II. STOSUKI POLITYCZE W POLSCE W LATACH 1864 – 1889

1. Międzynarodowe aspekty kwestii polskiej po 1864 r.

a. Sytuacja międzynarodowa w środkowo-wschodniej Europie

Zarówno z powszechnodziejowego, jak i czysto polskiego punktu widzenia decydujące

znaczenie miał dla dalszego rozwoju stosunków międzynarodowych wzrost potęgi Prus, w wyniku
trzech zwycięskich wojen z Danią (1864), Austrią (1866) i Francją (1870/71), co doprowadziło do
powstania Cesarstwa Niemieckiego pod pruską hegemonią, jako najpotężniejszego państwa na
kontynencie europejskim. Fakt ten doprowadził w dalszych swych konsekwencjach do wzajemnego
do siebie zbliżenia wszystkich państw zaniepokojonych zachwianiem równowagi politycznej w
Europie na korzyść Niemiec. Leżał on u podstaw przyszłego porozumienia i sojuszu francusko-
angielsko-rosyjskiego, późniejszej wielkiej koalicji, której widmo poważnie zaniepokoiło twórcę
Rzeszy Niemieckiej – „żelaznego kanclerza” Ottona Bismarcka.

Pruskie sukcesy militarne i polityczne, rozkołysanie na ich gruncie nastrojów megalomańskich i

nacjonalistycznych w społeczeństwie niemieckim, powołanie do życia sprawnie działającej
państwowej machiny biurokratyczno-militarnej, wszystkie te elementy stwarzały podatny grunt dla
niezwykle niebezpiecznej w swych koncepcjach i metodach polityki narodowościowej wobec
Polaków na terenie tego państwa.

Mniej więcej to samo da się powiedzieć o nastawieniu ówczesnych rosyjskich sfer rządzących i

rządu carskiego w stosunku do żywiołu polskiego. Nastawienie to także tu kształtowało się na fali
wzrostu tendencji nacjonalistycznych jako jedno z następstw antypolskiej propagandy tego rządu
po zdławieniu powstania styczniowego. Tendencje te nie tylko nie osłabły, ale raczej przeciwnie –
uległy dalszemu nasileniu po sukcesach militarnych odniesionych w wojnie z Turcją (1877/78),
doprowadzających do wyraźnego wzrostu wpływów Rosji na Bałkanach.

W innej sytuacji znajdowało się trzecie państwo zaborcze – Austria. Jeśli Prusy i Rosja uległy w

latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych jako państwa wyraźnemu wzmocnieniu, to monarchia
habsburska w rezultacie dwukrotnych porażek militarnych poniesionych w 1859 r. (z Francją i
Piemontem) i 1866 r. (z Prusami) znalazła się w stanie głębokiego wewnętrznego kryzysu
politycznego. Przekształcić się ona miała ostatecznie – po wielu perturbacjach – w dwuczłonowe
Austro-Węgry, zmierzające – z konieczności – do złagodzenia ucisku narodowego.

Kongres berliński (1878), kończący ostatecznie stan wojny między Rosją a Turcją i będący

wyrazem supremacji Niemiec, dał początek nowej konstelacji międzynarodowej. Doprowadził on
do ścisłego powiązania polityki Cesarstwa Niemieckiego z Monarchią Austro-Węgierską i
równocześnie – do stałego pogłębiania się antagonizmu obu tych państw w stosunku do Rosji,
głównie na tle rywalizacji na Półwyspie Bałkańskim. Związek polityczny Austro-Węgier z
Niemcami, a więc państwem o postawie zdecydowanie antypolskiej, stawiał – rzecz jasna – pod
znakiem zapytania koncepcję rozwiązania kwestii polskiej w oparciu o Wiedeń, mimo znacznego
zwrotu w polityce narodowościowej rządu wiedeńskiego lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.

b. Sytuacja polityczna w Rosji, Prusach i Austrii i polityka narodowościowa tych państw

W Rosji dominował w ciągu całego omawianego okresu – i nawet uległ spotęgowaniu – kurs

skrajnie reakcyjny, zdecydowanie nieprzyjazny wszelkim „nowinkom” politycznym, stojący na
gruncie kultu jedynowładztwa carskiego, religii prawosławnej jako państwowej i politycznie
uprzywilejowanej oraz na gruncie centralizmu państwowego, wrogiego wszelkim dążnościom
odśrodkowym i separatystycznym narodów ujarzmionych, w tym przede wszystkim narodu
polskiego, jako narodu ożywionego duchem buntu, przeciwstawiającego się swoiście pojętej przez
sfery rządzące idei jedności państwowej. Kurs ten, reprezentowany niezmiennie przez ówczesnych

władców Rosji – Aleksandra II. Aleksandra III i Mikołaja II zmierzał do rusyfikacji Polaków, przy
równoczesnym bezwzględnym tłumieniu wszelkich prądów rewolucyjnych i radykalnych oraz
eliminowaniu prób śmielszych reform w kierunku liberalnym. Stwarzał on specyficzną atmosferę
nie tylko wśród narodów ujarzmionych, ale i w łonie samego społeczeństwa rosyjskiego, któremu
rząd usiłował narzucić model polityczno-ustrojowy i społeczno-obyczajowy o charakterze skrajnie
konserwatywnym i partykularystycznym, zdecydowanie wrogi wszelkim innowacjom, zwłaszcza
inspirowanym z zewnątrz.

Cesarstwo niemieckie, forsujące szybki rozwój gospodarczy, jedynie częściowo zliberalizowało

ustrój państwowy, zachowując decydujące prerogatywy dla władzy wykonawczej – na pół
absolutystycznych rządów monarchy i powoływanego przezeń szefa rządu – kanclerza. Mimo
liberalnej fasady, cechującej szereg artykułów konstytucji – państwo to było przeniknięte duchem
militaryzmu, swoiście pojętej dyscypliny społecznej i kultem władzy państwowej. Sprawnie
organizacyjnie działające, a nacechowane tendencjami skrajnie nacjonalistycznymi stwarzało samo
w sobie silną zaporę przeciwko postępowi społecznemu i poważną groźbę dla dalszej egzystencji
żywiołu polskiego, który usiłowało konsekwentnie germanizować wszelkimi dostępnymi środkami.

Przekształcona w państwo dualistyczne – w Austro-Węgry – monarchia habsburska uległa

zarazem dość znacznej liberalizacji, co dotyczy zwłaszcza austriackiej jej części – Przedlitawii,
gdzie żywiołowi niemieckiemu trudno było nadal kontynuować politykę germanizatorską.
Jednakże prawa udzielane poszczególnym, licznym narodom wchodzącym w jej skład były mocno
zróżnicowane, różny też był stopień ich usamodzielnienia i dopuszczenia do współrządzenia w
państwie. Charakterystyczną w ogóle cechą austriackiej polityki narodowościowej było stałe
lawirowanie pomiędzy często przeciwstawnymi sobie postulatami poszczególnych narodów,
wzajemne szachowanie, wygrywanie i pozyskiwanie jednych kosztem drugich, przy zachowaniu
jednak ogólnej supremacji żywiołu niemieckiego i węgierskiego.

c. Perspektywy przeobrażeń rewolucyjnych w stosunkach europejskich

Wiadomo dobrze, że sprawa polska, że możliwość wyzwolenia narodowego i odzyskania

niepodległości przez naród polski była w znacznym stopniu uzależniona od wybuchu
międzynarodowej rewolucji, zdolnej do rozbicia od wewnątrz aparatu państwowego trzech państw
zaborczych. Otóż po 1871 r., w wyniku upadku Komuny Paryskiej, dostrzec można pewne
opadnięcie fali rewolucyjnej w skali ogólnoświatowej, co zwłaszcza dotyczy Francji, kolebki
ruchów rewolucyjnych od schyłku XVIII w. i na przestrzeni XIX stulecia. Stawiało to,
przynajmniej na razie, pod znakiem zapytania ewentualność poważniejszych rewolucyjnych
wstrząsów zdolnych do podważenia istniejącego porządku społeczno-politycznego na kontynencie
europejskim. W dalszych jednak perspektywach prądy rewolucyjne miały się stopniowo odradzać,
z równoczesną tendencją przesuwania się głównego ich ośrodka na wschód, początkowo z Francji
do Niemiec, potem zaś od przełomu XIX i XX wieku do Rosji.

Najbliższe lata po klęsce Komuny – lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte – zdawały się, co

prawda, wskazywać, że ośrodek światowej rewolucji znajdzie się tym razem na terenie Rzeszy
Niemieckiej, gdzie powstała najsilniejsza i najbardziej wpływowa partia socjalistyczna, jednakże
wkrótce okazało się to złudzeniem. Takim ośrodkiem stawała się natomiast Rosja, przy czym
pierwszym niejako zwiastunem tego niezwykle doniosłego zjawiska historycznego było
niewątpliwie uformowanie się na terenie Cesarstwa Rosyjskiego prądów rewolucyjnych,
wyłaniających w 1879 r. organizację pod nazwą „Narodna Wola”, w dalszych zaś etapach i
ostatecznych konsekwencjach, doprowadzających do wybuchu trzech kolejnych rosyjskich
rewolucji w 1905 r. i 1917 r. Fakt, że znaczna część ziem polskich miała zostać ogarnięta tymi
prądami rewolucyjnymi, odgrywającymi tak doniosłą rolę w skali międzynarodowej i powszechno-
dziejowej, nie mógł nie wywrzeć decydującego wpływu również i na losy narodu polskiego, i to nie
tylko w ramach zaboru rosyjskiego, ale i w dwu pozostałych zaborach.

d. Polska emigracja polityczna po powstaniu styczniowym

Stabilizacja sytuacji politycznej w krajach zachodnioeuropejskich wpływać miała również w

sposób zasadniczy na dalszą polityczną działalność emigracyjną po roku 1864. Burżuazja w tych
krajach przeżyła już okres wzlotów i uniesień, wyrosłych na gruncie wielkiej rewolucji francuskiej
jako jej spuścizny ideowej. Z klasy walczącej o władzę przeistoczyła się w klasę rządzącą,
troszczącą się o utrwalenie istniejącego porządku społeczno-politycznego a zarazem o doraźne
korzyści ekonomiczne. W tej sytuacji emigrantów polskich nie witały już, tak jak po powstaniu
listopadowym, hasła gorącej sympatii i szczerego współczucia. Nie tylko brakło teraz „pieśni o
Polsce”, bram triumfalnych, pełnych euforii mów powitalnych, ale kapitalistyczny Zachód
przyjmował Polaków zimno, obojętnie, a nawet z niechęcią, wyrosłą na gruncie obawy, że mogą
oni kołom rządzącym przysporzyć niepotrzebnego kłopotu.

Było zatem rzeczą jasną dla emigrantów, kultywujących teorię o ścisłym związku pomiędzy

zagadnieniem wyzwolenia narodowego a sprawą gruntownych przeobrażeń rewolucyjnych w skali
międzynarodowej, że dalszego poparcia dla kwestii polskiej można oczekiwać już tylko od nowych
sił społecznych, związanych z obozem socjalistycznym. Tymczasem właśnie wówczas – w roku
1864 – powstało w Londynie Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotnicze, słynna I
Międzynarodówka, założona przy aktywnym współudziale wodzów i teoretyków ruchu
robotniczego – Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Dążenie do poparcia polskiego powstania
przyśpieszyło prace nad zorganizowaniem tego stowarzyszenia, przy czym jego Manifest mocno
piętnował „bezwstydną aprobatę”, którą ujawniły „wyższe klasy Europy” „wobec uśmiercenia
bohaterskiej Polski”.

W kręgach najradykalniejszej części polskiej demokratycznej emigracji budziła się myśl, że w

tym stowarzyszeniu międzynarodowym, stawiającym sobie jako cel naczelny walkę z wyzyskiem i
uciskiem, leży przyszłość narodu polskiego.

W 1866 r. zaczęło wychodzić w Genewie czasopismo redagowane przez Józefa Tokarzewicza-

Hodi pod nazwą „Gmina”, głoszące konieczność rewolucji, zmierzającej do wprowadzenia w
Polsce socjalizmu, wzorowanego na organizacji słowiańsko-gminowładnoludowej. W tymże
samym roku, a więc w okresie poważnego napięcia stosunków międzynarodowych, powstało
demokratyczne stowarzyszenie pod nazwą Zjednoczenie Emigracji Polskiej, w którym coraz silniej
nurtowała myśl socjalistyczna i sympatia dla Międzynarodówki. Gdy powstało to stowarzyszenie,
wielu Polaków skupiło się wokół jego Rady Generalnej, ewoluując od agrarnego socjalizmu o
charakterze utopijnym – w kierunku socjalizmu naukowego.

Z chwilą wybuchu wojny francusko-niemieckiej 1870 r. ożyły znów nadzieje emigracji polskiej,

której wydawało się zupełnie prawdopodobne rozszerzenie wojny na całą Europę, co umożliwiłoby
wyjście na widownię sprawy polskiej. Z tego względu wzięli Polacy liczny udział w
międzynarodowym legionie pod dowództwem J. Garibaldiego, śpieszącym ze Szwajcarii na pomoc
Francuzom, następnie zaś próbowali utworzyć samodzielny legion polski, na co się jednak
ówczesny burżuazyjny rząd francuski nie zgodził z obawy przed pogorszeniem stosunków
dyplomatycznych z Rosją.

