Tadeusz Wawrzyński

AKTA ODDZIAŁÓW PIECHOTY 1918—1939

1. Sprawy organizacyjne

Organizowanie oddziałów piechoty Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej

było procesem długim i dość skomplikowanym. Pierwsze pułki piechoty zaczęto

formować w końcu października i na początku listopada 1918 roku w Galicji oraz na

terenie części b. Królestwa Polskiego okupowanej przez Austro-Węgry. Wówczas to

powstały następujące pułki: 10 (Ziemi Cieszyńskiej), 11 (Zagłębia Dąbrowskiego), 12

(Ziemi Wadowickiej), 13 (pułk piechoty nr 8), 14 (Ziemi Jarosławskiej), 15 (Ziemi

Bocheńskiej), 16 (Ziemi Tarnowskiej), 17 (Ziemi Rzeszowskiej), 18 (Ziemi

Rzeszowskiej), 20 (Ziemi Krakowskiej), 23 (lubelski), 24 (radomski), 25 (kielecki), 26

(piotrkowski), 35 (chełmski), 37 (Ziemi Przemyskiej), 1 pułk strzelców podhalańskich

(Ziemi Sądeckiej), 2 pułk strzelców podhalańskich

1

. W drugiej połowie listopada 1918

roku utworzono z Oddziałów Obrony Lwowa — trzy pułki strzelców lwowskich, które

w kwietniu 1919 roku przemianowano na 38, 39 i 40 pułki piechoty

2

.

Następny etap formowania jednostek piechoty rozpoczął się z chwilą

rozbrojenia okupantów niemieckich na terenie b. Królestwa Polskiego w listopadzie

1918 roku Utworzono wówczas kolejne pułki: 19 (oddziały odsieczy Lwowa), 21

(warszawski), 22 (siedlecki), 27 (częstochowski), 28 (łódzki), 29 (kaliski), 30

1

Księga Chwały Piechoty, Warszawa 1937—1939, s. 196—199. W nawiasach podano nazwy

pierwotne.

2

Tamże, Metryki chwały pułków piechoty.

(łowicki), 31 (włocławski), 32 (ciechanowski), 33 (łomżyński), 34, 36 (Legia

Akademicka). W grudniu 1918 roku przystąpiono do organizowania kadr sześciu

pułków piechoty, które weszły w skład dywizji piechoty litewsko-białoruskiej.

Powstały z nich następujące pułki: 41 (suwalski pułk strzelców), 77 (kowieński pułk

strzelców), 79 (białostocki pułk strzelców), 81 (grodzieński pułk strzelców), 85

(wileński pułk strzelców), 86 (miński pułk strzelców)

3

. W styczniu 1919 roku został

wydany rozkaz Naczelnego Wodza o sformowaniu oddziałów o nazwach

legionowych. Zgodnie z tym rozkazem — tworzone, bądź też już wcześniej

zorganizowane przez byłych legionistów oraz powstałe jeszcze w ramach Polskiej Siły

Zbrojnej w maju 1918 roku pułki otrzymały nazwy: pułki piechoty legionów o

numeracji 1—9

4

.

Kolejnych piętnaście pułków piechoty wywodziło się z Armii Wielkopolskiej,

formowanej od stycznia 1919 roku pod dowództwem gen. Józefa Dowbór-

Muśnickiego. Pułki te po zjednoczeniu Armii Wielkopolskiej z armią

ogólnopaństwową na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych z 10 grudnia

1919 roku otrzymały następujące nazwy

5

:

1 pułk strzelców wielkopolskich

—

55 pułk piechoty

2 pułk strzelców wielkopolskich

—

56 pułk piechoty

3 pułk strzelców wielkopolskich

—

57 pułk piechoty

4 pułk strzelców wielkopolskich

—

58 pułk piechoty

5 pułk strzelców wielkopolskich

—

59 pułk piechoty

6 pułk strzelców wielkopolskich

—

60 pułk piechoty

7 pułk strzelców wielkopolskich

—

61 pułk piechoty

8 pułk strzelców wielkopolskich

—

62 pułk piechoty

9 pułk strzelców wielkopolskich

—

67 pułk piechoty

10 pułk strzelców wielkopolskich

—

68 pułk piechoty

11 pułk strzelców wielkopolskich

—

69 pułk piechoty

3

Tamże, s. 201.

4

Tamże oraz Metryki chwały pułków piechoty. Por. także Spis władz wojskowych, Warszawa 1936

(maszynopis), cz. 4a, s. 1. Dwa pułki piechoty Polskiej Siły Zbrojnej (1 i 2) powstały w oparciu o rozkaz
inspektora wyszkolenia gen. Bartha z 1.05.1918 roku. (Por. B. W o s z c z y ń s k i, Ministerstwo Spraw
Wojskowych 1918—1921, Warszawa 1972, s. 39), zaś 3 pp został utworzony 7.11.1918 roku.

5

Rozkaz Departamentu I MSWojsk. z 10.12.1919 roku. (Przeprowadzenie zjednoczenia Armii

Wielkopolskiej z armią krajową). CAW, Oddział I Naczelnego Dowództwa WP, t. 35.

12 pułk strzelców wielkopolskich

—

70 pułk piechoty

1 pułk manewrowy

—

73 pułk piechoty (do marca

1921 roku 155 pp)

2 pułk manewrowy —

75 pułk piechoty (do marca

1921 roku 167 pp)

pułk bytomski —

74 pułk piechoty (do marca

1921 roku 159 pp).

Z terenu Wielkopolski wywodziły swój rodowód także pułki piechoty

formowane dla dywizji strzelców pomorskich (późniejsza dywizja piechoty). I tak 63

pułk piechoty (toruński) utworzony tał w maju 1919 roku w Poznaniu, zaś 66 pułk

piechoty (kaszubski) w październiku tegoż roku również w Poznaniu. Następne dwa

pułki piechoty dywizji strzelców pomorskich powstały na innym terenie: 64

(grudziądzki) w Inowrocławiu w sierpniu 1919 roku, 65 (starogardzki) w m. Pakość k.

Torunia w październiku 1919 roku

6

.

Siedemnaście pułków piechoty wywodziło się z Armii gen. Halera (Armii

Polskiej we Francji), utworzonej 4 czerwca 1917 roku. Poczynając od kwietnia 1919

roku oddziały tej armii zaczęły przybywać do Polski i następnie, na mocy rozkazu

wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 1 września 1919 roku,

zostały zjednoczone z armią utworzoną w kraju. W rezultacie tego pułki Armii gen.

Hallera otrzymały ostatecznie następujące nazwy

7

:

1 pułk strzelców polskich

—

43 pułk piechoty

2 pułk strzelców polskich

—

44 pułk piechoty

3 pułk strzelców polskich

—

45 pułk piechoty

4 pułk strzelców polskich

—

5 pułk strzelców podhalańskich (do

października 1921 roku 46 pp)

5 pułk strzelców polskich

—

6 pułk strzelców podhalańskich (do

października 1921 roku 47 pp)

6 pułk strzelców polskich

—

48 pułk piechoty

6

Księga Chwały Piechoty ..., Metryki chwały pułków piechoty.

