XVII.

WĘZŁOWA PROBLEMATYKA POLITYCZNA I SPOŁECZNA

POLSKI LUDOWEJ W LATACH 1945-1948

a. Utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej

Zadania stojące przed odradzającym się państwem polskim były olbrzymie. Przerastały one

bardzo wydatnie skalę trudności, jakie miały do pokonania inne kraje powojennego świata.
Wyrażały się one przede wszystkim w tym. że ludowy rząd polski nie był jeszcze powszechnie
uznany jako podmiot prawa międzynarodowego ani też nie zostało wyraźnie określone – w świetle
tego prawa – terytorium państwowe, na którym de facto sprawował władzę. Trudności, o których
mowa, potęgował ogrom zniszczeń, nieporównywalny z żadnym z krajów okupowanych i
prowadzących wojnę. Jeśli do tego dodać konieczność przejścia przez kraj wielkiej fali ruchów
migracyjnych, wywołanych powrotem ogromnej liczby osób deportowanych przez okupanta lub z
przyczyn politycznych przebywających dotąd na emigracji, a także potrzebę przemieszczeń
wielkich mas ludzkich, spowodowanych znacznym przesunięciem się obszaru państwowego ze
wschodu na zachód, to ogrom problemów, które powinny być w krótkim czasie rozwiązane, ukaże
się w całej pełni. Pamiętać przy tym należy, że ich realizacja przebiegała w ogniu ostrej walki
wewnętrznopolitycznej z siłami politycznej prawicy i reakcji. Rząd emigracyjny nie mógł się
pogodzić z klęską własnych koncepcji; w kraju rozwiązano AK (rozkaz Komendanta Głównego –
gen. L. Okulickiego z 19 I 1945 r.), tworzono natomiast antyludową i antyradziecką organizację
„Nie” („Niepodległość”). Wkrótce 16 przywódców prolondyńskiego podziemia z dowódcą „Nie”
L. Okulickim na czele zostało aresztowanych przez radzieckie władze wojskowe, pod zarzutem
organizowania dywersji polityczno-wojskowej na tyłach Armii Czerwonej. Trzech spośród
oskarżonych – postawionych przed sądem w Moskwie – zostało uniewinnionych, większość
otrzymała stosunkowo niskie wyroki, natomiast głównych podsądnych – gen. Leopolda
Okulickiego i delegata rządu londyńskiego na kraj Jana Jankowskiego skazano na karę 10 i 8 lal.

Bardzo trudna okazała się początkowo sprawa wykonania postanowień jałtańskich dotyczących

utworzenia Rządu Jedności Narodowej. Anglia i Stany Zjednoczone dążyły do powołania zupełnie
nowego rządu polskiego, w którym przedstawiciele Rządu Tymczasowego znaleźliby się w
mniejszości.

Jedynie strona radziecka opierała się na formule konferencji jałtańskiej, z której wynikało, że

może być mowa tylko o uzupełnieniu tego rządu przez dodatkowe elementy demokratyczne.
Sprzeciwiała się też prowadzeniu konsultacji z osobami, które nie aprobowały ustalonej na
konferencji krymskiej linii Curzona jako podstawy do wytyczenia granicy polsko-radzieckiej.
Skoro „komisja dobrych usług” znalazła się w impasie, doszło do wymiany korespondencji między
Rooseveltem, Churchillem a Stalinem, w której ten ostatni zaproponował ostatecznie, aby w
sprawie polskiej zastosować „precedens jugosłowiański”. Polegał on na tym, że – analogicznie jak
w Jugosławii – 75% miejsc w przyszłym rządzie należy zagwarantować dla rządu już faktycznie
sprawującego władzę, a 25% dla czynników związanych z emigracją londyńską.