Wojna domowa we Francji, sławna Komuna, pierwszy w dziejach rząd robotniczy, dały

sposobność licznemu zastępowi polskich wychodźców do okazania swej solidarności z ruchem
proletariatu. Polacy odegrali wówczas rolę szczególnie ważną jako wojskowi w walkach na
barykadach. Najwybitniejsze miejsce przypada tu niewątpliwie Jarosławowi Dąbrowskiemu i
Waleremu Wróblewskiemu, czołowym reprezentantom bliskiego socjalizmowi kierunku
rewolucyjno-demokratycznego na emigracji, których obu postawiła Komuna na odpowiedzialnych
stanowiskach dowódczych. Ich akces do Komuny wypływał niewątpliwie z dążności do znalezienia
na barykadach rewolucyjnych sprzymierzeńców dla walki wyzwoleńczej narodu polskiego w myśl
znanej, tradycyjnie przyjętej dewizy „Za waszą wolność i naszą!”

Jarosław Dąbrowski i cały szereg innych Polaków poniosło śmierć na barykadach paryskich. Ci,

co ocaleli, jak Walery Wróblewski, udali się do Londynu, gdzie przez wiele lat czynnie
współpracowali z Marksem i Engelsem, którzy starali się otoczyć wychodźców jak
najserdeczniejszą opieką. Działalność tej grupy określić też można jako ogniwo przejściowe w
dziejach polskiej myśli radykalno-postępowej – pomiędzy socjalizmem utopijnym a naukowym –
torujące drogę temu ostatniemu, choć trwalszych doraźnych efektów politycznych działalność ich
przynieść nie mogła w dobie opadnięcia fali rewolucyjnej na gruncie zachodnioeuropejskim, a
także w Polsce.

2. Sytuacja polityczna pod zaborem rosyjskim po powstaniu styczniowym

a. Represje popowstaniowe – likwidacja odrębności autonomicznej Królestwa

Stłumienie powstania narodowego 1863/64 r. zapoczątkowało okres represji narodowościowych

w stosunku do Polaków ze strony władz rosyjskich. Carska polityka zmierzała w kierunku pełnej
unifikacji Królestwa z Cesarstwem w celu zatarcia wszelkich śladów odrębności polityczno-
ustrojowej tego kraju i zatarcia znamion jego polskości. Narzędziem dla realizacji wspomnianej
polityki był powstały w Petersburgu specjalny komitet, który miał za zadanie dokonać likwidacji
wszelkich instytucji autonomicznych Królestwa.

W roku 1866 zniesiono osobny Sekretariat Stanu dla Królestwa, istniejący jeszcze dotąd w

Petersburgu. W tym samym roku zlikwidowano Radę Stanu i w związku z tym budżet Królestwa
włączono do ogólnego budżetu Cesarstwa. Podjęto również likwidację autonomicznych Komisji
Rządzących, jak Komisji Spraw Wewnętrznych (1865), Wyznań i Oświecenia (1867) i Skarbu
(1869). Na ich miejsce tworzono instytucje podobne do istniejących w innych prowincjach
rosyjskich. Bank Polski podporządkowano początkowo rosyjskiemu Ministerstwu Skarbu a w r.
1885 w ogóle go zamknięto. Najdłużej utrzymywała się Komisja Sprawiedliwości, zniesiona
dopiero w 1876 r. w związku z ogólną reformą sądownictwa w całej Rosji. Wreszcie w 1874 r. po
śmierci pogromcy powstania styczniowego i ostatniego namiestnika hr. T. Berga urząd ten
zastąpiono urzędem generał-gubernatora. Weszło odtąd w zwyczaj, że każdorazowy generał-
gubernator był zarazem dowódcą warszawskiego okręgu wojskowego, obejmującego obszar
Królestwa.

W ten sposób władzę cywilną i wojskową skupiono w jednym ręku, co zwykło się stosować w

warunkach wojennych. Było to zgodne z polityką władz carskich wobec Królestwa, gdzie jeszcze
od 1861 r. istniał stan wojenny, który w praktyce prawie nigdy nie był zniesiony. Kilkakrotne jego
odwoływanie było krótkotrwałe i nie miało większego praktycznego znaczenia. W gruncie rzeczy
w ciągu całego okresu carskich rządów w Kongresówce – od okresu powstania styczniowego aż do
wojny światowej – obowiązywały tu prawa wyjątkowe dające m.in. gubernatorowi prawo
oddawania osób cywilnych pod sąd wojenny oraz deportowania osób, których pobyt uzna za
szkodliwy, do odległych prowincji Rosji.

Tego typu uprawnienia skwapliwie wykorzystywano przeciwko osobom „politycznie

podejrzanym”, które w taki czy inny sposób narażały się władzom. Skoro mogło się to dokonać bez
wyroku sądowego, a więc bez udowodnienia winy, skoro wystarczało jedynie „podejrzenie”, często
zupełnie błahe poszlaki, nie sprawdzony donos konfidenta policyjnego lub anonimowy donos
osobistego wroga, ażeby zesłać kogoś do odległych prowincji Rosji (przeważnie na Sybir),
nietrudno zrozumieć, że ludność polska zdana została faktycznie na łaskę i niełaskę urzędników
carskich. Jednocześnie, w miarę rozwoju prądów rewolucyjnych, władze carskie stale
rozbudowywały swój aparat policyjny, zwłaszcza tajny, werbując wielką liczbę różnego rodzaju
konfidentów i prowokatorów, ażeby tą drogą infiltrować do wszystkich warstw społecznych i grup
zawodowych. Szeroko rozbudowany system policyjny, oparty na denuncjatorstwie i prowokacji,
miał oczywiście na celu rozbijanie od wewnątrz jakiejkolwiek próby działalności opozycyjnej
wobec rządu carskiego.

Również na polu społeczno-kulturalnym roiło się po prostu w zaborze rosyjskim od różnego

rodzaju zakazów, które zmierzały do zburzenia podstaw tradycji narodu, zniszczenia kultury
polskiej, do rusyfikacji kraju.

Władze carskie ogłosiły zakaz zakładania w Królestwie odrębnych polskich organizacji

naukowych, kulturalnych, gospodarczych, nawet filantropijnych. Zakazywały one rozwijać
organizacje dawniej istniejące.

Poszczególne polskie stowarzyszenia mogły istnieć w zasadzie tylko wyjątkowo, na mocy

specjalnego carskiego zezwolenia. Zabroniono prasie zajmowania się sprawami politycznymi
Królestwa i sprawami dotyczącymi kultury ogólnonarodowej, poddając ją ostrej cenzurze,
podobnie zresztą jak drukarnie, zakłady fotograficzne itp. Roztoczono nadzór policyjny nie tylko
nad redaktorami i wydawcami czasopism, ale także nad działaczami oświatowymi, czytelniami,
księgarniami i bibliotekami.

Na sytuacji ludności polskiej w Królestwie szczególnie dotkliwie odbiła się rusyfikacja

administracji i szkolnictwa. W 1866 r. zniesiono dawny podział administracyjny, dzieląc kraj na 10
guberni, które z kolei dzieliły się na powiaty. Do nowych władz zastosowano – z małymi
wyjątkami – rosyjskie przepisy o ich kompetencji i zakresie działania, przy czym nowa organizacja
organów administracyjnych usuwała z nich Polaków, wprowadzając całkowicie rosyjski element
biurokratyczny.

Jeszcze dotkliwszą była rusyfikacja szkolnictwa. Już w 1866 r. utworzono wiele szkół średnich z

rosyjskim językiem wykładowym, a niektóre gimnazja polskie przemianowano na rosyjskie, gdzie
wszystkie przedmioty wykładano w tym języku. Jednocześnie także w gimnazjach polskich
przedmioty humanistyczne zaczęto prowadzić po rosyjsku. W 1868 r. rozszerzono ten nakaz na
przedmioty matematyczno-przyrodnicze, a w 1869 r. język rosyjski stał się definitywnie językiem
wykładowym dla wszystkich przedmiotów poza religią, tak że nawet języka polskiego uczono
posługując się komentarzem rosyjskim.

W 1869 r. zamknięto jedyny polski uniwersytet pod zaborem rosyjskim – warszawską Szkołę

Główną, otwierając na jej miejsce uniwersytet rosyjski. Dłużej utrzymał się język polski w
szkołach podstawowych, ale i tu od 1871 r. język rosyjski stał się przedmiotem obowiązkowym, a
od 1885 r. w ogóle wykładowym, z wyjątkiem dwu przedmiotów – religii i języka polskiego.

Najdłużej w polskich rękach pozostało sądownictwo, bo dopiero w 1876 r. wprowadzono tu

zasadnicze zmiany, sprowadzając sędziów narodowości rosyjskiej, a całkowicie usuwając –
zwalniając lub przenosząc w głąb Rosji – aparat sądowniczy rekrutujący się z Polaków.

Cały system rządów carskich w Królestwie, którego nazwę zmieniono na „Kraj Przywiślański”,

cechowały rządy policyjne, polegające na szerokiej rozbudowie jawnie działających i tajnych
różnego rodzaju organach policji i sieci konfidentów, w celu poddania społeczeństwa
wszechstronnej inwigilacji. Przekreślono również rolę wychowawczą szkoły poprzez system
nadzoru oparty na donosicielstwie. Duża liczba dzieci i młodzieży nie uczęszczała w ogóle do szkół
z braku miejsca a także – niechęci rodziców do treści i metod nauczania w szkole carskiej.
Prześladowano również tę część duchowieństwa, którą posądzano o udział w powstaniu,
konfiskując znaczną część dóbr kościelnych i zsyłając na Sybir tych księży, którzy narażali się
rządowi. Unitów (grekokatolików) uznawano za Rosjan i usiłowano ich przymusowo nawrócić na
prawosławie, co najdrastyczniejsze formy przybrało na Chełmszczyźnie i na Podlasiu.

Wraz ze śmiercią cara Aleksandra II (1881) uległ spotęgowaniu w całym państwie kurs skrajnie

reakcyjny, reprezentowany przez jego syna Aleksandra III. W Królestwie Polskim urząd generał-
gubernatora objął w 1883 r. zaciekły rusyfikator, Osip Hurko, kuratorem zaś warszawskiego okręgu
został jeszcze bardziej zaciekły prześladowca polskości, Aleksander Apuchtin. Na szeroką skalę
rozwijał on w szkolnictwie system, polegający na wzajemnym szpiegowaniu się uczniów i
nauczycieli. Jednocześnie świadomie dążył do zmniejszenia liczby szkół, co spowodowało wzrost
analfabetyzmu. Nie darmo więc lata jego rządów (1879-1897) przeszły do dziejów zaboru
rosyjskiego jako okres „nocy apuchtinowskiej”.

b. Stanowisko polskich klas posiadających wobec zaborcy – trójlojalizm

Wśród polskich klas posiadających, głównie wśród arystokracji i wielkiej burżuazji, narastały po

1864 r. tendencje ugodowe, głoszące hasła rezygnacji z walki o samodzielność narodową i
zalecając społeczeństwu program przystosowania się do istniejących warunków w ramach
imperium rosyjskiego. W myśl tych haseł klasy posiadające w każdym zaborze starać się będą o
pojednanie z rządami zaborczymi, by wspólnie z tymi rządami prowadzić walkę o utrwalenie
istniejącego porządku społecznego, zagrożonego poprzez siły rewolucyjne, występujące pod
mianem socjalizmu. Ukształtował się w ten sposób trójlojalizm, kierunek propagujący
społeczeństwu potrzebę ugody i lojalnej współpracy w trzech poszczególnych zaborach z każdym z
poszczególnych zaborców. Prąd ten postulował wprawdzie pewne swobody autonomiczne lub
przynajmniej instytucje samorządowe dla żywiołu polskiego, ale za cenę wyrzeczenia się wszelkich
dalej idących aspiracji narodowych i poparcia politycznego dla rządów zaborczych.

Pod zaborem rosyjskim reprezentował ów kierunek ugodowy przez całe pokolenie syn

Aleksandra margrabiego Wielopolskiego – Zygmunt. Był on w latach siedemdziesiątych
inspiratorem i autorem lojalistycznych memoriałów skierowanych do Aleksandra II, głoszących
potrzebę pełnego pojednania polskich obszarników i finansjery z caratem „ku ogólnemu państwa
pożytkowi”. W ostatnim z tych memoriałów (marzec 1881) proponował on carowi przebudowę
państwa na zasadach decentralistycznych, wychodząc z założenia, że w wyniku takiej reformy
trudniej będzie przenikać ideom rewolucyjnym z jednej prowincji do drugiej. Myślą memoriału nie
była zasada odrębności Królestwa, lecz jedynie równouprawnienie Polaków.

Pomimo zwycięstwa czynników skrajnie reakcyjnych i antypolskich w rządzie carskim po

śmierci Aleksandra II, ruch ugodowy w Królestwie nie osłabł, był bowiem wyrazem interesów
bogacącej się coraz bardziej burżuazji i wielkich właścicieli ziemskich, przedstawicieli przemysłu i
finansów, upatrujących w związku państwowym z Rosją możliwość dalszej szerokiej penetracji jej
niezwykle chłonnych rynków zbytu.

