. Geneva,

2004.

46. Europejska Karta Walki z Otyłością. [w:] Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze

i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia
i Aktywności Fizycznej 2007-2016. Europejska Karta Walki z Otyłością. (red.) M. Jarosz.
Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2006, 85-97.

47. Commission of the European Communities: White Paper: A strategy for Europe on

Nutrition, Overweight and Obesity related health issues. Brussels, 2007.

48. National Audit Office: Tackling obesity in England. Stationery Office, London, 2001.
49. National Health and Medical Research Council: Acting on Australia’s weight: A strategy

for the prevention of overweight and obesity. Australian Government Publishing Service,
Canberra, 1997.

50. Forster J.L., Jeffery R.W., Schmid T.L., Kramer F.M.: Preventing weight gain in adults:

a pound of prevention. Health Psychol., 1988, 7, 515-525.

51. Jeffery R.W., French S.A.: Preventing weight gain in adults: the pound of prevention study.

Am. J. Public Health, 1999, 89, 747-751.

52. Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom

Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej 2007-2016. [w:] Narodowy
Program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym
poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej 2007-2016. Europejska Karta Walki
z Otyłością. (red.) M. Jarosz. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2006, 7-36.

Received: 2010-01-12. Revised: 2010-02-08. Accepted: 2010-02-10.
Conflict of interest: none declared