Anglosasi odrzucili tę propozycję, postulując ze swej strony wezwanie na konsultacje do

Moskwy po trzech przedstawicieli – Rządu Tymczasowego, emigracji londyńskiej i prawicowych
działaczy z kraju, co miałoby doprowadzić do ustalenia składu rządu o przewadze orientacji
prozachodniej. W tym czasie, po śmierci Roosevelta, usztywniło się stanowisko USA, gdy jego
następca Truman zaakceptował nieustępliwe stanowisko Churchilla.

W dniu 21 kwietnia 1945 r. Rząd Tymczasowy podpisał z ZSRR Układ o Przyjaźni, Pomocy

Wzajemnej i Współpracy Powojennej. Był to układ sojuszniczy, zawarty na lat dwadzieścia, który
miał formalnie przypieczętować zwrot, jaki się dokonał w stosunkach polsko-radzieckich.
Stwierdza on konieczność „zachowania i wzmacniania stałej i niezłomnej przyjaźni w myśl zasad
wzajemnego poszanowania swej niezależności i suwerenności, jak również nieingerowania w
sprawy wewnętrzne drugiego państwa”.

Układ ów wywołał wprawdzie niezadowolenie obu państw anglosaskich, ale wkrótce potem w

otoczeniu Trumana przeważyły, co prawda tylko przejściowo, wpływy politycznej ekipy zmarłego
prezydenta, zmierzającej do kontynuowania również po wojnie przyjaznych stosunków z ZSRR.
Wyrazem tych tendencji było wysłanie do Moskwy w specjalnej misji byłego najbliższego
współpracownika i doradcy Roosevelta – Harry Hopkinsa, który wyraził zgodę na „formułę
jugosłowiańską”. Z chwilą przyjęcia tej formuły, dającej zdecydowany prymat, bo ¾ tek
ministerialnych, politykom związanym z Rządem Tymczasowym, sprawa zaproszenia na rozmowy
moskiewskie działaczy polskich, reprezentujących poszczególne kierunki polityczne, nie
nastręczała już większych trudności. W rozmowach (17-21 VI) wzięło udział czterech
przedstawicieli Rządu Tymczasowego (Bierut, Osóbka-Morawski, Gomułka. Władysław
Kowalski), pięciu przedstawicieli ugrupowań krajowych (Zygmunt Żuławski z PPS, Władysław
Kiernik z SL, konserwatywni profesorowie Stanisław Kutrzeba i Adam Krzyżanowski, radykalny
działacz społeczny Henryk Kołodziejski) i trzech przedstawicieli emigracji londyńskiej
(Mikołajczyk, Jan Stańczyk i Julian Żakowski).

O porozumieniu w sprawie składu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej Bierut

bezzwłocznie powiadomił „komisję dobrych usług”. Premierem pozostał Osóbka-Morawski,
pierwszym wicepremierem – Gomułka, Funkcję drugiego wicepremiera objął Mikołajczyk,
przejmując poza tym resort rolnictwa i reform rolnych. Ponadto skład rządu uzupełniono m.in. tak,
że Stańczyk z londyńskiej PPS został ministrem pracy i opieki społecznej, a Riernik z krajowego
SL ,,Roch” – administracji publicznej. Wśród 21 członków rządu było 7 reprezentantów PPR, 6 –
PPS, 6 – ludowców i 2 – SD. Prezydentem KRN pozostał nadal Bolesław Bierut, na nowych zaś
jego zastępców powołano prof. Stanisława Grabskiego z emigracji londyńskiej i Wincentego
Witosa z krajowego SL. Formalnie biorąc, rząd ów był owocem kompromisu politycznego poprzez
udział w nim polityków, którzy stali na gruncie burżuazyjnej, nie zaś nowej, ludowej demokracji,
faktycznie jednak przedstawiciele tej ostatniej zachowali wszystkie podstawowe resorty z punktu
widzenia sprawowania władzy i nadawania jej określonego oblicza politycznego. Również skład
KRN uzupełniono o dodatkowych członków spośród polityków przebywających zarówno w kraju,
jak i na emigracji.