Ugodowcy rozpoczęli wydawać w Petersburgu tygodnik „Kraj”, wyrażający w publikacjach

swego redaktora Włodzimierza Spasowicza pogląd, że odrębność narodowa polska winna mieć
jedynie kulturalno-językowy, a nie polityczny charakter. Współredaktor tego pisma, Erazm Piltz,
rozwijał szeroko tezę o trwałości i niewzruszonej potędze imperium rosyjskiego, z czego wyciągał
wniosek, zalecający Polakom lojalną postawę wobec tego państwa, jako jedyny sposób uratowania
egzystencji narodu. Obaj byli zdecydowanymi zwolennikami ugody we wszystkich trzech
zaborach, czyli trójlojalizmu.

c. Prądy pozytywistyczne

Obóz ugody czerpał w dużej mierze swe uzasadnienie ideologiczne z krzewiących się bujnie,

szczególnie od 1870 r. prądów pozytywistycznych, wyrastających na gruncie tych przeobrażeń w
strukturze społecznej, które powołały do życia kapitalizm. Pozytywizm polski wyrósł w kręgach
liberalnej burżuazji polskiej na podstawie filozofii Augusta Comte'a, głosząc program społeczno-
narodowy pod hasłami swoiście pojmowanego realizmu politycznego i pracy organicznej, która
miała polegać na – przejściowym przynajmniej – pogodzeniu się z utratą niezawisłości narodowej
przy równoczesnym rozwijaniu aktywności gospodarczej i kulturalnej.

Przedstawiciele

pozytywizmu,

ze

swym

sztandarowym

ideologiem

Aleksandrem

Świętochowskim na czele, skierowali swój atak przeciwko romantyzmowi, zarówno w literaturze,
jak i w polityce i ideologii, a więc przeciwko kultowi powstań i idei nieprzerwalności walki o
niepodległość, propagowali natomiast hasło „pracy od podstaw”, mającej na celu podniesienie
kulturalne społeczeństwa (zwłaszcza chłopów) i wzrost jego potencjału ekonomicznego. Głosili
dalej potrzebę demokratyzacji stosunków w sferze społeczno-obyczajowej, ograniczenia wpływów
kleru, emancypacji kobiet, równouprawnienia Żydów. Ich podstawowe hasła zmierzały w istocie

rzeczy do przyśpieszenia przebudowy stosunków społecznych w kierunku umocnienia kapitalizmu
i do intensyfikacji jego rozwoju. Nawet najbardziej radykalni pozytywiści polscy nie zalecali
likwidacji szlachty jako klasy społecznej, lecz postulowali jej szerokie zaangażowanie na rzecz
uprzemysłowienia kraju i przekształcenia dawnego folwarku w nowoczesne gospodarstwo
obszarnicze, stosujące najnowsze zdobycze agro- i zootechniczne i intensywnie rozwijające
przemysł związany z rolnictwem.

Główny ośrodek pozytywizmu ukształtował się w Warszawie, zwano go więc często

pozytywizmem warszawskim, przy czym poważną rolę w jego obozie odgrywali wychowankowie
Szkoły Głównej, jak – obok Świętochowskiego – B. Prus, P. Chmielowski, A. Kraushar, J.
Ochorowieź i W. Smoleński. Z czasopism pozytywistycznych należy wymienić – najbardziej
postępowy „Przegląd Tygodniowy” (zał. 1866) oraz bardziej umiarkowane – „Niwę” (1872),
„Ateneum” (1876), „Nowiny” (1878) i „Prawdę” (1881). Pisma te głosiły kult pracy, wiarę w
postęp osiągnięty w rezultacie rozwoju nauki, techniki i upowszechnienia kultury, mniej lub
bardziej radykalnie krytykowały obóz konserwatywno-klerykalny, pozostający w sferze
oddziaływania światopoglądu czasów feudalnych, jako obóz „zeszłowiecznej szlachetczyzny”.
Szeroko również propagowały ekspansję polskiego przemysłu na rynki rosyjskie, głosiły kult
bogactwa i w ogóle dobrobytu materialnego, w czym dobitnie wyrażały tendencje młodej burżuazji
polskiej.

Najżywiej przejawił się pozytywizm nie tylko w publicystyce, ale i w literaturze, w której

przyniósł rozkwit powieści i noweli o charakterze realistycznym, co znalazło wyraz w twórczości
m.in. B. Prusa, E. Orzeszkowej, H. Sienkiewicza, A. Dygasińskiego i szeregu innych wybitnych
pisarzy. W środowisku historyków powstała tzw. pozytywistyczna szkoła warszawska,
przeciwstawiająca się tendencjom promonarchicznym, klerykalnym i skrajnie lojalistycznym,
koncentrując swą uwagę nad dziejami gospodarczymi i historią kultury. W publicystyce natomiast
odnowił pozytywizm tradycje okresu oświecenia i przyczynił się do rozwoju nowoczesnych form
polemiki społeczno-politycznej.

Na początku lat osiemdziesiątych następowało osłabienie dynamizmu i postępowości obozu

pozytywistycznego. Akcenty krytyki społecznej w stosunku do konserwatyzmu i klerykalizmu
ustępowały teraz miejsca hasłom solidaryzmu społecznego. Zjawisko to występowało w tym
okresie w ścisłym związku z pierwszymi poczynaniami socjalistów polskich, przeciwko którym
próbowano stworzyć wspólny front ideologiczny, reprezentujący zarówno tradycjonalistyczny, jak i
liberalny kierunek wśród klas posiadających.

d. Początki propagandy socjalistycznej

Początki tej propagandy przypadały na drugą połowę lat siedemdziesiątych. W 1876 r. powstało

pierwsze kółko socjalistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Z końcem tegoż roku przybył do
Warszawy Ludwik Waryński, pochodzący z Ukrainy i studiujący poprzednio w Instytucie
Technologicznym w Petersburgu. Rozpoczął on intensywną działalność agitacyjną wśród
robotników i młodych inteligentów, w wyniku której powstały „kasy oporu”. Były to niewielkie
kółka robotnicze, skupiające każde najwyżej 15 osób, przy czym składki ich członków szły na
fundusz strajkowy; rosły one tak szybko, że już w marcu 1878 r. liczyły około 300 członków.
Wynikało to stąd, że agitujący socjaliści wzięli za punkt wyjścia warunki bytowe proletariatu, a
więc sprawy żywo obchodzące ogół nieuświadomionych jeszcze klasowo robotników.

Kółka, o których mowa, były formą organizacyjną jeszcze dość luźno skupiającą swych

członków a także nie zawsze organizacyjnie wyraźnie skrystalizowaną pod względem
światopoglądowym, skoro należeli do nich zarówno uświadomieni klasowo, jak i zupełnie
niewyrobieni robotnicy. Stąd nie zadowalały one ani Waryńskiego, ani powiększającego się stale
zastępu uświadomionych socjalistów, robotników i inteligentów. Rozwiązano więc „kasy oporu”,
powołując natomiast do życia kółka rewolucyjne, łączące osoby uświadomione i wypróbowane. Na

czele każdego kółka, liczącego 10-15 członków, stał jego organizator. Wyższy szczebel
organizacyjny stanowiło z kolei koło organizatorów, kierujące całością ruchu i decydujące
większością głosów.

Oczywiście, tak jak i poprzednio na terenie^ „kas oporu”, punktem wyjścia dla agitacji w

kierunku socjalistycznym były współczesne warunki materialne proletariatu, z których wyciągano z
kolei wniosek o konieczności walki pracy z kapitałem i narzucającej się potrzebie zburzenia
istniejącego ustroju społecznego. Rozpoczęto przemyt broszur socjalistycznych z zagranicy i
staranie o założenie własnej tajnej drukarni.

Dyskusje teoretyczne w kręgu socjalistów warszawskich doprowadziły do opracowania

pierwszego opublikowanego programu socjalizmu polskiego, noszącego oficjalną nazwę „Program
socjalistów polskich”, który dla zmylenia policji carskiej nazywano często potocznie „programem
brukselskim”. Jego redakcję ukończono we wrześniu 1878 r. i wydrukowano w październiku roku
następnego na łamach pierwszego numeru wydawanego w Genewie czasopisma socjalistycznego
pod nazwą „Równość”. Program ów, choć jeszcze w ogólnikowej formie, nawiązuje do zasad
wytkniętych przez twórców naukowego socjalizmu i zawiera akces do I Międzynarodówki. Mimo
szeregu błędów i niedociągnięć, noszących m.in. piętno anarchizmu, była to jednak pierwsza
deklaracja ideowa postulująca zespolenie ruchu robotniczego w najbardziej zasadniczych
postulatach z naukowym socjalizmem – z marksizmem.

Tragiczne w skutkach aresztowania, przeprowadzone w drugiej połowie 1878 roku

doprowadziły do rozbicia większości kółek i położenia kresu tej pierwszej fazie pracy agitacyjnej
polskich socjalistów. Waryńskiemu udało się jednak zmylić czujność policji carskiej i przedostać
się do Galicji, gdzie – na nowym terenie – kontynuował działalność rewolucyjną.

e. Wielki Proletariat

Z końcem 1881 r. Waryński powrócił do Warszawy, tym razem z wyraźnie skrystalizowanym

zamiarem założenia partii rewolucyjnej. Partia taka istotnie powstała w sierpniu 1882 r. pod nazwą
„Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat”. W dziejach polskiego ruchu robotniczego jest ona
lepiej znana jako „Wielki Proletariat” z uwagi na swe osiągnięcia w dziele propagandy socjalizmu
na ziemiach polskich.

Program „Proletariatu” dawał trafną charakterystykę praw rządzących procesami społecznymi,

przeprowadzoną w duchu marksistowskim, wyciągając na tej podstawie generalny wniosek o
nieuchronności obalenia kapitalizmu i zwycięstwa ustroju socjalistycznego na drodze rewolucyjnej.
Jednocześnie podkreślić trzeba, że w odróżnieniu od poprzednich deklaracji programowych
socjalistów polskich, omawiany program stawiał po raz pierwszy sprawę państwa socjalistycznego,
sprawę

unarodowienia

środków

produkcji.

Program

miał

równocześnie

charakter

internacjonalistyczny, mówił o konieczności solidarnej walki robotników wszystkich narodowości
z istniejącym ustrojem – z kapitalizmem. Wadą programu było niedocenianie kwestii narodowej –
częściowo także kwestii chłopskiej, przecenianie natomiast terroru indywidualnego, co świadczyło
o nieprzezwyciężeniu do końca naleciałości anarchistycznych z wcześniejszego okresu ruchu.

„Proletariat” stosunkowo szybko objął swoją siecią organizacyjną szereg główniejszych miast

zaboru rosyjskiego, jak – obok Warszawy – Łódź, Żyrardów, Białystok, Radom, Zgierz,
Częstochowę, oddziaływał również i na pozostałe zabory – głównie na Galicję, gdzie utworzył swe
komórki w Krakowie i we Lwowie. Niezależnie od ożywionej działalności propagandystycznej
przeprowadził on cały szereg udanych akcji masowych, strajków i akcji protestacyjnych. Po
aresztowaniu Waryńskiego (wrzesień 1883 r.), gdy na czele partii stanął związany z „Narodną
Wolą” Stanisław Kunicki, dalsza działalność „Proletariatu” zmierzała raczej w kierunku stosowania
terroru indywidualnego, zgodnie z wiarą osób bliskich rosyjskim narodowolcom, że obalenia
istniejącego ustroju można dokonać poprzez akcje spiskowo-terrorystyczne. Tego typu taktyka nie
tylko nie przyniosła partii sukcesów, ale doprowadziła do nowej fali aresztowań przeprowadzonych

latem 1884 r., w wyniku której większość aktywu partyjnego z Kunickim na czele (łącznie ponad
200 osób) znalazła się w więzieniu.

Większość spośród aresztowanych zesłano drogą administracyjną do odległych guberni Rosji

lub skazano na różnego rodzaju kary więzienia lub twierdzy, natomiast 29 najbardziej obwinionych
oddano pod sąd wojenny. Był to słynny w dziejach polskiego ruchu socjalistycznego proces,
rozpoczęty 23 listopada 1885 r. i ciągnący się blisko cztery tygodnie. Werdykt sądu skazywał na
karę śmierci Stanisława Kunickiego (lat 24), robotnika Michała Ossowskiego (lat 22), robotnika
Jana Pietrusińskiego (lat 21) i sympatyka partii Rosjanina, sędziego Piotra Bardowskiego.
Pozostałych oskarżonych skazywano na wieloletnie kary katorgi. 28 stycznia 1886 r. na stokach
cytadeli warszawskiej wykonano wyroki śmierci na wymienionych czterech proletariatczykach.
Ludwik Waryński, skazany na 16 lat katorgi, rychło nabawił się choroby w więzieniu i zmarł już w
lutym 1889 r.

W ciągu 1886 r. aresztowano ostatnią grupę kierowniczą „Proletariatu”, kierowaną przez Marię

Bohuszewiczównę. W ten sposób partia przestała ostatecznie istnieć. Nie schodziła ona jednak z
widowni politycznej bezpowrotnie. Nie była w dziejach społeczeństwa polskiego przemijającym
wydarzeniem o charakterze epizodycznym. Przeciwnie. Otwierała nieodwracalną w swych
następstwach serię wydarzeń, zmierzających do utrwalenia się i umocnienia ruchu socjalistycznego
na ziemiach polskich. Mało tego, wydatnie owe zjawiska przyspieszyła, pozostawiając trwalsze
ślady w świadomości społecznej szeregu środowisk robotniczych i rewolucyjnej inteligencji.

f. II Proletariat i Związek Robotników Polskich

Polska organizacja socjalistyczna, istniejąca na emigracji w Genewie, podjęła rychło próbę

odbudowania „Proletariatu”. W porozumieniu z nią członek warszawskiego kółka socjalistycznego
Ludwik Kulczycki podjął starania o wznowienie działalności tej partii. W tym samym kierunku
zmierzał przybyły do Warszawy z emigracji działacz robotniczy Marcin Kasprzak. Z połączenia
robotniczych kółek Kasprzaka z inteligencką grupą Kulczyckiego powstała w rezultacie w lutym
1888 r. organizacja, nawiązująca do działalności proletariatczyków, która przeszła do historii
polskiego ruchu robotniczego pod nazwą II Proletariatu.