7

Por.: Rozkaz Departamentu I MSWojsk. z 1.09.1919 roku. (Zjednoczenie Armii gen. Hallera z

armią krajową i związana z tym reorganizacja). CAW, Oddział I Naczelnego Dowództwa WP, t. 15; Księga
Chwały Piechoty ..., s. 215.

7 pułk strzelców polskich —

połączony z 65 pułkiem piechoty (do

marca 1920 roku 49 pułk strzelców

kresowych)

8 pułk strzelców polskich

—

50 pułk piechoty

9 pułk strzelców polskich

—

51 pułk piechoty

10 pułk strzelców polskich

—

52 pułk piechoty

11 pułk strzelców polskich

—

53 pułk piechoty

12 pułk strzelców polskich

—

54 pułk piechoty

19 pułk strzelców polskich —

4 pułk strzelców podhalańskich (do

marca 1920 roku 143 pułk strzelców

kresowych)

20 pułk strzelców polskich —

71 pułk piechoty (do lutego 1921

roku 144 pułk strzelców kresowych)

21 pułk strzelców polskich —

72 pułk piechoty (do marca 1921

roku 145 pułk strzelców kresowych)

1 pułk instrukcyjny —

42 pułk piechoty (do stycznia 1920

roku 150 pułk strzelców kresowych)

2 pułk instrukcyjny —

3 pułk strzelców podhalańskich (do

marca 1920 roku 151 pułk strzelców

kresowych)

3 pułk instrukcyjny —

49 pułk piechoty (do marca 1920

roku 149 pułk strzelców kresowych).

Z Armii gen. Hallera wywodził się także 3 batalion strzelców. Utworzono go

ze szkolnej grupy manewrowej, a w czerwcu 1920 roku przekształcono na batalion

manewrowy; ostateczną nazwę otrzymał 1 września 1931 roku

8

.

W latach 1919—1920 powstały kolejne pułki piechoty litewsko-białoruskiej:

w czerwcu 1919 roku — 76 (lidzki pułk strzelców) w lipcu 1919 roku — 80

(nowogródzki pułk strzelców), w kwietniu 1920 roku — 78 (słucki pułk strzelców). W

roku 1920 utworzono ponadto jeszcze trzy pułki piechoty: w czerwcu 84 (początkowo

8

Księga Chwały Piechoty ..., Metryki chwały pułków piechoty; Dz. Rozk. MSWojsk. nr 23, poz. 292

— 1.09.1931 roku.

101 rezerwowy pułk piechoty, zaś od stycznia 1921 roku 3 pułk syberyjski), w lipcu

— 82 (1 syberyjski pułk piechoty) i 83 (2 syberyjski pułk piechoty)

9

.

W okresie wojny 1919—1920 roku powstało także wiele pułków piechoty —

rezerwowych i ochotniczych. Jednakże po przejściu siły zbrojnej na stopę pokojową w

roku 1921 pułki te zostały rozformowane. Ostatecznie więc w latach 1921—1939

istniały 84 pułki piechoty o numeracji 1—45 i 48—86 oraz 6 pułków strzelców

podhalańskich o numeracji 1—6, a ponadto 3 batalion strzelców (do roku 1931

batalion manewrowy). W marcu 1926 roku utworzono 1 i 2 batalion strzelców

10

oraz 1

batalion ciężkich karabinów maszynowych (ckm)

11

, zaś w listopadzie 1927 roku 2

batalion ckm

12

. Wreszcie kwietniu 1936 roku został sformowany batalion stołeczny

13

.

2. Zawartość aktowa

Grupa zespołów akt oddziałów piechoty z lat 1918—1939 liczy 3081

jednostek archiwalnych. Stan zachowania akt poszczególnych zespołów jest bardzo

różny. I tak np. zespoły archiwalne 34, 35 i 42 pułków piechoty liczą zaledwie po 1

j.a., zaś akta pułków — 2, 5, 17, 19, 26, 40, 41 i 52 zawierają od 2 do 4 j.a.

Stosunkowo najpełniej zachowały się natomiast akta 10, 28, 39, 57, 68 i 69 pułków

piechoty; każdy z tych zespołów liczy ponad 100 j.a. Nie zachował się zupełnie

wytwór kancelaryjny 1 i 51 pułków piechoty. Szczegółowy stan zachowania akt

jednostek piechoty przedstawia tabela.

9

Księga Chwały Piechoty ..., Metryki chwały pułków piechoty

10

1 bs powstał z III batalionu 66 pp, zaś 2 bs z III batalionu 65 pp. Tamże.

11

Do kwietnia 1926 roku nosił nazwę batalion ckm Okręgu Korpusu nr VII. Por. rozkaz dzienny

batalionu ckm nr 1/26 (CAW, 1 batalion ckm, t. 3) oraz rozkaz DOK VII nr 43, poz. 7 — 15.04.1926 roku. W
marcu 1930 roku 1 batalion ckm został rozwiązany. Rozkaz 1 batalionu ckm nr 59/30. CAW, 1 batalion ckm, t.
6. W okresie lipiec — wrzesień 1925 roku istniał batalion ckm w Grudziądzu. Por. rozkazy dzienne batalionu
ckm z roku 1925. CAW, 1 batalion ckm, t. 1.

12

Rozkaz wykonawczy Departamentu Piechoty MSWojsk. z 8.09.1927 roku w sprawie sformowania

2 batalionu ckm. CAW, Sztab Główny — Kancelaria szefa, t. 17.2 batalion ckm został rozwiązany w marcu
1930 roku.

13

„Zasady organizacyjne batalionu stołecznego” Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. z

11.03.1936 roku. CAW, Sztab Główny, Oddział I — Wydz. Ogólno-Mobilizacyjny, t. 157.

Lp.

Numer

pułku

(batalionu)

Dywizja

a

Oka

a

Siedziba

Ilość

jed.

arch.

Granice

chronologiczne

1 2

3

4

5

6

7

1 1

pp

1

III Wilno

2 2

pp

2

X Sandomierz

b

3

1922—1939

3 3

pp

2

X Jarosław 6

1932—1939

4 4

pp

2

X Kielce

11 1918—1939

5 5

pp

1

III Wilno

2 1918—1933

6 6

pp

1

III Wilno

6 1919—1928

7 7

pp

3

II Chełm 18

1929—1939

8 8

pp

3

II Lublin

25 1929—1939

9 9

pp

3

II Zamość 27

1918—1939

10 10

pp

26

IV Łowicz 117

1918—1939

11

11 pp

23

V

Tarnowskie Góry

12

1930—1939

12 12

pp

6

V Wadowice

67 1918—1939

13 13

pp

8

I Pułtusk 32

1925—1939

14 14

pp

4

VIII Włocławek 27

1921—1939

15 15

pp

28

I Dęblin 27

1924—1939

16 16

pp

6

V Tarnów

12 1921—1938

17 17

pp

24

X Rzeszów

4

1923—1939

18 18

pp

26

IV Skierniewice

57 1919—1939

19 19

pp

5

VI Lwów

2

1933—1939

20 20

pp

6

V Kraków

17 1918—1939

21 21

pp

8

I Warszawa

22 1918—1939

22 22

pp

9

IX Siedlce

12 1927—1939

23 23

pp

27

II Włodzimierz 24

1922—1939

24 24

pp

27

II Łuck 23

1919—1939

25 25

pp

7

IV Piotrków

32 1918—1939

a

Dane dotyczące dyslokacji oraz przynależności do dywizji piechoty i okręgu korpusu odnoszą się do

lat 1921—1939.

b

Do marca 1931 roku — Pińczów.