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej objął urzędowanie 28 czerwca, a w ciągu najbliższych

dni został uznany przez prawie wszystkie kraje koalicji antyhitlerowskiej i państwa neutralne, które
jednocześnie cofnęły swe uznanie rządowi Arciszewskiego w Londynie.

b.

Konferencja w Poczdamie i ustalenie polskiej granicy zachodniej.

Umowa graniczna polsko-radziecka

Na forum międzynarodowym stało przed Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej przede

wszystkim ostateczne unormowanie sprawy granic państwa polskiego. Ustalenie zachodniej
granicy Polski miało się dokonać na konferencji Wielkiej Trójki, obradującej od 17 lipca do 2
sierpnia 1945 r. w Poczdamie. Stanowisko Anglii i Stanów Zjednoczonych w tej sprawie było
wyraźnie dwulicowe. Jeśli bowiem państwa te bez zbytnich oporów i to już w Teheranie i Jałcie
wyrażały swą aprobatę na uregulowanie wschodniej linii granicznej wzdłuż Bugu i Sanu, to bez
porównania poważniejsze zastrzeżenia wysuwały w odniesieniu do zwrotu Polsce dawnych
polskich Ziem Zachodnich – po Odrę i Nysę Łużycką. Swe stanowisko w sprawie granicy
zachodniej uzależniały one przede wszystkim od tego, jakie oblicze polityczne przybierze
powojenna państwowość polska. Najdobitniej może dał temu wyraz brytyjski minister spraw
zagranicznych A. Eden, który w przededniu konferencji krymskiej pisał do Churchilla o
uzgodnieniach z Amerykanami, że „powinniśmy zachować płynną pozycję w sprawie granicy na
Odrze i przyjąć stanowisko, że rząd JKM nie może uważać się za zmuszonego do przyjęcia
jakiejkolwiek określonej linii zachodnich granic Polski, gdyż nie jesteśmy zobowiązani robić tych
samych ustępstw Polakom lubelskim, które gotowiśmy byli uczynić Mikołajczykowi, aby uzyskać

załatwienie sprawy polskiej”.

Zarówno strona angielska, jak i amerykańska były gotowe akceptować zwrot ziem piastowskich

tylko rządowi polskiemu o orientacji prozachodniej, protestowały natomiast już na początku
konferencji poczdamskiej przeciwko przekazaniu przez rząd radziecki władzom polskim
administracji terenów położonych na wschód od linii Odra - Nysa. Churchill i Truman wyrażali
pogląd, że obszary te stanowią w istocie cześć radzieckiej strefy okupacyjnej Niemiec, w której
odstąpienie funkcji administracyjnej Polakom należy już do wewnętrznych zagadnień politycznych
Związku Radzieckiego. Churchill wysuwał nadto obawy, że przyznanie tak dużych terenów
poniemieckich Polsce nasunie konieczność przesiedlenia wielkiej liczby Niemców do zachodnich
stref okupacyjnych.

Strona radziecka i obecni na konferencji przedstawiciele Tymczasowego Rządu Jedności

Narodowej odpierali przekonywająco wszystkie te zastrzeżenia, motywując zarazem obszernie
konieczność ustalenia zachodniej granicy wzdłuż linii Odry i Nysy Łużyckiej, co zostało
uwieńczone powodzeniem. Konferencja poczdamska postanawiała ostatecznie, że „byłe terytoria
niemieckie na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego bezpośrednio na zachód od
Świnoujścia, a stamtąd wzdłuż rzeki Odry do miejsca, w którym wpada do Odry rzeka Nysa oraz
wzdłuż zachodniej Nysy do granicy Czechosłowacji, włączając tę część Prus Wschodnich, która
nie została oddana pod administrację ZSRR wedle porozumienia osiągniętego na niniejszej
konferencji oraz włączając obszar b. Wolnego Miasta Gdańska, oddane zostaną pod administrację
państwa polskiego i nie będą uważane za część radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech”.