Podobnie jak Wielki Proletariat – także II Proletariat postulował przewrót rewolucyjny i

dyktaturę proletariatu jako środek do zwycięstwa ustroju socjalistycznego. Tak samo również, jak
w schyłkowej fazie działalności I Proletariatu, podkreślano wagę akcji terrorystycznych, mających
utorować drogę przyszłej rewolucji.

Sądzono jednak również, że terroryzmem można wymusić na rządzie carskim reformy o

charakterze konstytucyjno-liberalnym, które przyniosą proletariatowi szereg zdobyczy socjalnych i
doprowadzą zarazem do zniesienia srożącego się ucisku narodowego w zaborze rosyjskim. Jako
program minimalistyczny – obliczony na najbliższy okres – wysuwała partia program
demokratyzacji i przebudowy państwowości rosyjskiej i dwu pozostałych państw zaborczych w
duchu federalistycznym, co miałoby położyć kres uciskowi narodowemu.

Jakkolwiek poglądy terrorystyczne II Proletariatu uzewnętrzniały się bardziej w słowach niż w

czynach, to jednakże prowadziły w konsekwencji do niedoceniania walk masowych. Zresztą na
jesieni 1888 r. działalność partii nękanej licznymi aresztowaniami, zaczęła wyraźnie słabnąć. W
takiej sytuacji, gdy mnożyła się ilość masowych, żywiołowych wystąpień klasy robotniczej, wielu
działaczom robotniczym nasuwały się wnioski, postulujące konieczność zastąpienia propagandy o
charakterze kółkowym i taktyki spiskowo-terrorystycznej agitacją masową, bezpośrednio związaną
z warunkami życia codziennego proletariatu. Myśl tę podjęła grupa osób skupiających się wokół
kółek studiowania marksizmu i związanych z nimi kółek robotniczych o charakterze oświatowym.
Tak doszło do założenia w lecie 1889 r. nowej organizacji, która przybrała nazwę Związku
Robotników Polskich (ZRP). Do czołowych założycieli i działaczy ZRP należeli m.in. Julian
Marchlewski, ślusarz Jan Leder, zecer Henryk Wilkoszewski. Jako patrona ideowego tej

organizacji należy również wymienić młodego uczonego Ludwika Krzywickiego.

ZRP włączył się do szeregu akcji mających na celu poprawę warunków bytowych klasy

robotniczej – głównie do akcji strajkowych o podłożu ekonomicznym. Hołdując tego typu
dążeniom popadł jednak w początkowej fazie swego istnienia w pewnego rodzaju jednostronność,
ograniczał swą agitację do spraw czysto ekonomicznych, wychodząc z założenia, że są one
najbardziej dostępne dla ogółu nieuświadomionych jeszcze robotników. Zbyt wielkie znaczenie
przypisywano również żywiołowości ruchu, zbyt małe krzewieniu świadomości socjalistycznej.

Stopniowo jednak ZRP starał się przezwyciężać zasygnalizowane tu braki i błędy z punktu

widzenia strategii i taktyki organizacji rewolucyjne j> przede wszystkim zaś niechęć do agitacji
politycznej.

g. ,owe elementy w sytuacji politycznej. Liga Polska.

Gmina ,arodowo-Socjalistyczna i „Pobudka”

Srożący się w Królestwie ucisk narodowy budził pod koniec lat osiemdziesiątych reakcję w

formie narastania nastrojów opozycyjnych. Było to tym bardziej zrozumiałe, że taktyka ugody z
caratem, lansowana przez obóz pozytywistyczny, w niczym nie wpłynęła na złagodzenie systemu
rusyfikacyjnego, stosowanego nadal z całą bezwzględnością. Należy w dodatku przypomnieć, że
ucisk ów, koncentrujący się w latach siedemdziesiątych głównie wokół spraw politycznych i
kulturalno-językowych, zaczął w latach osiemdziesiątych dawać się we znaki również
wytwórczości przemysłowej, usiłując ugodzić w podstawy życia ekonomicznego Kongresówki
poprzez szereg zarządzeń dyskryminacyjnych w stosunku do przemysłu polskiego.

Równocześnie z tymi zjawiskami ulegała poważnym przeobrażeniom sytuacja międzynarodowa.

W latach 1886-1893 zaczął się z wolna zarysowywać antagonizm między państwami zaborczymi:
Rosją z jednej a Niemcami i Austro-Węgrami z drugiej strony, co ożywiało nadzieję na możliwość
szerszego poruszenia sprawy polskiej.

W 1887 r. powstała w Szwajcarii organizacja pod nazwą Liga Polska, nawiązująca do tradycji

Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i nawołująca cały naród do zerwania z polityką ugody i
lojalizmu na rzecz „obrony czynnej”, która miała polegać na stosowaniu siły fizycznej wobec
przedstawicieli carskiego aparatu państwowego i na przygotowywaniu nowego powstania
narodowego w razie wybuchu konfliktu zbrojnego między zaborcami.

Zamysły Ligi poparły demokratyczne koła inteligencji warszawskiej, które kilka miesięcy

wcześniej (jesień 1886) zaczęły wydawać tygodnik „Głos”, stanowiący swoistą odmianę
radykalizmu drobnomieszczańskiego.

Z drugiej strony – pod wpływem tych nastrojów – również w ruchu socjalistycznym

obserwować wówczas można wzrost aktywności kierunku, któremu dał początek Bolesław
Limanowski jeszcze w 1881 r. poprzez założenie w Genewie organizacji pod nazwą Lud Polski.
Kierunek ten, dający prymat hasłom wyzwolenia narodowego nad programem rewolucji
socjalistycznej, ze swej strony również nawiązywał do tradycji powstań narodowych. W 1888 r.
zbliżeni do Limanowskiego „narodowi socjaliści” utworzyli w Paryżu Gminę Narodowo-
Socjalistyczną i organ tej organizacji pod nazwą „Pobudka”.

Była to niewątpliwie grupa o charakterze patriotycznym i radykalno-demokratycznym.

Piętnowała surowo niewolę polityczną narodu polskiego, atakowała ostro klasy posiadające za ich
politykę ugody wobec zaborców, ukazując jako zasadniczy cel swej działalności odbudowę
państwowości polskiej jako demokratycznej republiki. „Pobudka” żywo zajmowała się losem mas
robotniczych i chłopskich, zaznaczając, że pełne wyzwolenie dla tych mas przynieść może dopiero
socjalizm. Trzeba jednakże zaznaczyć, że możliwość zrealizowania tego postulatu widziała ona
dopiero po odzyskaniu niepodległości, dopiero w odrodzonym państwie polskim, które umożliwi
rozwój socjalizmu w drodze pokojowej ewolucji.

Wychodząc z tych pozycji ideologicznych Gmina Narodowo-Socjalistyczną przeciwstawiała się

klasowo-rewolucyjnej koncepcji walki o socjalizm, a jednocześnie w wielu sprawach grawitowała
w kierunki Ligi Polskiej, która zresztą w 1889 r. formalnie przyjęła Gminę w swe szeregi.

3. Zabór pruski w dobie Kulturkampfu

a. Zwrot w polityce niemieckiej wobec Polaków po 1870 r.

Zdecydowany wpływ na stosunki wewnętrznopolityczne wywarły sukcesy Prus na polu

militarnym i międzynarodowym, które doprowadziły do poważnego osłabienia liberalnej i
demokratycznej opozycji przy jednoczesnym wzroście w siły elementów konserwatywnych i
nacjonalistycznych, reprezentujących militaryzm i junkierstwo pruskie – a więc główne oparcie dla
rządów „żelaznego kanclerza” Rzeszy – Bismarcka.

Antypolską politykę prowadziły już zresztą władze pruskie znacznie wcześniej. Uczestników

powstania styczniowego prześladowano, wytaczając im w drugiej połowie 1864 r. wielki proces,
zakończony ogłoszeniem 11 wyroków śmierci (wyroków tych jednak nie wykonano) oraz 27
wyroków skazujących na więzienie. Zabroniono Polakom zajmować stanowiska urzędowe w
prowincjach rodzimych, zamknięto ważny ośrodek polskości – gimnazjum polskie w Trzemesznie.
Nadprezydent prowincji poznańskiej Horn starał się o przechodzenie ziemi w ręce niemieckie przez
skupywanie polskiej wielkiej własności. W styczniu 1867 r. wcielono Poznańskie do Związku
Północnoniemieckiego, likwidując tym samym wszelką jego odrębność.

Czynnikiem wyciskającym charakterystyczne piętno na stosunki wewnętrznopolityczne po 1870

r. był tzw. Kulturkampf, „walka o kulturę”, pomyślana jako akcja o charakterze politycznym i
ideologicznym rządu Bismarcka i popierającej go burżuazji liberalnej i nacjonalistycznej,
zmierzającej do umocnienia hegemonii protestanckich Prus przeciw opozycji katolicko-
separatystycznej w Niemczech. Była ona prowadzona w latach 1871-1878. Kulturkampf na
ziemiach polskich zaboru pruskiego wyrażał się w powiązaniu polityki antykościelnej z
zaostrzeniem praktyk germanizacyjnych. Ówczesnym władcom nowo kreowanej Rzeszy
Niemieckiej zależało na likwidacji wszelkich decentralistycznych tendencji na wschodnich kresach
państwa. Obawiano się również możliwości wzrostu aktywizacji politycznej żywiołu polskiego w
związku z uzyskaniem autonomii przez Galicję.

b. Formy i metody w walce z polskością

Antypolska polityka Bismarcka godziła w przeważającej mierze przede wszystkim w oświatę i

życie kulturalne społeczeństwa polskiego. Systematyczną i wielokierunkową akcję germanizacyjną
rozpoczęły władze niemieckie po 1871 r. wiążąc ją świadomie z poczynaniami, skierowanymi
przeciw katolickiej hierarchii kościelnej. W latach 1872-1874 zgermanizowano szkolnictwo średnie
w Poznańskiem, pozostawiając tylko w niektórych szkołach nauczanie języka polskiego, i to tylko
jako przedmiotu nadobowiązkowego. Również w szkołach elementarnych wprowadzono język
niemiecki jako wykładowy z wyjątkiem nauki religii i śpiewu kościelnego, co miano tolerować do
czasu, gdy dzieci wystarczająco opanują język niemiecki

W szkołach na terenie Prus Wschodnich i Zachodnich język niemiecki stał się w tym czasie

jedynym językiem wykładowym, co jeszcze rygorystyczniej przestrzegano na Śląsku. W tych
dzielnicach wolno było jedynie nauki religii udzielać po polsku. Nauczycieli narodowości polskiej
usuwano lub przenoszono do prowincji rdzennie niemieckich, sprowadzając na ich miejsce
Niemców.

Ustawa sejmu pruskiego z 1876 r. usuwała język polski z sądownictwa oraz administracji

państwowej i samorządowej. Również i w tych resortach przeprowadzono czystkę, opartą na
podobnych zasadach jak w szkolnictwie. Masowo zniemczano polskie nazwy geograficzne oraz
nazwiska i imiona osób narodowości polskiej.

Próbowano narzucić język niemiecki jako wyłączny na zebraniach i zgromadzeniach

publicznych, systematycznie rozwiązując zebrania, na których mówiono po polsku.

c. Stanowisko Kościola katolickiego

W pierwszej fazie „walki o kulturę”, gdy rząd bardziej uderzał w sprawy narodowe aniżeli w

interesy Kościoła, wyżsi dostojnicy kościelni z arcybiskupem Ledóchowskim na czele
zachowywali się ulegle wobec zarządzeń władz pruskich. Ledóchowski gotów był do daleko
idących ustępstw. Zakazał on m.in. duchowieństwu należenia do utworzonego na początku 1872 r.
Towarzystwa Oświaty Ludowej, akceptował zarządzenie władz niemieckich wprowadzające
nauczanie religii w języku niemieckim w wyższych klasach gimnazjalnych.

Dopiero gdy rząd pruski skierował atak na prawa samego Kościoła katolickiego, doszło

pomiędzy Ledóchowskim a rządem do zatargu na tle sprawy seminarium duchownego w Poznaniu.
Arcybiskup został początkowo skazany na opłacenie wysokiej kary pieniężnej, a następnie
aresztowany (luty 1874) i skazany na 2 lata więzienia. Kary odsiadywali również biskup poznański
Jan Janiszewski i gnieźnieński Józef Cybichowski.

Ten stan rzeczy wpłynął poważnie na ukształtowanie się nowej konstelacji politycznej na

ziemiach polskich zaboru pruskiego, przyczynił się do wzrostu popularności i autorytetu hierarchii
kościelnej wśród ludności polskiej i w konsekwencji do znacznego zwiększenia się roli Kościoła w
polskim ruchu narodowym.

d. Polityka Koła Polskiego w sejmie pruskim i parlamencie ogólnoniemieckim

W polityce polskiej na forum sejmu pruskiego, a także na terenie parlamentu niemieckiego,

przeważał zdecydowanie obóz konserwatywno-ziemiański, opierający obronę uprawnień
narodowych w dziedzinie politycznej i językowej niemal wyłącznie na postanowieniach kongresu
wiedeńskiego i na przyrzeczeniu królewskim z 1815 r. Tego typu koncepcja ograniczała – z natury
rzeczy – obronę narodowości do terenu Poznańskiego. Nawet jednakże w akcji na rzecz tej ziemi
Koło dalekie było od konsekwencji w działaniu.