26 26

pp

5

VI Gródek

Jagielloński

c

3 1920—1936

27 27

pp

7

IV Częstochowa 39

1918—1939

28 28

pp

10

IV Łódź 146

1918—1939

29 29

pp

25

VII Kalisz

29 1919—1939

30 30

pp

10

I Warszawa

28 1919—1939

31 31

pp

10

IV Łódź 33

1919—1939

32 32

pp

8

I Modlin

33 1925—1939

33 33

pp

18

I Łomża 25

1920—1939

34 34

pp

9

IX Biała Podlaska

1

1930—1939

35 35

pp

9

IX Brześć n. B.

1

1921—1935

36 36

pp

28

I Warszawa

31 1824—1939

37 37

pp

26

IV Kutno

30 1919—1939

38 38

pp

24

X Przemyśl 21

1920—1939

39 39

pp

24

X Jarosław 107

1918—1939

40 40

pp

5

VI Lwów

2

1928—1939

41 41

pp

29

III Suwałki 3

1919—1939

42 42

pp

18

III Białystok 1

1921—1939

43 43

pp

13

II Dubno

22 1929—1939

44 44

pp

13

II Równe

25 1920—1939

45 45

pp

13

II Równe

23 1628—1939

46 48

pp

11

VI Stanisławów 13

1922—1939

47 49

pp

11

VI Kołomyja 11

1924—1939

48 50

pp

27

II Kowel

21 1929—1939

49 51

pp

12

VI Brzeżany — —

50 52

pp

12

VI Złoczów 2

1920—1938

51 53

pp

11

VI Stryj

7

1923—1939

52 54

pp

12

VI Tarnopol

5

1933—1939

53 55

pp

14

VII Leszno

74 1918—1939

54 56

pp

25

VII Krotoszyn

32 1919—1939

c

Do listopada 1934 roku — Lwów.

55 57

pp

14

VII Poznań 165

1918—1939

56 58

pp

14

VII Poznań 52

1921—1939

57 59

pp

15

VIII Inowrocław 40

1919—1939

58

60 pp

25

VII

Ostrów Wikp.

43

1920—1939

59 61

pp

15

VIII Bydgoszcz

39 1925—1939

60 62

pp

15

VIII Bydgoszcz

38 1925—1939

61 63

pp

4

VIII Toruń 52

1819—1939

62 64

pp

16

VIII Grudziądz 45

1921—1939

63 65

pp

16

VIII Grudziądz 43

1920—1939

64 66

pp

4

VIII Chełmno 40

1920—1939

65 67

pp

4

VIII Brodnica

87 1919—1939

66 68

pp

17

VII Września 194

1919—1939

67 69

pp

17

VII Gniezno

137 1919—1939

68 70

pp

17

VII Pleszew

55 1922—1939

69 71

pp

18

I Zambrów

55 1919—1939

70 72

pp

28

I Radom

38 1924—1939

71 73

pp

23

V Katowice

43 1921—1939

72 74

pp

7

V Lubliniec

37 1920—1939

73 75

pp

23

V Chorzów

33 1919—1939

74 76

pp

29

III Grodno

21 1919—1939

75 77

pp

19

III Lida

21 1922—1938

76 78

pp

20

IX Baranowicze

13 1925—1939

77 79

pp

20

IX Słonina 18

1920—1939

78 80

pp

20

IX Słonina 17

1921—1939

79 81

pp

29

III Grodno

24 1921—1939

80 82

pp

30

IX Brześć n. B.

14

1925—1938

81 83

pp

30

IX Kobryń 17

1922—1938

82 84

pp

30

IX Pińsk 25

1925—1938

83 85

pp

19

III Nowowilejka

20 1919—1939

84 86

pp

19

III Mołodeczno 26

1920—1938

85

1 psp

21

V

Nowy Sącz 28

1921—1938

86 2

psp

22

X Sanok

20 1921—1938

87 3

psp

21

V Bielsko-Biała 27 1925—1938

88 4

psp

21

V Cieszyn

23 1925—1939

89 5

psp

22

X Przemyśl 10

1925—1934

90 6

psp

22

X Sambor

d

14

1925—1938

91 1

bs

VIII

Chojnice

34 1926—1939

92 2

bs

VIII

Tczew

e

34

1926—1939

93 3

bs

I Rembertów

42 1924—1939

94 1

b.ckm

VII Biedrusko

27

1925—1930

95 2

b.ckm

—

I Różan 6

1926—1929

96 batalion

stołeczny

— I

Warszawa 11

1936—1939

*

Wśród zawartości aktowej jednostek piechoty z lat 1918—1939 można

wyodrębnić następujące grupy:

1) rozkazy — dzienne, tajne, oficerskie

2) organizacja

3) sprawy wojskowo-polityczne

4) wyszkolenie

5) przysposobienie wojskowe i wychowanie fizyczne

6) oświata, kultura i wychowanie

7) odprawy

8) wykazy uposażenia.

R o z k a z y dzienne stanowią najpełniej zachowaną grupę akt jednostek

piechoty i występują we wszystkich zespołach z wyjątkiem 34, 35, 41, 42 i 52 pułków

piechoty. Ich wartość dla badacza polega na tym, iż umożliwiają one ustalenie obsady

personalnej i zapoznanie się z codziennym życiem jednostki. Ponadto rozkazy dzienne

d

Do grudnia 1930 roku — Stryj.

e

Do marca 1930 roku — Starogard.

stanowią często jedyną podstawę do ustalenia przebiegu służby wojskowej dla celów

emerytalnych.

Akta o charakterze o r g a n i z a c y j n y m są skromnie reprezentowane i

występują tylko w kilku zespołach. Wymienić tu można: etaty — dowództwa

batalionu piechoty z roku 1939 oraz kompanii karabinów maszynowych i broni

towarzyszącej na stopie wojennej z roku 1938 (67 pp, t. 79), schemat organizacji

pułku artylerii polowej (69 pp, t. 129), a także rozkaz Wykonawczy o wprowadzeniu

w życie organizacji formacji taborów na stopie pokojowej z roku 1930 (12 pp, t. 49).