Początkowo, gdy po zwycięskiej wojnie 1866 r. Poznańskie włączono do Związku

Północnoniemieckiego, Koło Polskie ostro wystąpiło przeciwko temu aktowi politycznemu, co
zresztą wywołało gwałtowną replikę Bismarcka, połączoną z krytyką przeszłości Polski. W ciągu
wielu następnych lat Koło przyjęło jako generalną zasadę zabierania głosu jedynie w kwestiach
dotyczących ludności polskiej przy jednoczesnym powstrzymywaniu się – na znak protestu – od
udziału we wszelkich debatach o charakterze ogólnopaństwowym. Kierunek taki reprezentowała
kierująca początkowo Kołem grupa tzw. narodowo-liberalnych ziemian i inteligencji z takimi
przywódcami, jak Władysław Niegolewski, Kazimierz Kantak, Władysław Bentkowski i Henryk
Szuman. Koło piętnowało wówczas antypolską politykę rządu, wielokrotnie protestowało przeciw
likwidacji odrębności ziem polskich i łamaniu zobowiązań z 1815 r.

W latach osiemdziesiątych stopniowo jednak umacniał się konserwatywno-szlachecki kierunek

Koła, zmierzający do pogłębienia współpracy z partiami niemieckimi, zwłaszcza z opozycyjnym w
stosunku do Bismarcka, katolickim stronnictwem Centrum. Kierunek ten reprezentował
jednocześnie kurs wydatnego złagodzenia opozycji wobec rządu, a nawet popierania niektórych
jego poczynań, w szczególności na polu protekcyjnej polityki celnej i socjalnej, zgodnej z
interesami ziemiaństwa. Z czołowych reprezentantów owego nowego kursu należy wymienić
Józefa Kościelskiego i przedstawiciela burżuazji przemysłowej – Stefana Cegielskiego. Posłowie ci
krytykowali dotychczasową politykę Koła Polskiego, jako jałową politykę „wiecznego protestu”
(ks. Kantecki), domagając się pełnego udziału reprezentacji polskiej w życiu parlamentarnym.

e. Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza w walce z germanizacją

Polityka germanizacyjna rządu pruskiego wpływała w zaborze pruskim na wzrost solidaryzmu

społecznego, wyrażającego się w propagowaniu teorii pracy organicznej pod patronatem
liberalnego ziemiaństwa i burżuazji w imię obrony i umocnienia polskiego stanu posiadania w
dziedzinie ekonomicznej i kulturalnej. W tym celu zakładano towarzystwa i kółka rolnicze, których
patronem wybrano w 1873 r. Maksymiliana Jackowskiego. Propagowały one podnoszenie kultury
rolnej, stosowanie ulepszonych narzędzi i metod gospodarowania, ale zarazem starały się
oddziaływać na chłopów na rzecz ścisłej i harmonijnej współpracy z obszarnikami. Podobnego
typu akcję można zaobserwować również na Pomorzu Gdańskim, gdzie utworzono Centralne
Towarzystwo Gospodarcze dla Prus Zachodnich.

Jednocześnie rozbudowywano szeroką sieć spółek zarobkowych oraz stowarzyszeń

rzemieślniczych, spółdzielczych i pożyczkowych. Konieczność zakładania spółek zarobkowych
wynikała przede wszystkim z trudności zatrudnienia ludności polskiej w aparacie państwowym w
wyniku szykan władz pruskich. Względy narodowe w aspekcie czysto ekonomicznym odgrywały
również dużą rolę w zakładaniu różnego rodzaju spółdzielni i instytucji kredytowych,
pozwalających rzemieślnikom i kupcom polskim na zdobywanie silniejszych podstaw finansowych
w walce konkurencyjnej z burżuazją niemiecką.

Równolegle z akcją o charakterze gospodarczym rozwój pracy organicznej zmierzał do

podniesienia kultury umysłowej szerokich rzesz społeczeństwa. W tym celu tworzono liczne
biblioteki i czytelnie po wsiach i miasteczkach.

Hasła pracy organicznej znajdowały silne odbicie na łamach licznych czasopism, zarówno o

charakterze lokalnym jak i o szerszym zasięgu, z których wymienić należy w pierwszym rzędzie
„Gazetę Toruńską” rozchodzącą się na Pomorzu, Warmii i Mazurach, w Wielkopolsce natomiast
„Dziennik Poznański” i liberalny „Tygodnik Wielkopolski”.

Główną instytucją naukową zaboru pruskiego pozostawało nadal Towarzystwo Przyjaciół Nauk,

założone w 1857 r., patronujące licznym przedsięwzięciom naukowym i kulturalnym i utrzymujące
żywe kontakty z polskimi środowiskami naukowymi w pozostałych zaborach, zwłaszcza z
Krakowem i Lwowem. Na polu upowszechnienia czytelnictwa, tworzenia bibliotek i czytelni
ludowych największe osiągnięcia miało założone w 1872 r. Towarzystwo Oświaty Ludowej (TOL)
i jego kontynuator – Towarzystwo Czytelń Ludowych.

Instytucje kulturalno-oświatowe, o których mowa, miały początkowo charakter liberalny, wolny

od wpływów klerykalizmu, przy czym elementem kierującym na tym terenie były ugrupowania,
nawiązujące do demokracji z okresu polskich powstań narodowych. Jednakże w latach
siedemdziesiątych, na skutek połączenia przez władze pruskie walki skierowanej przeciwko
Kościołowi z polityką antypolską, obserwujemy stopniowy wzrost wpływów klerykałów na polski
ruch narodowy, przejawiający się także we wszelkiego rodzaju „pracach organicznych”. Wzrost
wpływów klerykalizmu dawał się dostrzegać zarówno w powstawaniu nowych pism i
stowarzyszeń, jak również w oddziaływaniu na organy już istniejące. Symptomatyczny był tu
zwłaszcza upadek „Tygodnika Wielkopolskiego” (1874) przy równoczesnym wzroście wpływów
głównych organów klerykalnych – „Kuriera Poznańskiego” (zał. 1872), literackiej „Warty” (1875)
i przestawieniu się na ten sam kierunek popularnego w kołach drobnomieszczaństwa
„Orędownika”.

Walka kierunku liberalnego i klerykalnego miała również miejsce na różnego rodzaju

zgromadzeniach, poświęconych obronie praw narodowych, w czasie których zarzucano
ultramontanom, tj. klerykałom, podporządkowanie spraw polskich interesom Centrum. Konflikty te
ustępowały jednak na dalszy plan wobec naczelnego zagadnienia stojącego przed społeczeństwem
polskim – wobec konieczności solidarnego przeciwstawienia się polityce rządu. Polacy z uwagą
obserwowali każde posunięcie rządu, zwłaszcza zaś jego politykę szkolną, gorąco protestując na
licznych wiecach przeciwko usuwaniu ze szkół ludowych i niższych klas gimnazjalnych języka

polskiego jako wykładowego oraz przeciwko zmniejszeniu liczby godzin nauki języka polskiego.

f. Polski ruch narodowy na Kaszubach, Mazurach i Warmii

Ruch ten ogarniał stopniowo zamieszkałe przez ludność kaszubską północne powiaty Pomorza

Wschodniego, o czym wyraźnie świadczy udział Kaszubów w polskich powstaniach narodowych,
w następnych zaś latach stałe wybieranie posłów narodowości polskiej w rejonach Pucka –
Wejherowa – Kartuz – Starogardu – Tczewa.

Jednym z twórców ludowej literatury kaszubskiej był Florian Ceynowa, zasłużony jako badacz

folkloru i języka kaszubskiego. W swych publikacjach występował jako radykalny demokrata o
nastawieniu antyszlacheckim, piętnował ucisk społeczny i germanizację, równocześnie jednak
akcentował separatyzm kaszubski w stosunku do Polaków, uważając język Kaszubów za
pozostałość języka Słowian Połabskich.

Pisarzem ludowym, uzdolnionym poetą i dziennikarzem kaszubskim, wyrażającym już polską

świadomość narodową, był natomiast znacznie młodszy od Ceynowy – Hieronim Derdowski. Ten
syn chłopski z powiatu Chojnickiego przebywał przeważnie w Toruniu jako współredaktor „Gazety
Toruńskiej”. Opublikował wówczas szereg opowiadań w języku kaszubskim, wykorzystując bogate
tradycje folkloru i kulturę ludową, ale zarazem dając wyraz polskim poglądom patriotycznym, na
lapidarnie sformułowanych w zdaniu, że „nie ma Kaszub bez Polonii, a bez Kaszub Polski”.
Derdowski wprowadził twórczość ludową Kaszubów do literatury polskiej. Głosił również
konieczność opanowania języka polskiego przez ludność kaszubską, wyznaczając dla języka
kaszubskiego funkcję lokalnego dialektu.

Choć samo miasto Gdańsk miało większość niemiecką, to jednakże i tu powstały już w latach

siedemdziesiątych polskie stowarzyszenia społeczno-kulturalne, jak Związek Polaków w Gdańsku
„Ogniwo”, „Jedność”, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Śpiewacze „Lutnia”, wreszcie zespoły
teatralne i biblioteki.

Sytuacja polskiego ruchu narodowego na Mazurach była znacznie trudniejsza. Zacofanie

ekonomiczne tego regionu, wyznanie ewangelickie ludności, reprezentowane przez hierarchię
kościelną narodowości niemieckiej, były tu czynnikami hamującymi proces formowania się
świadomości narodowej ludności mazurskiej, prawie wyłącznie chłopskiej. Punktem wyjścia dla
odrodzenia narodowego była tu walka o język polski w szkołach mazurskich, gdzie celowo
używano wyłącznie alfabetu gotyckiego.

Z rodzimych pisarzy mazurskich, wydawców książek, kalendarzy i pism periodycznych należy

wymienić Marcina Giersza, redaktora „Gazety Leckiej” (1875 - 1895) i Jana Karola
Zambrzyckiego, wydawcę czasopisma „Mazur” (1883-1884) i „Mazur Wschodnio-Pruski” (1885).
W wydawnictwach swych stali oni jednak (zwłaszcza Giersz) na pozycjach separatyzmu Mazurów,
zarówno w stosunku do Niemców, jak i do Polaków. Pełną świadomość narodową polską wyrażał
natomiast Wojciech Kętrzyński, powstaniec 1863 r., następnie założyciel (1872) tajnego
Towarzystwa Mazurskiej Inteligencji Ludowej i Komitetu Niesienia Pomocy Mazurom,
działającego w Poznaniu. Ten gorący orędownik polskości ziem zachodnich poświęcił regionowi
mazurskiemu szereg prac naukowych.

W nieco lepszej sytuacji znajdowała się Warmia, gdzie istniały tradycje przynależności tego

kraju do państwa polskiego, a także poniekąd na skutek katolickiego wyznania ludności. Od 1886 r.
wychodziła tu „Gazeta Olsztyńska, podkreślająca łączność historyczną regionu z Polską, W ogóle
Olsztyn wysunął się jako główny ośrodek polskiego ruchu o charakterze kulturalno-oświatowym.

g. Postępy procesu odrodzenia narodowego na Górnym Śląsku

Szybko postępujące przeobrażenia społeczno-ekonomiczne w tej dzielnicy, zwłaszcza zaś

wzrost klasy robotniczej były czynnikiem sprzyjającym odrodzeniu narodowemu Ślązaków.

Poważne znaczenie dla rozwoju piśmiennictwa polskiego wśród ludności śląskiej miało nabycie
przez Karola Miarkę w 1869 r. wychodzącego na Pomorzu czasopisma „Katolik'' i przeniesienie go
do Królewskiej Huty (dzisiejszy Chorzów). Było to w zasadzie pierwsze wychodzące stale i przez
dłuższy okres pismo polskie na Górnym Śląsku, przedtem bowiem pojawiały się tylko efemerydy.

Miarka, były nauczyciel, stał się wybitnym publicystą śląskim, występującym na łamach

redagowanego przez siebie pisma w obronie języka i narodowych praw polskiej ludności Śląska.
Zmierzając do pogłębienia świadomości narodowej miejscowej ludności, piętnował jednocześnie
„Katolik” wyzysk robotnika przez przedsiębiorców, z drugiej strony jednak pismo to zwalczało
ruch socjalistyczny i lansowało pogląd o konieczności ułożenia harmonijnego współżycia między
kapitałem a pracą. Podobny charakter miała również działalność organizacyjna Miarki.

Należy zaznaczyć, że wszystkie przedsięwzięcia tego działacza z biegiem czasu coraz bardziej

wiązały go z Centrum, co na dalszą metę groziło dla polskiego ruchu narodowego niebezpiecznymi
konsekwencjami, zwłaszcza gdy minął okres Kulturkampfu i pomiędzy niektórymi przywódcami
centrowymi a rządem doszło do porozumienia. Kościół, w szczególności zaś biskup wrocławski
Jerzy Kopp, zaczął wówczas coraz częściej stosować politykę germanizacyjną.

Bardziej radykalny od „Katolika” program w kwestii narodowej, postulujący uniezależnienie się

od Centrum i wystawienie w wyborach odrębnych polskich kandydatur, reprezentowała „Gazeta
Górnośląska” (zał. 1874) wydawana przez braci F. i S. Przyniczyńskich, z którymi współdziałał
żarliwy patriota, pisarz, publicysta i działacz narodowy, kowal z Królewskiej Huty Juliusz Ligoń.

Dużą rolę w walce z germanizacją odegrało piśmiennictwo śląskie, reprezentowane przez

miejscowych pisarzy, zwłaszcza zaś ks. Konstantego Damrota, mocno nawiązujące do tradycji
ogólnonarodowych i nacechowane żarliwym patriotyzmem.