Interesujące są dwa zarządzenia Dowództwa Okręgu Korpusu nr X (Przemyśl)

dotyczące organizacji Korpusu Ochrony Pogranicza: 1) z lutego 1925 roku w sprawie

sformowania dwóch brygad (4 i 5) oraz 9 baonów i 9 szwadronów KOP; 2) z grudnia

1924 roku w sprawie sformowania 11 baonu i 11 szwadronu KOP (39 pp, t. 84).

Znacznie więcej jest materiałów związanych z organizacją oddziałów Obrony

Narodowej. Wymienić tu należy zarządzenia — dowódcy Okręgu Korpusu nr VIII

(Toruń) gen. bryg. Edmunda Knolla z 9 grudnia 1936 roku w sprawie utworzenia

baonów, ON przy 55 i 57 pp (69 pp, t. 129) oraz dowódcy 57 pp płka dypl. Stanisława

Grodzkiego z 16 grudnia 1936 roku dotyczące zorganizowania Poznańskiego Baonu

ON przy 57 pp, a także sprawozdanie dowództwa 57 pp z 9 stycznia 1937 roku z

formowania tegoż baonu (57 pp, t. 131). Badacza tej problematyki zainteresować

mogą ponadto zarządzenia — dowódcy Okręgu Korpusu nr IV (Łódź) gen. bryg.

Władysława Langnera z 9 grudnia 1936 roku i dowództwa 18 pp z 2 stycznia 1937

roku w sprawie zorganizowania specjalnych oddziałów ON w okresie największego

nasilenia bezrobocia (styczeń — marzec 1937 roku; 18 pp, t. 53) oraz wytyczne i

zarządzenia (Departamentu Zdrowia MSWojsk., dowódcy OK nr IV, Okręgowego

Urzędu WF i PW DOK IV) z grudnia 1936 roku w sprawie określania zdolności do

służby wojskowej i przeprowadzenia selekcji kandydatów do oddziałów ON (18 pp, t.

53; 57 pp, t. 131). Jedno z tych zarządzeń — dowódcy Okręgu Korpusu nr IV wydane

w oparciu o rozkaz Departamentu Piechoty MSWojsk. z 5 grudnia 1936 roku — miało

na celu uniemożliwienie przedostania się do oddziałów ON ... „jednostek

antypaństwowych, państwowo niepewnych, względnie skomunizowanych”.

Zakazywało ono również przyjmowania do tych oddziałów kandydatów z mniejszości

narodowych (18 pp, t. 53). Na uwagę zasługują również wydane przez Departament

Piechoty MSWojsk. 17 czerwca 1938 roku wytyczne przygotowania kontyngentu dla

oddziałów ON (69 pp, t. 126) oraz wyciągi z rozkazów MSWojsk. w sprawie

utworzenia jednostek ON, zestawione w lutym 1939 roku przez Wydział Mobilizacji i

Uzupełnień DOK VII — Poznań (58 pp, t. 45). Dotyczą one organizacji, obsady

personalnej, techniki powoływania do służby w oddziałach ON, szkolenia,

zaopatrzenia oraz organizacji pracy przysposobienia wojskowego i wychowania

fizycznego.

W omawianej grupie można jeszcze wymienić sprawozdania z działalności

Ligi Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej — Poznańskiego Okręgu

Wojewódzkiego za rok 1933 (68 pp, t. 188) i Kieleckiego Okręgu Wojewódzkiego za

rok 1937 (4 pp Leg., t. 11) oraz biuletyn nr 7 Biura Dokumentacji LOPP z maja 1930

roku, zawierający informacje o broni chemicznej, obronie przeciwgazowej i

organizacji zbiorowej obrony ludności (18 pp, t. 53).

Z materiałów dotyczących organizacji wojsk obcych na uwagę zasługuje

opracowanie Departamentu Piechoty MSWojsk. z roku 1937 pt. „Organizacja i

działania bojowe piechoty radzieckiej i niemieckiej” (9 pp Leg., t. 21), a także

Komunikat Informacyjny nr 1 „Niemcy” z roku 1921, zawierający dane dotyczące

organizacji niemieckich sił zbrojnych i nieoficjalnych organizacji wojskowych oraz

sytuacji wojskowej na Górnym Śląsku (10 pp, t. 100).

Liczna grupa materiałów archiwalnych zawiera informacje o sprawach

w o j s k o w o - p o l i t y c z n y c h. Występują tu m.in. zarządzenia

przeciwstrajkowe, instrukcje asystencyjne, statystyki przestępczości i przewinień

dyscyplinarnych, zarządzenia i korespondencja w sprawie zwalczania agitacji

komunistycznej w wojsku, meldunki i raporty sytuacyjne, raporty wojskowo-

narodowościowe oraz komunikaty informacyjne omawiające nastroje wojska oraz

działalność organizacji i partii politycznych.

W aktach 60 pp zachowało się wiele zarządzeń, instrukcji i wytycznych

związanych z sytuacją polityczno-wojskową w Małopolsce Wschodniej w roku 1922.

Na tym terenie wytworzyła się wówczas bardzo napięta sytuacja, gdyż ukraińskie

partie polityczne na znak protestu przeciwko przyłączeniu do Polski Galicji

Wschodniej ogłosiły bojkot wyborów do sejmu i senatu. Władze wojskowe obawiając

się zbrojnych wystąpień ze strony organizacji ukraińskich nakazały wzmożenie

czujności oddziałom stacjonującym na tym terenie. Sprawy te znajdują odbicie w

zarządzeniach dowódcy 11 dywizji piechoty (DP) pika Albina Jasińskiego z 3 i 17

listopada 1922 roku na wypadek zaburzeń ukraińskich, depeszy dowódcy Okręgu

Korpusu nr VI (Lwów) gen. dyw. Władysława Jędrzejewskiego ze stycznia 1923 roku,

informującej o stwierdzonych przygotowaniach ukraińskich organizacji bojowych do

powstania w Małopolsce Wschodniej, w zarządzeniu dowództwa 11 DP z 31

października 1922 roku dotyczącym zmiany dyslokacji oddziałów wojskowych oraz

wytycznych asystencji wojskowej w okresie wyborów (60 pp, t. 43).

Archiwalia zachowane w zespole akt 60 pp odzwierciedlają również sytuację

w Małopolsce Wschodniej w roku 1923. Przeprowadzony wówczas pobór wojskowy

wywołał zdecydowany opór ze strony ludności ukraińskiej. Wymienić tu można

następujące przekazy źródłowe: instrukcję dowódcy OK nr VI ze stycznia 1923 roku

dotyczącą postępowania przy wcieleniu rekruta pobranego w Małopolsce Wschodniej;

zarządzenie Inspektoratu Armii nr V gen. dyw. Stanisława Hallera z 20 lutego 1923

roku w sprawie konsekwentnego i bezwzględnego ścigania osób, które uchyliły się od

poboru oraz wytyczne dowództwa OK nr VI z 14 grudnia 1922 roku i 15 stycznia

1923 roku dotyczące postępowania wobec tych gmin, z których rekruci nie stawią się

do poboru (60 pp, t. 43). Z sytuacją zaistniałą na terenie Małopolski Wschodniej w

początkach lat dwudziestych związane są również zarządzenia wojewody

stanisławowskiego z 18 stycznia 1923 roku oraz zarządzenie dowódcy 11 DP z 7

marca 1923 roku dotyczące zmian w organizacji rejonów bezpieczeństwa (60 pp, t.

43).

Następny dział w omawianej grupie akt stanowią instrukcje i zarządzenia

przeciwstrajkowe. Na uwagę zasługują m.in.: instrukcja akcji przeciwstrajkowej

dowództwa 39 pp z 16 lutego 1938 roku (39 pp, t. 96); szczegółowa instrukcja

przeciwstrajkowa dowódcy 3 pp Leg. płka Mieczysława Łukoskiego z 4 marca 1938

roku (3 pp Leg., t. 6); instrukcja i wykaz świadczeń na wypadek strajków Komendy

Garnizonu Leszno z 21 września 1936 roku (55 pp, t. 69); zarządzenie oraz instrukcja

9 pp Leg. z roku 1934 dotyczące udziału wojska na wypadek rozruchów i strajków (9

pp Leg., t. 22).

Dział trzeci obejmuje instrukcje, wytyczne i zarządzenia dotyczące oddziałów

asystencyjnych. Wymienić tu należy zwłaszcza „Instrukcję dla oddziałów

asystencyjnych i wartowniczych” z roku 1921, opracowaną przez MSWojsk. (10 pp, t.

100) oraz „Wytyczne przy udzielaniu asystencji wojskowych” (przepisy zatwierdzone

przez Radę Ministrów) z 9 września 1922 roku (39 pp, t. 96). Ponadto na uwagę

zasługują: zarządzenie komendanta garnizonu Września i dowódcy 68 pp płka

Tomasza Mazurkiewicza z 28 sierpnia 1934 roku w sprawie przygotowania oddziałów

asystencyjnych i ochronnych (68 pp, t. 179); zarządzenie Komendy Garnizonu Poznań

z 9 lipca il936 roku w sprawie zorganizowania oddziałów asystencyjnych na okres

pobytu oddziałów i formacji na ćwiczeniach (57 pp, t. 131); zarządzenia dowódcy 55

pp płka dypl. Stefana Roweckiego z lat l932—1934 w sprawie organizacji oddziałów

asystencyjnych oraz ogólna instrukcja asystencyjna 55 pp z roku 1932 (55 pp, t. 69);

instrukcja asystencyjna 58 pp z 29 kwietnia 1937 roku (58 pp, t. 45); „Zarządzenie na

dzień 1 maja” dowódcy 73 pp płka dypl. Bronisława Ducha z-23 kwietnia 1936 roku

nakazujące zaostrzenie kontroli nad politycznie podejrzanymi, ograniczenie

wydawania przepustek oraz zapewnienie szybkiego uruchomienia oddziałów

asystencyjnych (73 pp, t. 38).

Kolejny dział zawiera komunikaty informacyjne dowództw okręgów

korpusów, raporty wojskowo-narodowościowe dowódców pułków, a także meldunki i

sprawozdania sytuacyjne dowódców pułków oraz komendantów obwodowych i

powiatowych pw.

Tygodniowe komunikaty informacyjne DOK nr IV (Łódź) o numeracji 5 i 7—

10 z okresu listopad — grudzień 1936 roku obrazują działalność Stronnictwa

Narodowego, Polskiej Partii Socjalistycznej, Komunistycznej Partii Polski,

Stronnictwa Ludowego, Związku Młodzieży Wiejskiej oraz Jungdeutsche Partei (10

pp, t. 100). I tak np. komunikat nr 6 z 28 listopada 1936 roku informuje o akcji KPP w

obronie pokoju. Komuniści polscy stwierdzając, że byt Polski zagrożony jest

hitlerowską agresją, uważali, iż należy dążyć do zbliżenia z krajami broniącymi

pokoju, a przede wszystkim z ZSRR, jako ostoją pokoju i niepodległości narodów.

Natomiast komunikaty nr 8 i 9 z grudnia 1936 roku informują o wystąpieniach KPP na

rzecz likwidacji obozu w Berezie Kartuskiej.

Raporty wojskowo-narodowościowe przedstawiają charakterystykę

szeregowych zawodowych i niezawodowych, skład narodowościowy i wyznaniowy,

uświadomienie polityczne szeregowych poszczególnych narodowości oraz stosunek

do przełożonych; zawierają ponadto wykazy politycznie podejrzanych i dezerterów. W

omawianych aktach zachowały się cztery raporty 10 pp z lat 1933, 1935 i 1938 (10 pp,

t. 100), trzy — 57 pp z lat 1935—1936 i (57 pp, t. 131 i 135), dwa — 73 pp z roku

1938 (73 pp, t. 58) oraz jedenaście raportów 9 pp Leg. za okres od 26 listopada 1938

roku do 24 maja 1939 roku (9 pp Leg., t. 22).

Kwartalne i półroczne sprawozdania sytuacyjne omawiają: ogólny stan

moralny wojska, dyscyplinę i przestępczość, objawy rozpolitykowania, życie

pozasłużbowe korpusu oficerskiego i podoficerskiego, nastroje społeczeństwa i jego

stosunek do wojska, sytuację na terenie pw i wf. Zachowały się, niestety, tylko trzy

sprawozdania: 9 pp Leg. za I kwartał 1938 roku oraz okres półroczny — od 1

października 1938 roku do 31 marca 1939 roku (9 pp Leg., t. 22) i 39 pp za I kwartał

1938 roku (39 pp, t. 96). Na uwagę zasługuje także meldunek sytuacyjny dowódcy 73

pp płka Piotra Sosialuka z 5 kwietnia 1939 roku omawiający zachowanie się Niemców

i działalność organizacji niemieckich w następujących miejscowościach: Orzesze,

Knurów, Gierałtowice i Przyszowice (73 pp, t. 58). Sprawozdania sytuacyjne

komendantów powiatowych, miejskich oraz obwodowych pw występują jedynie w

zespołach akt 4 pp Leg., 9 pp Leg. i 39 pp. Najwięcej z nich (31) zachowało się w 4 pp

Leg. (t. 11). Są to sprawozdania z lat 1936—1937 dotyczące Kielc, Stopnicy,

Jędrzejowa i Pińczowa. Zawierają one charakterystykę nastrojów politycznych wśród

młodzieży oraz informacje o działalności organizacji społecznych, politycznych,

młodzieżowych i paramilitarnych. W zespole akt 9 pp Leg. (t. 22) zachowały się

sprawozdania z okresu grudzień 1936 — wrzesień 1937 omawiające nastroje

społeczeństwa oraz działalność partii politycznych i organizacji młodzieżowych na

terenie Lubelszczyzny. Informują one także o rozrzuceniu ulotek komunistycznych w

Jurowie i Jaraczowie (pow. tomaszowski) oraz o silnych wpływach komunistycznych

w powiecie zamojskim i wschodniej części powiatu tomaszowskiego. Natomiast w

zespole akt 39 pp (t. 96) zachował się meldunek sytuacyjny komendanta obwodowego

pw — mjra Mariana Dzierzbickiego z 28 lutego 1938 roku omawiający działalność

Stronnictwa Ludowego i „Wici” w powiatach: Jarosław, Lubaczów, Przeworsk.