Polski ruch narodowy rozwijał się na Śląsku również poza terenami zamieszkałymi przez zwarte

masy ludności polskiej, a mianowicie we Wrocławiu, gdzie zawsze studiowało wielu Polaków.
Tamtejsza polska młodzież akademicka ujawniała swoją aktywność m.in. w Towarzystwie
Literacko-Słowiańskim (1836-1886) a także w Towarzystwie Górnoślązaków (1863-1876),
wreszcie w Towarzystwie Górnośląskim (1880-1886), założonym przez studenta medycyny z
Raciborza – Józefa Kostka, z którym żywo współpracował studiujący wówczas we Wrocławiu Jan
Kasprowicz. W mieście tym istniały również polskie stowarzyszenia przemysłowców i
handlowców.

Jak zatem nietrudno wywnioskować, polski ruch narodowy poważnie rozszerzał swój zasięg,

coraz bardziej sięgając do tych dzielnic Polski, które poprzez całą epokę historyczną były oderwane
od macierzystego pnia etniczno-językowego. Ruch ten rozwijał się coraz bardziej mimo
oddziaływania

systematycznie

rozbudowywanego

przez

władze

pruskie

systemu

germanizatorskiego, któremu na Mazurach szedł w sukurs kler protestancki, a na Warmii i na
Górnym Śląsku po zakończeniu Kulturkampfu – także znaczna część katolickiej hierarchii
kościelnej. Podstawową dźwignią, decydującą w ostatecznej instancji o obliczu społeczno-
politycznym tego ruchu, było wejście w orbitę życia społeczno-kulturalnego szerokich mas
robotniczych, chłopskich i drobnomieszczańskich. Proces dojrzewania politycznego tych mas
stanowił zatem niezbędną podstawę i punkt wyjścia dla procesu odrodzenia narodowego na
polskich ziemiach zachodnich.

h. Początki ruchu robotniczego w zaborze pruskim

Początki ruchu robotniczego na ziemiach polskich zaboru pruskiego można dostrzegać pod

postacią wybuchających żywiołowo strajków, głównie na przełomie lat sześćdziesiątych i
siedemdziesiątych. Z serii tego typu wystąpień strajkowych najpoważniejszą rolę odegrał wielki
strajk w Królewskiej Hucie (1871), spowodowany wprowadzeniem w miejscowej kopalni nowych
metod kontroli pracy górników. Strajk ów przekształcił się w zaburzenia uliczne, w czasie których
pojawiły się czerwone sztandary. W najbliższych latach miał miejsce cały szereg strajków, głównie

w górnictwie (Katowice, Szarlej k. Bytomia, Mysłowice, Rybnik), strajków, wybuchających
spontanicznie, nie popartych sprawniejszą organizacją i stąd – kończących się z reguły przegraną
robotników.

W tym samym – mniej więcej – okresie zaczęli pojawiać się tu i ówdzie agitatorzy, nakłaniający

robotników do tworzenia związków zawodowych. Były to początkowo organizacje związkowe o
charakterze drobnomieszczańskim, tzw. hirsch-dunckerowskie, których inicjatorem był propagator
spółdzielczości kredytowo-oszczędnościowej – Schultze z Delitsch. W drugiej połowie lat
siedemdziesiątych powstało już także na Górnym Śląsku kilka związków socjalistycznych, miały
one jednak charakter efemeryczny, nietrwały. Przyczyniła się do tego ustawa antysocjalistyczna
wydana w 1878 r., unicestwiająca pierwsze przejawy ruchu socjalistycznego.

W Poznańskiem pierwsze stowarzyszenia robotnicze były to również organizacje hirsch-

dunckerowskie, zakładane w latach 1869-1871. Od jesieni 1871 r. zaczęli tu agitację socjaliści
niemieccy, związani z kierunkiem Lassalle'a, tworząc w miastach swoje organizacje zawodowe.
Zaniepokojony tą akcją redaktor „Orędownika” – Szymański ze swej strony przystąpił do akcji w
środowisku robotniczym, powołując do życia w Poznaniu klerykalne „Stowarzyszenie Wzajemne
Pomocy Rękodzielników”. Organizacje, o których mowa, nie przetrwały jednak zbyt długo. W
okresie nieco późniejszym, a mianowicie w latach 1876-1878 istniało wspólne polsko-niemieckie
stowarzyszenie socjaldemokratyczne pod nazwą „Concordia”, zlikwidowane przez władze po
ogłoszeniu ustawy antysocjalistycznej.

Ustawa ta, podobnie jak na Śląsku, także w Poznańskiem i na Pomorzu wyraźnie zwęziła zakres

oddziaływania socjalizmu na robotników, mimo szeregu prób agitacji nielegalnej, podejmowanych
tak ze strony socjalistów niemieckich, jak i polskich. Emisariusze polscy pojawiali się tu teraz
częściej w związku z ożywieniem ruchu socjalistycznego w Królestwie i rosnącą rolą polskiej
placówki socjalistycznej w Genewie. Z inicjatywy tej ostatniej zjawili się w Poznaniu w połowie
1881 roku Stanisław Mendelson, Maria Jankowska, Hieronim Truszkowski i Konstanty
Janiszewski. Kolportowali oni wśród robotników wydawnictwa socjalistyczne i zdołali założyć 5
kółek. Rychło jednak cała ich działalność zakończyła się niepowodzeniem wskutek denuncjacji, i
to dość osobliwej, a mianowicie na łamach prasy burżuazyjnej. Dwa czasopisma – „Orędownik” i
„Kurier Poznański” ogłosiły alarmujące artykuły na temat propagandy socjalistycznej w Poznaniu,
podając nazwiska i adresy agitatorów, co doprowadziło do aresztowania emisariuszy. W lutym
1882 r. odbył się głośny proces, zakończony wyrokiem więzienia dla 6 oskarżonych na okres od l
miesiąca do 3 lat.

Po procesie poznańskim genewska placówka socjalizmu polskiego nie ustawała w zabiegach

zmierzających do ożywienia ruchu socjalistycznego na opisywanym terenie. Jej nowym
emisariuszem był Stanisław Padlewski, rewolucjonista o niezwykle burzliwej przeszłości, który
przybył do Poznania jeszcze w tym samym roku. Jednakże i on po paru miesiącach agitacji
podzielił los swych poprzedników. W lipcu 1883 r. Padlewski został skazany na 2,5 roku więzienia
i 3 miesiące aresztu. Dwaj jego towarzysze również otrzymali surowe wyroki.

Jak więc nietrudno wywnioskować, prace agitacyjne mające na celu zbudowanie organizacji

socjalistycznej rychło kończyły się w zaborze pruskim niepowodzeniem. Wynikało to z trudności
związanych z ustawodawstwem antysocjalistycznym, a także z klerykalnym i zdecydowanie
wrogim socjalizmowi nastawieniem znacznej części opinii publicznej. Mimo wszystko propaganda
socjalistyczna nie ustawała, co przejawiało się w postaci docierania na teren Poznańskiego m.in.
odezw Proletariatu. Miejscowi socjaliści – polscy i niemieccy – włączyli się również do akcji
wyborczej, wysuwając po raz pierwszy w wyborach 1884 r. swego wspólnego kandydata – znanego
z procesu 1881 r. Konstantego Janiszewskiego. Dopiero jednak po uchyleniu ustawy
antysocjalistycznej (1890) ruch socjalistyczny na terenie zaboru pruskiego mógł osiągnąć trwalsze
formy organizacyjne.

4. Galicja L Śląsk Cieszyński w okresie walki o autonomię

a. Etapy federalizacji i liberalizacji Austrii

W przeciwieństwie do dwu pozostałych, znacznie silniejszych państw zaborczych – Rosji i Prus

– Austria była tym państwem, które uległo znacznemu osłabieniu w wyniku dwu przegranych
wojen – w roku 1859 z Francją i Piemontem oraz w roku 1866 z Prusami, co wzmogło prądy
odśrodkowe, separatystyczne licznych narodów monarchii naddunajskiej. W tej sytuacji wiedeńskie
koła rządzące musiały zainicjować kurs reform politycznych i częściowych choćby ustępstw wobec
niektórych postulatów narodowościowych, chcąc zapobiec rozpadowi państwa.

Realizatorem polityki Wiednia w kierunku federalistycznym został konserwatywny ziemianin i

były namiestnik Galicji Polak hr. Agenor Gołuchowski, który mianowany przez Franciszka Józefa
ministrem stanu wydał w tym celu „dyplom październikowy” (1860), zapowiadający podział
ustawodawstwa między Radą Państwa a Sejmy Krajowe, w których przewagę posiadać miała
miejscowa klasa ziemiańska. Następca Gołuchowskiego – niemiecki centralista i umiarkowany
liberał – Schmerling – w ogłoszonym przez siebie patencie lutowym (1861) ograniczył co prawda
kompetencje sejmów prowincjonalnych na rzecz parlamentu centralnego, ale mimo to
poszczególne kraje, a więc i Galicja, uzyskiwały pewne odrębności autonomiczne.

Po wybuchu powstania styczniowego w Wiedniu wziął jednak górę ponownie kurs antypolski.

Sejm galicyjski odroczono, a następnie zamknięto, aby nie mógł wyrażać swej solidarności z
powstaniem. W lutym 1864 r. ogłoszono w Galicji stan oblężenia, dokonując licznych aresztowań,
przy czym powstańców, poddanych rosyjskich deportowano do granicy i wydawano władzom
carskim. Dopiero w maju 1865 r. zdecydowały się władze austriackie na zniesienie stanu oblężenia,
ale kraj zaczął powracać do normalnych warunków wraz z ogłoszeniem amnestii w listopadzie
tegoż roku.

W tymże samym roku doszło do ponownej fluktuacji w życiu politycznym monarchii

habsburskiej w kierunku federalistyczno-konserwatywnym, głównie zresztą z obawy przed
narastaniem wrzenia na Węgrzech, z którymi centralista Schmerling nie mógł dojść do
porozumienia. Wyrazem tego zwrotu było powołanie rządu hr. Belcrediego, pozostającego zresztą
w bliskich stosunkach z A. Gołuchowskim i innymi magnatami polskimi.

Sejm galicyjski nabierał teraz znaczenia i uchwalał cały szereg ustaw, rozbudowujących ustrój

autonomiczny Galicji jako instrument panowania w kraju klasy ziemiańskiej. M.in. powoływały
one do życia samorząd gminny i powiatowy oraz jako wszechstronnie uprzywilejowane,
wydzielone z gmin jednostki administracyjne – tzw. obszary dworskie.

Wojna prusko-austriacka (1866) przyśpieszyła ów zaawansowany już proces tworzenia się

autonomii galicyjskiej. Węgrzy, Czesi, Polacy i inne narody uciskane znajdowały się w opozycji,
Austrii groził już nie zwykły kryzys polityczny, ale powstanie wszystkich niezadowolonych ludów.
Po klęsce 1866 r. państwo to utraciło ostatecznie charakter niemieckiego mocarstwa, walczącego o
hegemonię w Europie Środkowej, a stawało się zlepkiem kilkunastu królestw i krajów, które coraz
trudniej było utrzymać w ryzach jedynie siłami brutalnego, fizycznego przymusu o charakterze
policyjno-wojskowym. Węgrzy byli tym czynnikiem, który najwięcej ważył na szali opozycyjnej.
Toteż przebudowa polityczno-ustrojowa monarchii poszła w kierunku centralizmu podwójnego –
dualizmu; Austria przekształciła się w Austro-Węgry, a więc państwo, w którym żywiołem
uprzywilejowanym miały być dwa narody: Austriacy (Niemcy austriaccy) i Węgrzy.

Okazało się jednak, że bezwarunkowy prymat jednego narodu nad pozostałymi da się w całości

urzeczywistnić jedynie w węgierskiej części państwa (Zalitawii), gdy natomiast w części
austriackiej (Przedlitawii) – w wyniku znacznie silniejszego zróżnicowania narodowościowego
tego terytorium – realizacja tego celu natrafiała na bez porównania poważniejsze trudności. Jako
szczególnie kłopotliwą dla rządu należy tu wymienić opozycję czeską, zmierzającą do rozbicia
Rady Państwa poprzez jej bojkot, gdy natomiast w przypadku Galicji obawy Wiednia budziła

procarska działalność klerykalnego ukraińskiego stronnictwa tzw. świętojurców, głoszącego
„jedność Rusinów” z narodem rosyjskim i koncepcję przyłączenia Galicji Wschodniej do Rosji.

W tej sytuacji rząd wiedeński upatrywał w polskich żywiołach posiadających instrument

izolowania i paraliżowania radykalnej propagandy polskiej oraz czeskiej opozycji, a także
przeciwwagę dla separatystów świętojurskich. Wkrótce po klęsce pod Sadową, we wrześniu 1866 r.
mianowano A. Gołuchowskiego ponownie namiestnikiem galicyjskim i zezwolono mu na
spolszczenie administracji w kraju, co zaczął on niezwłocznie przeprowadzać.

b. Stanowisko polskich stronnictw – konserwatyści i liberałowie

Sejm krajowy o większości konserwatywnej, wyrażając podziękowanie za te ustępstwa i licząc

na pełne sfinalizowanie ugody z Austrią, uchwalił 10 grudnia 1866 r. głośny wiernopoddańczy
adres do cesarza, kończący się słowami „Przy Tobie Najjaśniejszy Panie stoimy i stać chcemy”.
Ugodowcy w Sejmie, inspirowani przez Gołuchowskiego, zalecali jednocześnie porzucenie idei
gruntownej federalizacji Austrii w oparciu o sojusz z Czechami, prowadzącymi wówczas taktykę
ostrej opozycji.