Ponadto wymienić należy „Charakterystykę powiatu Słupca pod względem położenia

geograficznego, stosunków gospodarczych, ludności, pracy pw i sportu” z roku 1926

(68 pp, t. 185) oraz wykaz klubów sportowych mniejszości niemieckiej na terenie

Poznania, opracowany przez Obwodową Komendę PW 57 pp w grudniu 1933 roku

wraz z odpisem pisma Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i

Przysposobienia Wojskowego, w którym podano ogólną informację o niemieckich

organizacjach sportowych w Polsce (57 pp, t. 129).

W omawianej grupie są także archiwalia dotyczące przestępczości w wojsku,

w tym również dezercji i szpiegostwa. W zespole 69 pp (t. 129) zachowały się dwa

przekazy źródłowe opracowane przez DOK nr VII (Poznań): wyciąg ze statystyki

przestępstw, przekroczeń dyscyplinarnych i nieszczęśliwych wypadków w wojsku za I

półrocze 1934 roku oraz statystyka przestępczości i przewinień dyscyplinarnych w

wojsku za rok 1936 i 1937. Dezercji dotyczą materiały zachowane w aktach 73 pp (t.

58) — odpis rozkazu tajnego nr 9 23 DP z 26 stycznia 1939 roku w sprawie dezercji w

od działach tej dywizji w okresie od 3 do 12 grudnia 1938 roku (zbiegło w tym czasie

8 żołnierzy) oraz statystyka zbiegostw za czas od 15 marca do 30 maja 1939 roku i

zarządzenie w sprawie usuwania przyczyn dezercji, wydane przez dowódcę 23 DP

gen. bryg. Jana Sadowskiego w czerwcu 1939 roku Jako przyczyny znacznej liczby

przypadków dezercji (w wymienionym okresie zbiegło 64 żołnierzy) dowódca 23 DP

wskazywał m.in.: bezrobocie, destrukcyjny wpływ środowisk cywilnych, zły stosunek

dowódców do żołnierzy oraz nieudzielanie przepustek.

Ze sprawami bezpieczeństwa wiążą się również następujące przekazy

źródłowe: zarządzenie szefa sztabu DOK nr V (Kraków) ppłka dypl. Alojzego Horaka

z 13 marca 1937 roku dotyczące zwalniania podoficerów narodowości ukraińskiej (73

pp, t. 58), zarządzenie Samodzielnego Referatu Bezpieczeństwa DOK nr VIII (Toruń)

z 10 lipca 1939 roku w sprawie przeciwdziałania szerzeniu defetyzmu, wśród

żołnierzy

14

, odpis rozkazu dowódcy 23 DP z 24 lipca 1939 roku dotyczącego

14

CAW, 2 bs, t. 33. Zarządzenie zostało wydane w związku ze stwierdzeniem, iż żołnierze podają w

listach do rodzin nieprawdziwe wiadomości o wojsku i panujących w nim stosunkach, rodziny zaś rozgłaszają te
wieści w szerszych środowiskach miejscowej ludności.

przeciwdziałania akcji obcego wywiadu, który — jak stwierdzono — wykorzystuje

obecność żołnierzy na przepustkach. dla swoich celów (wyciąganie wiadomości o

wojsku, namawianie do ucieczek za granicę; 73 pp, t. 58). Dalej wymienić można

odpis zarządzenia wojewody pomorskiego z 14 lipca 1939 roku w sprawie

przeprowadzenia akcji odebrania nielegalnie posiadanej przez Niemców broni i

amunicji

15

oraz opracowanie zastępcy dowódcy 65 pp ppłka Aleksandra

Naganowskiego z marca 1926 roku pt. „Metody zwalczania pracy destrukcyjnej w

armii” (65 pp, t. 40).

Archiwalia dotyczące działalności KPP w wojsku występują w zespołach akt

10 pp, 68 pp, 69 pp i 73 pp. Najwięcej przekazów źródłowych związanych z tą

problematyką zachowało się w zespole 10 pp (t. 100). Są to: rozkaz i zarządzenie

dowódcy 26 DP gen. bryg. Mieczysława Mackiewicza z marca 1928 roku

16

,

informacja Oddziału II Sztabu DOK nr IV (Łódź) z 19 maja 1921 roku o nasileniu

agitacji komunistycznej w wojsku poprzez kolportowanie odezw KC Związku

Młodzieży Komunistycznej nawołujących do przeciwstawienia się poborowi oraz

zarządzenie Komendy Garnizonu Łódź z 6 listopada 1931 roku

17

. Ponadto wymienić

należy odpis uchwały III Zjazdu KPP, który odbył się w marcu 1925 roku oraz

zarządzenie DOK nr IV z 24 lutego 1932 roku w sprawie ustosunkowania się wobec

faktów rozpowszechniania ... „wśród młodzieży szkolnej starszych klas biorących

udział w hufcach szkolnych, ulotek agitacyjnych komunistycznych, występujących

przeciwko pw i popieraniu LOPP, Ligi Morskiej i innych organizacji pracujących w

szkole”.

W zespole akt 68 pp (t. 179) występują cztery przekazy źródłowe z lat 1936—

1937. Trzy z nich to pisma Samodzielnego Referatu Informacyjnego DOK nr VII

15

CAW, 2 bs, t. 33. Zarządzenie głosi, że posiadanie przez Niemców broni jest bardzo niepożądane i

niebezpieczne w razie ogłoszenia mobilizacji, a tym bardziej w razie wybuchu wojny. Akcja odebrania broni
Niemcom miała być przeprowadzona do 15.08.1939 roku.

16

Rozkaz z 23.03.1928 roku został wydany po odebraniu szeregowcom 26 pułku artylerii polowej w

dniach 21 i 22.03.1928 roku większej ilości egzemplarzy wydawnictwa komunistycznego „Nowiny żołnierskie”,
zaś zarządzenie z 24.03.1928 roku wydano w związku z uchwałami VII Plenum KPP zalecającymi przystąpienie
do ożywienia agitacji w szeregach armii, a specjalnie wśród poborowych. W załączniku do zarządzenia znajduje
się wyciąg z jednodniówki „Wojna Wojnie” nr 2—3 wydanej przez KC Związku Młodzieży Komunistycznej.

17

Zarządzenie zostało wydane w związku z zapowiedzianą przez KC Międzynarodowej Organizacji

Pomocy Rewolucjonistom uroczystością z okazji XIV rocznicy Rewolucji Październikowej; w programie
uroczystości przewidziano demonstracje uliczne oraz agitację wśród żołnierzy.

(Poznań) z 20 maja 1936 roku oraz 9 kwietnia i 28 maja 1937 roku donoszące o

dyrektywach i instrukcjach KPP i KZMP dotyczących agitacji komunistycznej w

wojsku; czwarty zaś — to informacja dowództwa 68 pp z 3 marca 1936 roku o

nowych zasadach propagandy komunistycznej w wojsku, opracowanych przez

Wydział Wojskowy KPP.

W aktach 69 pp (t. 135) zachował się meldunek dowódcy tego pułku, płka

Wacława Kluczyńskiego z 20 marca 1935 roku w sprawie znalezienia w rejonie

koszar kilkudziesięciu ulotek komunistycznych. W zespole 73 pp na uwagę zasługuje

pismo Oddziału II Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk” z 21 października 1938

roku informujące o przygotowaniach do wystąpień manifestacyjnych w XXI rocznicę

Rewolucji Październikowej.

Kolejny dział materiałów źródłowych dotyczy III powstania śląskiego. W

aktach 10 pp (t. 100) zachowały się m.in.: rozkaz dowódcy Okręgu Generalnego

Kielce gen. Por. Franciszka Latinika z 4 czerwca 1921 roku o ochronie granicy

górnośląskiej (podział odcinków granicznych, zadania ochrony wojskowej, zasady

ruchu granicznego), rozkaz operacyjny nr 1 dowódcy 10 pp, ppłka Kazimierza

Topolińskiego z 24 czerwca 1921 roku

18

, odpis rozkazu Dowództwa Okręgu

Generalnego Kielce z 7 lipca 1921 roku w sprawie rozbrajania powstańców śląskich

przekraczających granicę polską, zarządzenie dowódcy 7 DP, gen. Ppor. Eugeniusza

Pogorzelskiego z 13 lipca 1921 roku dotyczące przeciwdziałania w zakłócaniu

porządku publicznego przez oddziały Górnoślązaków

19

oraz zarządzenie dowództwa 7

DP z 16 lipca 1921 roku w sprawie zabezpieczenia porządku publicznego w pasie

nadgranicznym zakłócanego przez luźne oddziały, wprowadzenia ścisłej kontroli oraz

odstawiania powstańców na Górny Śląsk.

Akta dotyczące w y s z k o l e n i a stanowią dość pokaźną grupę, jednakże

na uwagę badacza zasługuje tylko kilka przekazów źródłowych. Wymienić należy

przede wszystkim następujące: studium Departamentu Piechoty MSWojsk. z roku

1937 pt. „Działanie broni pancernej i jej zwalczanie” (4 psp, t. 23); „Zasady walki

18

Rozkaz został wydany w związku z zakończeniem III powstania śląskiego. Przedstawia on sytuację

ogólną (m.in. sprawę przejścia wojsk powstańczych Grupy „Północ” na teren Polski), sytuację i zadania pułku
oraz podaje wytyczne w sprawie zachowania się wobec oddziałów powstańczych.

19

Zarządzenie wydano w celu uniemożliwienia przekraczania granicy przez oddziały powstańcze

poza określonymi punktami, a także z obawy przed rozruchami komunistycznymi.

przeciwpancernej”, opracowane przez dowództwo 17 DP w czerwcu 1937 roku (69

pp, t. 125); „Tymczasową instrukcję o zwalczaniu broni pancernej przez artylerię”,

opracowaną przez Departament Artylerii MSWojsk. w maju 1939 roku, „Tymczasową

instrukcję taktycznego użycia i działania plutonów kolarzy”, opracowaną przez

Departament Piechoty MSWojsk. w czerwcu 1939 roku (12 pp, t. 47); studium

Departamentu Piechoty MSWojsk. z marca 1932 roku pt. „Zagadnienie organizacji

grup wyszkoleniowych” (12 pp, t. 43) oraz rozkaz „O mapach” generalnego inspektora

sił zbrojnych, marsz. Józefa Piłsudskiego z 30 marca 1929 roku (10 pp, t. 117)

20

.

Interesującym przekazem źródłowym jest także zarządzenie szefa sztabu 16 DP, ppłka

Mieczysława Garlińskiego z 14 czerwca 1939 roku w sprawie zgłoszenia przez

dowódców 64, 65 i 66 pułków piechoty oraz 2 batalionu strzelców kandydatów na

kurs spadochronowy (2 bs, t. 33). Kurs ten miał się odbyć w Wojskowym Ośrodku

Spadochronowym w Bydgoszczy w okresie od 26 czerwca do 5 sierpnia 1939 roku.

Znacznie ciekawiej prezentuje się grupa akt dotyczących

p r z y s p o s o b i e n i a w o j s k o w e g o i w y c h o w a n i a f i z y c z n e g o.

Na uwagę zasługują zwłaszcza materiały związane z organizacją pw. Wymienić

można m.in. rozkazy Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i

Przysposobienia Wojskowego w sprawie organizacji — pw lotniczego z 8 lipca 1935

roku (57 pp, t. 129), pw konnego z roku 1929 (10 pp, t. 109) i 1936 (11 pp, t. 12; 39

pp, t. 95), instrukcję w sprawie podziału terytorialnego pracy pw z roku 1929 wraz z

tabelą przedstawiającą komendy obwodowe i powiatowe pw oraz ich liczebną obsadę

personalną (10 pp, t. 109), a także zarządzenie Okręgowego Urzędu WF i PW DOK nr

VII (Poznań) z roku 1933 dotyczące zasad organizacji i prowadzenia pracy

przysposobienia wojskowego przez Związek Rezerwistów i powiązania tej

działalności z władzami wojskowymi (57 pp, t. 153). Ponadto na uwagę zasługują trzy

przekazy źródłowe poświęcone współpracy wojska ze stowarzyszeniami

prowadzącymi pracę wf i pw — odpis rozkazu Departamentu Piechoty MSWojsk. z 6

listopada 1926 roku (68 pp, t. 185), wytyczne DOK nr VII (Poznań) z 27 września

1933 roku (57 pp, t. 123) oraz zarządzenie zastępcy dowódcy OK nr VIII (Toruń),

20

Rozkaz podkreśla ważną rolę map w pracy oficera i jednocześnie zwraca uwagę na brak

umiejętności posługiwania się nimi. W związku z tym nakazuje wprowadzenie obowiązkowych ćwiczeń z mapą
dla oficerów.

płka dypl. Aleksandra Myszkowskiego z 5 czerwca 1939 roku (2 bs, t. 33).

Interesujące dla badacza mogą być również dwa przekazy źródłowe dotyczące pw i

osłony pogranicza na terenie Wielkopolski — komunikat urzędowy nr 1 DOK VII z

10 maja 1926 roku

21

oraz wytyczne organizacyjne i wyszkoleniowe dowódcy OK nr

VII wz. gen. bryg. Stanisława Taczaka z 16 marca 1927 roku (68 pp, t. 185). W

zespołach akt 57 pp (t. 129) i 69 pp (t. 128) zachowały się protokoły z odpraw

komendantów obwodowych i powiatowych pw z lat 1935—1938. Na odprawach tych

omawiano m.in. sprawy ogólno-organizacyjne, wyszkoleniowe, zaopatrzeniowe, pw

kobiet, oświaty pozaszkolnej i wychowania obywatelskiego w organizacjach wf i pw

oraz zasady współpracy z władzami wojskowymi i administracji ogólnej.