Na miejsce programu szerokiej autonomii, nadającej Galicji niektóre cechy odrębności

państwowej, przywódca ugodowców – F. Ziemiałkowski – rzucał hasło spolszczenia szkolnictwa,
sądownictwa i administracji na drodze zwykłych zarządzeń rządowych, nie zaś w drodze
konstytucyjnej. Stosownie do tej koncepcji delegacja polska oddała swe głosy na rzecz ugody
węgierskiej i zaniechała bojkotu obrad nad ustawami zasadniczymi austriackiej części państwa, za
co rząd postarał się o sankcjonowanie dwu projektów ustaw sejmu galicyjskiego, jeden o języku
wykładowym w szkołach ludowych i średnich, drugi o utworzeniu Rady Szkolnej Krajowej,
autonomicznego organu zarządzającego szkolnictwem podstawowym i średnim.

Polityka ugody dała zatem społeczeństwu polskiemu pewne korzyści, ale zarazem ułatwiła

wiedeńskim kołom rządzącym ostateczną przebudowę monarchii na państwo dualistyczne. W
konsekwencji wywołała ona wśród szerszych mas ludności polskiej rozczarowanie, głównie wśród
drobno-mieszczaństwa, inteligencji i drobniejszej szlachty. W wyniku tych nastrojów powstało we
Lwowie wiosną 1868 r. Towarzystwo Narodowo-Demokratyczne, szermujące hasłami równości
politycznej i niezawisłości narodowej i dzięki temu zyskujące popularność wśród kół liberalno-
demokratycznych w kraju i na emigracji postyczniowej. Przywódca Towarzystwa – Franciszek
Smółka – jako najbliższe zadanie wysunął uzyskanie zgody Wiednia na przebudowę monarchii
naddunajskiej w federację pięciu głównych krajów (prowincje austriackie, Węgry, Czechy, Galicja,
Chorwacja).

c. Kampania rezolucyjna

W drugiej połowie sierpnia 1868 roku domagał się Smółka, aby sejm zainicjował walkę o

uzyskanie dla Galicji takiego samego stanowiska, jakie ustawa zasadnicza dawała Węgrom.
Rozpoczynając akcję w tym kierunku, wysunął wniosek na forum sejmowym, żądający odwołanie
delegacji sejmu z Rady Państwa, co wywołało burzliwą dyskusję. Jeśli grupa liberalno-
mieszczańska i autonomiści. szlacheccy pod wodzą Adama Sapiehy poparli koncepcję przejścia do
ostrej opozycji wobec wiedeńskich kół rządzących, to zwolennicy Gołuchowskiego oraz grono
konserwatystów krakowskich nawoływali Sejm do kontynuowania kursu kompromisowego.
Wyrażali oni obawę, że inaczej Franciszek Józef odwoła zaprojektowaną już podróż do Galicji,
mającą stanowić uwieńczenie ugody austriacko-polskiej. Ugodowcy wysuwali również argument,
że każda ostrzejsza akcja opozycyjna prowadzi do osłabienia Austrii i jej rozbicia, co mogłoby
spowodować w konsekwencji zagarnięcie Galicji przez Rosję.

W rezultacie sejm uchwalił 24 września 1868 r. wniosek kompromisowy, tzw. rezolucję,

domagając się w niej rozszerzenia swoich kompetencji kosztem Rady Państwa i żądając utworzenia

w Galicji odpowiedzialnego przed sejmem rządu krajowego, którego zakresowi działania miałaby
podlegać: administracja wewnętrzna, organy policyjne, wymiar sprawiedliwości, a dalej – sprawy
oświaty i kultury. Żądał również utworzenia w rządzie wiedeńskim osobnego urzędu kanclerza dla
Galicji. Przede wszystkim jednak domagał się Sejm, aby on sam decydował o sposobie wyborów
do Rady Państwa i aby delegaci galicyjscy brali udział w obradach parlamentu tylko w sprawach
wspólnych dla Galicji i reszty monarchii.

Sprawa rezolucji galicyjskiej przechodziła w latach 1869 -1873 różne koleje losu, nie

doczekawszy się realizacji. Ażeby jednak, przynajmniej częściowo, zaspokoić postulaty Polaków,
rząd wiedeński postarał się o wydanie w czerwcu 1869 r. postanowienia cesarskiego pozwalającego
na wprowadzenie na miejsce języka niemieckiego – polskiego jako języka urzędowego władz
administracyjnych i sądowych w Galicji. Wkrótce potem, w 1871 r. powołano w rządzie tzw. resort
ministra dla Galicji, obsadzony przez konserwatywnego ziemianina Kazimierza Grocholskiego.
Przeprowadzono dalej polonizację Uniwersytetu Lwowskiego, Szkoły Technicznej we Lwowie i
postanowiono utworzyć w Krakowie Akademię Umiejętności. Równocześnie po raz trzeci
mianowano Agenora Gołuchowskiego namiestnikiem Galicji.

d. Teka Stańczyka

Mimo tak połowicznych sukcesów w walce o autonomię dla Galicji grono konserwatywnych

polityków młodszej generacji propagowało ugodę z rządem na łamach wydawanego w Krakowie
„Przeglądu Polskiego”, ostro występując w szeregu artykułów przeciwko narastającej w miastach
galicyjskich fali patriotycznych demonstracji, organizowanych przez liberałów na rzecz
najszerszych swobód autonomicznych. Działacze ci: Stanisław Tarnowski, Stanisław Koźmian,
Józef Szujski, dwaj Wodziccy ostro oponowali przeciwko samej zasadzie propagowania obchodów
i tłumnych manifestacji przyczyniających się do politycznej aktywizacji mas. Szermowali oni
argumentem, że masowe demonstracje antyaustriackie stwarzają podatny grunt dla powstawania
tajnych, rewolucyjnych związków, a niczym nieokiełznana swoboda w spiskowaniu – nazywana
przez nich „liberum conspiro”, doprowadzała zawsze Polaków w czasach porozbiorowych do
tragedii narodowych, podobnie jak „liberum veto” w epoce wcześniejszej doprowadziło do upadku
państwo polskie.

Pragnąc uzasadnić ideologicznie politykę lojalistyczną wspomniana grupa konserwatywna

szeroko rozwijała pogląd, że losy narodu wtedy tylko kształtowały się pomyślnie, gdy
społeczeństwo polskie bez względu na epokę i okoliczności przestrzegało zasady posłuszeństwa i
lojalności wobec istniejącej władzy państwowej. Historyk J. Szujski sprecyzował bliżej te poglądy
w publikacji Kilka prawd z dziejów naszych, gdzie potępił samą zasadę powstań narodowych i dał
wyraz poglądowi, że rządy austriackie w Galicji stanowią legalną, zagwarantowaną traktatami
międzynarodowymi kontynuację dawnej państwowości polskiej. Zasady te rozwijała potem
szeroko tzw. szkoła historyczna krakowska, natomiast już obecnie, w czasie kampanii rezolucyjnej,
Tarnowski, Koźmian, Szujski i Ludwik Wodzicki ogłosili w „Przeglądzie” (1869) cały szereg
anonimowych listów politycznych, pisanych jakoby przez fikcyjne lub historyczne postacie,
którym autorzy pamfletu nadali jednakie cechy współczesnych im działaczy politycznych. Jako
uosobienie mądrości politycznej wysunięto tam postać nadwornego błazna króla Zygmunta I –
Stańczyka, od nazwiska którego przylgnęła do pamfletu nazwa Teki Stańczyka, a cały ten odłam
konserwatywny otrzymał w opinii publicznej nazwę stańczyków.

W najbliższych dziesiątkach lat ów obóz polityczny wysunął się na stanowisko najbardziej

wpływowe, obsadzając swymi ludźmi czołowe stanowiska i nadając ton polityce polskiej w Austrii.
Wynikało to stąd, że zarówno konserwatywne ziemiaństwo, jak również – praktycznie biorąc –
także liberalne mieszczaństwo polskie w Galicji pogodziło się z istniejącym stanem rzeczy,
nawołując do zaprzestania dalszej walki o rozszerzenie autonomii i do rozpoczęcia pracy nad
wewnętrznym rozwojem kraju. W takiej sytuacji wzięła w konsekwencji zdecydowanie górę

ugodowa w stosunku do Wiednia koncepcja ideowo-polityczna stańczyków, która miała zostać
mocniej zaatakowana dopiero w rezultacie wzrostu ruchu robotniczego i chłopskiego z końcem
ubiegłego stulecia.

e. Kształt autonomii galicyjskiej po 1869 r.

Oblicze społeczno-gpspodarcze instytucji autonomicznych w Galicji ukształtowało się

ostatecznie po 1873 r., kiedy to wprowadzono osobne, bezpośrednie wybory do Rady Państwa.
Sejm Krajowy utracił tym samym bezpośredni wpływ na tok obrad parlamentu centralnego.
Ostatecznie sejm ów, stojący na czele organów autonomicznych, objął swymi kompetencjami,
formalnie biorąc nieliczne sprawy: 1) kultury krajowej, 2) budowli publicznych, których koszty
pokrywane były przez kraj, 3) zakładów dobroczynnych, uposażonych z funduszów krajowych,
jak szpitale, przytułki itp. W praktyce jednakże pojęcie kultury krajowej rozumiano dość szeroko,
gdyż sejm uchwalał ustawy w zakresie produkcji rolnej i leśnej oraz ustroju agrarnego. Do sejmu
należało nadto całe ustawodawstwo gminne oraz częściowo ustawodawstwo szkolne, obejmujące
szkoły podstawowe i średnie. Miał sejm nadto pewne uprawnienia w zakresie ustawodawstwa
finansowego, mogąc nakładać dodatkowe podatki, był nadto instytucją nadzorującą i odwoławczą
od władz samorządowych niższego szczebla – powiatowych i gminnych.

Ordynacja wyborcza sejmu galicyjskiego wyraźnie preferowała ziemiaństwo, w mniejszym

natomiast stopniu burżuazję. Wybory odbywały się w czterech kuriach wyborczych – ziemiańskiej,
miejskiej, izb handlowych i chłopskiej, przy czym około 3000 właścicieli ziemskich, należących do
kurii ziemiańskiej otrzymało blisko 30% mandatów sejmowych, podczas gdy około miliona
uprawnionych w kurii miejskiej nie posiadało nawet 50%. Najbiedniejsza ludność miast i wsi,
elementy proletariackie i półproletariackie pozbawione były prawa głosowania, podobnie jak ogół
kobiet. Prawo wyborcze poważnie również krzywdziło ludność ukraińską, która – stanowiąc
niewiele mniej niż połowę ludności Galicji – nie mogła w sejmie uzyskać więcej jak ¼ mandatów.

Niezależnie od tego polskie klasy posiadające starały się dodatkowo powiększyć swoją

przewagę w sejmie, stosując w czasie wyborów takie środki, jak nacisk na chłopów, przekupstwo,
fałszerstwa wyborcze, ażeby tą drogą zdobyć jak największą liczbę mandatów, przewidzianych dla
gmin wiejskich. W rezultacie posłowie chłopscy i ukraińscy stanowili w latach sześćdziesiątych –
osiemdziesiątych bardzo nieliczną grupę.

Organem wykonawczym sejmu i zarządzającym instytucjami autonomicznymi był 6-osobowy

Wydział Krajowy pod przewodnictwem marszałka krajowego (sejmowego). Niższymi organami
autonomicznymi były rady powiatowe i gminne, również wybierane na podstawie ordynacji wy-
borczej, stanowiącej swoiste zespolenie feudalnej zasady reprezentacji stanowej z burżuazyjną
koncepcją wyborczą, opartą na cenzusie majątkowym. Do władz w pewnej części autonomicznych
zaliczono również Radę Szkolną Krajową, której oddano zarząd szkół podstawowych i średnich a
później także zawodowych, w granicach obowiązujących ustaw i rozporządzeń.

Niezależnie od organów autonomicznych istniała na terenie Galicji druga, rządowa hierarchia

władz, mianowana przez rząd wiedeński, na której czele stał namiestnik kraju wraz z podległymi
sobie naczelnikami urzędów powiatowych – starostami. Także i ta hierarchia drogą milczącej
ugody z rządem opanowana była przez konserwatywne ziemiaństwo polskie. Dotyczy to zwłaszcza
urzędu namiestnika, którego nominacja dochodziła zazwyczaj do skutku drogą porozumienia
wiedeńskich kół rządzących i prezydium konserwatywnego Koła Polskiego w Wiedniu.

f. Sytuacja Polaków na Śląsku Cieszyńskim

Począwszy od lat sześćdziesiątych, tj. od początków ery konstytucyjnej w monarchii

habsburskiej, uległ znacznemu ożywieniu polski ruch narodowy w Cieszyńskiem. Zaczęto
rozbudowywać tu sieć Czytelni Ludowych a w 1885 r. założono Macierz Szkolną, naczelną

instytucję kulturalno-oświatową ziemi cieszyńskiej. Poważną rolę w aktywizacji tutejszego ruchu
narodowego zaczynał odgrywać zacieśniający się coraz bardziej kontakt z Galicją, początkowo w
formie obustronnych wycieczek działaczy społecznych i politycznych. Szczególnie Kraków
zaczynał pobudzać i pod niejednym względem kierować wzrastającym na sile ruchem narodowym.

Aktywizacja polityczna śląskiej ludności wyraziła się m.in. we wprowadzeniu pierwszych

polskich posłów do sejmu krajowego w Opawie i do Rady Państwa w Wiedniu. Walka na drodze
parlamentarnej o prawa dla języka polskiego nie wydała jednak poważniejszych rezultatów,
pomimo ścisłej współpracy posłów polskich w sejmie opawskim z reprezentantami ludności
czeskiej Śląska Opawskiego i z wiedeńskim Kołem Polskim.

Sejm śląski w Opawie opanowany był niemal całkowicie, na skutek kurialnej ordynacji

wyborczej, przez przedstawicieli dominującej tu niemieckiej wielkiej własności. Polaków zasiadało
w tym sejmie przeciętnie 3-4 na łączną liczbę 31 posłów. Każdy dalej idący wniosek polski był tu
w konsekwencji odrzucany przez przytłaczającą większość niemiecką. Żywioł polski znajdował się
tu zatem w sytuacji podobnej do położenia przedstawicieli ukraińskich w sejmie lwowskim.
Podobnie jak tam, tak i tu ten stan rzeczy wypływał z określonej ordynacji wyborczej,
faworyzującej klasy posiadające, przede wszystkim zaś klasie ziemiańską – w Galicji polską, w
Cieszyńskiem – niemiecką.

Stopniowe ożywienie polskiego ruchu narodowego coraz wyraźniej niepokoiło uprzywilejowany

tu wszechstronnie element niemiecki, który stosował najrozmaitsze środki presji, przede wszystkim
w szkolnictwie, celem wzmożenia akcji germanizacyjnej. Dokonywało się to głównie poprzez
rozbudowę sieci niemieckich szkół prywatnych przy stosowaniu różnych metod nacisku, by skłonić
ludność polską do posyłania dzieci do tych właśnie szkół.

Działalność burżuazji niemieckiej zmierzała jednocześnie ku stopniowej asymilacji polskiej

ludności wiejskiej poprzez sztuczne podtrzymywanie elementów językowej i kulturalnej
odrębności regionu cieszyńskiego oraz szerzenie opinii o wyższości języka i kultury niemieckiej.
W tym duchu działało renegackie pismo w języku polskim „Nowiny Śląskie” (zał. 1868) a potem
„Nowy Czas” (od 1877). Była to tzw. ślązakowszczyzna, kierunek, próbujący wpoić śląskim
Polakom przekonanie, że stanowią element odrębny nie mający wiele wspólnego z polskością,
bliższy natomiast kulturalnie, politycznie i obyczajowo niemczyźnie. Rzecz jasna, że tego typu
propaganda miała stanowić wstępny etap do dalszej pełnej germanizacji tutejszej ludności polskiej.

g. Początki ruchu ludowego

Galicja była tym krajem, gdzie ruch ludowy rozwinął się najwcześniej i gdzie przybrał znacznie

bardziej radykalne oblicze w porównaniu z innymi dzielnicami Polski. Zjawisko to było
niewątpliwie następstwem szczególnie ostrych konfliktów klasowych między wsią a dworem na
tym terenie, czerpiących swą wyjątkową siłę z rewolucyjnych walk chłopstwa w okresie
poprzednim (1846-1848).

W początkach ery autonomicznej głównym przedmiotem sporu były serwituty leśne i

pastwiskowe. Wlokące się spory o serwituty wpłynęły w poważnym stopniu na przebieg obrad
pierwszego sejmu galicyjskiego doby autonomicznej (1861). Posłowie chłopscy rozpoczęli na
forum tego sejmu burzliwą dyskusję serwitutową, trwającą w ciągu wielu posiedzeń, w której
reprezentanci wsi polskiej i ukraińskiej starli się ostro z polską obszarniczo-burżuazyjną
większością sejmową. Jako czołowy przywódca chłopski wysunął się wówczas Jan Siwieć z
powiatu żywieckiego, przedstawiając w sejmie wniosek, proponujący rozwiązywanie sporów
serwitutowych drogą sądów polubownych, złożonych w połowie z chłopów, w połowie z szlachty.
Wniosek ten jednak został odrzucony przez sejm.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych spory te pozornie przycichły, zwłaszcza że

poprzez poważne nadużycia wyborcze ograniczono, a następnie (w latach 1877-1889) zupełnie
wyrugowano z sejmu posłów chłopskich. W ten sposób chłopstwo utraciło trybunę, z której

walczyło o swe prawa.

Wieś walczyła jednak o nie żywiołowo, przy czym jej pęd do organizowania się przyśpieszyła w

latach siedemdziesiątych działalność eksjezuity, ks. Stanisława Stojałowskiego. Zakupił on w 1875
r. dwa pisemka – „Wieniec” i „Pszczółkę”, które zapoczątkowały na wsi propagandę ruchu
ludowego, co prawda o zabarwieniu klerykalnym, ale dużą zasługą Stojałowskiego był jednak
bezsporny fakt, że właściwie on pierwszy poruszył sprawę chłopską i próbował na większą skalę
wciągnąć wieś do życia politycznego. Należy zaznaczyć, że klasa rządząca Galicji, kraju
szczególnie zacofanego, tkwiła jeszcze ciągle w kręgu światopoglądu feudalnego, negującego
potrzebę udziału chłopów w życiu politycznym. Stojałowskiego, wysuwającego jako swe hasło
programowe aforyzm Krasińskiego „Z szlachtą polską – polski lud”, uznano za niebezpiecznego
działacza, który budząc zainteresowania polityczne wśród chłopów może zrewolucjonizować wieś.

Innego typu działaczem, zaliczanym do czołowych pionierów ruchu ludowego, był Bolesław

Wysłouch, postępowy demokrata, w młodości sympatyzujący z ruchem socjalistycznym. W
wydawanym przez siebie „Przeglądzie Społecznym” (1886-1887) wysuwał on postulaty likwidacji
najbardziej jaskrawych przeżytków feudalizmu i hasła wywalczenia demokratycznych praw
politycznych dla mas chłopskich w ramach istniejącego ustroju społecznego. Drugim z kolei
pismem, adresowanym już do masowego odbiorcy wiejskiego, był wydawany przez Wysłoucha i
jego żonę Marię dwutygodnik „Przyjaciel Ludu”, wychodzący od 1889 r., którego czołowym
publicystą był wybitny później przywódca ludowy – Jan Stapiński.

h. Początki ruchu robotniczego

Pierwsze przejawy ruchu politycznego proletariatu w Galicji dają się zauważyć wcześniej nieco

niż w Królestwie, co niewątpliwie można wyjaśnić znacznie jednak bardziej liberalnymi
stosunkami w porównaniu z zaborem rosyjskim. Z drugiej jednak strony zaznaczyć .wypada, że
choć tutejszy ruch robotniczy miał wcześniejszy rodowód, to jednak nigdy nie przybrał tak
szerokich rozmiarów i tak konsekwentnie rewolucyjnego charakteru jak pod panowaniem carskim.
Był to rezultat zacofania społeczno-ekonomicznego Galicji, gdzie nie było wielkich fabryk i
proletariatu wielkoprzemysłowego. W konsekwencji tutejszy ruch robotniczy przez długie lata
opierał się głównie na proletariacie rzemieślniczym, związanym z małymi zakładami
wytwórczymi.

Pierwsze próby organizowania robotników wyszły tu z kręgów demokratycznej inteligencji

lwowskiej, która założyła w maju 1868 r. „Stowarzyszenie młodzieży czeladniczej ku nauce i
rozrywce” pod nazwą „Gwiazda”. W rok później jeden z najaktywniejszych członków tego
stowarzyszenia – drukarz i były powstaniec Antoni Mańkowski powołał do życia kulturalno-
oświatowe stowarzyszenie drukarzy. Z inicjatywy tej samej grupy zaczęto wydawać od stycznia
1869 r. dwutygodnik „Rękodzielnik”, pismo sympatyzujące już do pewnego stopnia z klasowym
ruchem robotniczym, choć politycznie szło za przywódcami liberalnego mieszczaństwa.

Szerszą akcję propagandową już o charakterze socjalistycznym rozpoczął przybyły do Galicji

Bolesław Limanowski. Agitował on zarówno wśród robotników lwowskich, jak i w środowisku
studenckim, pozyskując w tych kręgach pierwszych zwolenników socjalizmu. Choć owe hasła
socjalistyczne były jeszcze dość dalekie od marksizmu, to jednakże przyczyniły się poważnie do
aktywizacji politycznej proletariatu i posiadały niewątpliwie cechy radykalizmu społecznego.

Wprawdzie policja wytoczyła Limanowskiemu z początkiem 1878 r. proces o tajne

stowarzyszenie i wydaliła go z kraju jako „uciążliwego cudzoziemca”, ale ruch galicyjski zdążył
się już na tyle rozwinąć, że miał już własną kadrę organizatorów i rozporządzał własnym
czasopismem, założonym w końcu tegoż roku przez zecera lwowskiego, uczestnika powstania 1863
r. – Józefa Daniluka – dwutygodnikiem „Praca”. Było to pierwsze polskie legalne pismo
socjalistyczne, które stało się ośrodkiem agitacji socjalistycznej w całym kraju.

W tym okresie pojawił się we Lwowie Ludwik Waryński, jednakże tropiony przez policję

opuścił to miasto i przeniósł się do Krakowa, gdzie założył konspiracyjną organizację
socjalistyczną, obejmującą młodych robotników, studentów i uczniów. Rychło cała ta organizacja
została wykryta przez władze policyjne, które przeprowadziły masowe aresztowania. Ostatecznie
wytoczono 35 osobom proces (luty-kwiecień 1880) pod zarzutem zorganizowania tajnego
stowarzyszenia, „zbrodni zakłócenia porządku publicznego i występku podburzania”.

Oskarżeni postanowili nie wypierać się na rozprawie sądowej socjalizmu, bronić publicznie jego

zasad, dowodzić jego legalności w państwie konstytucyjnym i konsekwentnie zaprzeczać istnieniu
tajnej organizacji. Taktyka ta odniosła pełny sukces. Wyrok sądowy uwalniał podsądnych od
zasadniczych zarzutów, skazano jedynie Waryńskiego i Piekarskiego na 7 dni aresztu za fałszywy
meldunek, Truszkowskiego na 5 dni aresztu, a Mendelsona i Kobylańskiego za niedozwolony
powrót do Austrii na miesiąc aresztu – oraz wszystkich pięciu na wydalenie z granic Austrii.
Podkreślić trzeba żywą sympatię dla oskarżonych i aprobatę dla wyników procesu ze strony całej
demokratycznej opinii publicznej przy jednoczesnym potępieniu ich działalności ze strony
czynników konserwatywno-klerykalnych i wyraźnym niezadowoleniu kół rządowych wszystkich
trzech państw zaborczych, zwłaszcza Rosji i Prus, które wydelegowały na ów głośny proces swych
własnych urzędowych obserwatorów.

Dalsze losy socjalizmu galicyjskiego wiązały się z agitacją legalną, względnie na wpół legalną,

kierowaną przez komitet redakcyjny „Pracy”, w skład którego wchodzili m.in. Mańkowski,
Daniluk, poeta lwowski, autor „Czerwonego Sztandaru” Bolesław Czerwieński, Ludwik Inlaender,
a także Ukraińcy Iwan Franko i Michał Pawlik. Inlaender i Franko opracowali przy pomocy całego
komitetu redakcyjnego tego pisma pierwszy socjalistyczny program w zaborze austriackim,
wydrukowany w maju 1881 r. w Genewie pod tytułem „Program Galicyjskiej Partii Robotniczej”.
W części teoretycznej program ów szedł śladami programu „brukselskiego” socjalistów
warszawskich, uzupełniał go jednak postulatami minimum, przystosowanymi do warunków
stworzonych przez ustrój konstytucyjny Austro-Węgier.

W myśl zapowiedzi „Programu” socjaliści lwowscy, polscy i ukraińscy, podjęli zabiegi

organizacyjne, mające na celu założenie wspólnej partii robotniczej w Galicji, do czego jednak
władze namiestnikowskie nie dopuściły. Mimo to propaganda socjalistyczna na tym terenie nie
ustawała, o czym świadczy choćby cały szereg dalszych procesów socjalistycznych o tajne
stowarzyszenia.

Nieco inaczej kształtowały się początki ruchu robotniczego na Śląsku Cieszyńskim, dokąd mimo

rozbudowy poważnych ośrodków przemysłowych propaganda socjalistyczna docierała później
aniżeli do Galicji, a mianowicie dopiero w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Możemy tu
natomiast zaobserwować cały szereg poważniejszych strajków o charakterze żywiołowym,
począwszy już od lat sześćdziesiątych. W 1872 r. doszło w Bielsku-Białej do starcia strajkujących
włókniarzy z oddziałem wojskowym, przy czym padło dwu zabitych i kilku rannych.

Łączność między polskim ruchem robotniczym na Śląsku Cieszyńskim a organizacjami

politycznymi proletariatu austriackiego i czeskiego była z końcem lat osiemdziesiątych już dość
ścisła. Gazety i broszury socjalistyczne w języku niemieckim i czeskim pojawiły się tu wcześniej
niż polskie i odegrały dużą rolę w budzeniu świadomości klasowej wśród tutejszego proletariatu.

Jak zatem widzimy, początki dziejów polskiego ruchu robotniczego w zaborze austriackim,

świadczą wymownie nie tylko o ścisłych związkach z ruchem proletariatu Kongresówki, ale także
innych narodów monarchii habsburskiej – w Galicji z ukraińskim, w Cieszyńskim – z austriackim i
czeskim.