Kolejna grupa obejmuje, materiały źródłowe dotyczące o ś w i a t y,

k u l t u r y i w y c h o w a n i a w wojsku. Na uwagę zasługuje instrukcja

MSWojsk. z roku 1931 o pracy oświatowo-kulturalnej i wychowawczej w wojsku

22

oraz komunikat nr 11 Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego z 1 listopada

1936 roku zawierający m.in. wytyczne pracy oświatowo-kulturalnej i wychowawczej

na okres jesienno-zimowy 1936—1937

23

, a także program pracy Wychowawczej nad

strzelcami narodowości niemieckiej i ruskiej ukraińskiej), opracowany przez dowódcę

68 pp, płka dypl. Adolfa Nykulaka w marcu 1939 roku (68 pp, t. 180). Z innych

materiałów wymienić należy opracowania ppor. Roberta Hoppe (61 pp, t. 38) i kpt.

Mariana Jankowskiego (63 pp, t. 47) z roku 1926 pt. „Wychowanie żołnierza —

znaczenie dla Państwa” oraz „Charakterystykę oficerów produkcji polskiej”,

opracowaną przez dowódcę 57 pp, ppłka dypl. Stanisława Grodzkiego w listopadzie

1935 roku

24

.

21

CAW, 68 pp, t. 185. Komunikat przedstawia obsadę personalną oficerów pw na terenie OK nr VII

oraz organizację osłony pogranicza. W załączeniu opracowanie pt. „Przysposobienie wojskowe w Niemczech —
Stahlhelm”.

22

CAW, 38 pp, t. 96. Instrukcja składa się z następujących rozdziałów: 1. Postanowienia ogólne, 2.

Żołnierska szkoła początkowa, 3. Rozkład godzin nauczania, 4. Program nauczania, 5. Pogadanki
wychowawcze, 6. Zwalczanie haseł komunistycznych, 7. Czytelnictwo, 8. Dokształcanie ogólne i zawodowe, 9.
Świetlice, 10. Teatry, 11. Wycieczki.

23

CAW, 28 pp, t. 176. Wytyczne obejmują następujące zagadnienia: zakres i organizacja pracy

oświatowej na różnych szczeblach, zwalczanie analfabetyzmu, świetlice żołnierskie, nauka obywatelska, prasa
wojskowa, audycje radiowe, filmy, teatry, chóry, propaganda, zagadnień obrony narodowej, współpraca z
Polskim Białym Krzyżem.

24

CAW, 57 pp, t. 125. Oficerowie zostali scharakteryzowani pod względem wartości wojskowej,

ideowej, moralnej, intelektualnej i fizycznej. Ponadto w uwagach ogólnych przedstawiono cechy dodatnie i
ujemne każdego rocznika. Opracowanie zostało sporządzone na żądanie dowódcy 14 DP, gen. bryg. Franciszka

Należy jeszcze wspomnieć o m a t e r i a ł a c h z o d p r a w dowódców

wielkich jednostek. W zespołach akt oddziałów piechoty zachowały się trzy przekazy

źródłowe tego rodzaju: Zestawienie odpowiedzi i wyjaśnień na wnioski i dezyderaty,

przedstawione przez dowódców formacji na odprawie dowódcy OK nr VII (Poznań) w

dniu 30 września 1936 roku (57 pp, t. 131; 69 pp, t. 129); Odpowiedzi na zapytania

dowódców wielkich jednostek, dowódców formacji (komendantów szkół i

samodzielnych oddziałów) oraz komendantów garnizonów z okazji odprawy w DOK

nr VII w lutym 1938 roku (69 pp, t. 129); Odpowiedzi na zapytania dowódców

wielkich jednostek i jednostek administracyjnych na odprawie w i DOK nr X

(Przemyśl) w styczniu 1938 roku (39 pp, t. 99). Odpowiedzi dotyczyły spraw

organizacyjnych, dyslokacyjnych, wyszkoleniowych, oświatowych, personalnych,

stanów liczebnych i uzupełnień, materiałowych oraz budownictwa. Ponadto na

odprawie w DOK nr VII w lutym 1938 roku poruszono także kwestie bezpieczeństwa,

komunizmu i obrony przeciwlotniczej, zaś na odprawie w DOK nr X — sprawy liczby

szeregowych mniejszości narodowych w plutonach specjalnych.

W y k a z y u p o s a ż e n i a oficerów, podoficerów i pracowników

cywilnych występują w 66 zespołach, najpełniej zaś zachowały się w aktach

następujących pułków: 10, 18, 21, 25, 27, 28, 30, 31, 36, 37, 39, 67, 68, 69 i 71.

*

Oprócz materiałów wytworzonych przez kancelarie oddziałów piechoty z lat

1918—1939 przechowywane są w Centralnym Archiwum Wojskowym również

zespoły akt jednostek piechoty, które działały jedynie w roku 1920, a więc — pułków

Obrony Warszawy (1, 2, 3, 101, 105, 132, 201, 202, 205, 208), 1 pułku piechoty

Małopolskich Oddziałów Armii Ochotniczej i batalionu harcerskiego WP. Zespoły te

liczą w sumie 75 jednostek archiwalnych (w tym 201 pp — 40 j.a.) i zawierają prawie

wyłącznie akta. o charakterze ewidencyjnym (spisy oraz listy imienne oficerów i

szeregowych, księgi ewidencyjne, skorowidze imienne). Jedynie w 201 pp zachowały

się w niewielkim stopniu akta organizacyjne oraz rozkazy operacyjne, meldunki

Włada, który prowadził studia nad zagadnieniem wychowania młodego pokolenia.

sytuacyjne i raporty bojowe.

*

Jakkolwiek przedstawione materiały archiwalne oddziałów piechoty z lat

1918—1939 z uwagi na ich stan ilościowy nie mogą stanowić podstawowej bazy

źródłowej dla badacza, to jednak nie należy ich zupełnie pomijać przy opracowywaniu

wielu zagadnień z historii Drugiej Rzeczypospolitej. Zwłaszcza grupa akt dotyczących

spraw wojskowo-politycznych stanowi cenne uzupełnienie przekazów źródłowych

występujących w innych zespołach przechowywanych w Centralnym Archiwum

Wojskowym.

Omówione materiały są znacznie rozproszone w kilkudziesięciu zespołach i

dotarcie do nich poprzez opracowany inwentarz kartkowy jest poważnie utrudnione.

Należy więc sądzić, że informacja o zawartości tych zespołów pozwoli na przybliżenie

badaczom występujących w nich — niekiedy interesujących i bardzo wartościowych

— archiwaliów.