Charakterystyczne dla tej uchwały sformułowania o „byłych” ziemiach niemieckich oraz o tym,

że wchodzą one bezpośrednio nie pod polską okupację, lecz administrację, oznaczały uznanie przez
kontrahentów układu stanu faktycznego – polskiego władania tymi terytoriami. Sformułowania,
mówiące o tym, że definitywne zatwierdzenie granicy polsko-niemieckiej nastąpi na przyszłej
konferencji pokojowej, zgodne z dotychczasowymi zwyczajami międzynarodowymi, okazały się
jednak iluzoryczne. Ujmując rzecz z punktu widzenia prawa międzynarodowego, zastąpić ją miały
dwustronne układy z powstałymi po wojnie obu państwami niemieckimi – Niemiecką Republiką
Demokratyczną (układ w Zgorzelcu z lipca 1950 r.), a następnie także – znacznie później – z
Republiką Federalną Niemiec.

Wkrótce po konferencji w Poczdamie, 16 sierpnia 1945 r. zawarty został między Polską a ZSRR

układ, który wytyczył granicę polsko-radziecką opierając się na wcześniejszych porozumieniach i
zobowiązaniach. Nieco później, w 1946 r., uregulowane zostały sprawy sporne między Polską a
Czechosłowacją, dotyczące granicy w rejonach Cieszyna i Kłodzka.

W ten sposób ustalony został terytorialny kształt ludowego państwa polskiego, który z jednej

strony kładł definitywnie kres wielowiekowym sporom z narodami – ukraińskim, białoruskim i
litewskim, z drugiej zaś, przez powrót na ziemie piastowskie, osłabiał imperializm niemiecki i tym
samym wzmacniał bezpieczeństwo Polski. Obszar Polski Ludowej, ustalony układami
granicznymi, objął 312 520 km

2

, ze znacznie korzystniejszymi granicami w porównaniu z

granicami przedwojennymi. Wystarczy tu choćby przytoczyć fakt, że morska granica nowej Polski
osiągnęła długość prawie czterokrotnie większą (ponad 520 km) od granicy przedwojennej. Po raz
pierwszy też w dziejach granice lądowe Polski przylegają do krajów zaprzyjaźnionych,
pozostających z nią w stosunkach ścisłej wszechstronnej współpracy.

Według spisu z lutego 1946 r. Polska liczyła w tym czasie 23,9 mln ludności, z czego w

miastach zamieszkiwało niecałe 7,5 mln (ok. 31%), a ponad 16 mln na wsi. Z całej tej liczby
przeszło 20,5 mln stanowili Polacy, ok. 2,3 mln Niemcy, których miano w następnych latach
przesiedlić do Niemiec, ponad 500 tys. Ukraińcy i Białorusini, z których większa część miała
wyjechać do ZSRR, wreszcie ok. 300 tys. Żydzi. Inne grupy narodowościowe były bardzo
nieliczne. W konsekwencji zmian terytorialnych Polska stawała się państwem
jednolitonarodowym, państwem o znikomym procencie mniejszości narodowych.

c. Sprawa odbudowy zniszczonego potencjału ekonomicznego kraju

Przed władzami odrodzonego państwa piętrzył się ogrom trudności, wywołanych kolosalnymi

stratami materialnymi i ludnościowymi, poniesionymi przez Polskę w latach 1939-1945, które
szacuje się jako trzy i półkrotnie większe niż w rezultacie I wojny światowej.

Wojna i okupacja pociągnęły za sobą śmierć ponad 6 mln osób, co stanowiło według stanu z

1939 r. 22,2% ogółu obywateli polskich. Z tej liczby tylko 644 tys. przypada na poległych wskutek
bezpośrednich działań wojennych, a 5384 tys. na zmarłych głównie w wyniku eksterminacyjnej i
ludobójczej polityki hitlerowców. Inwalidztwem zostało dotkniętych ok. 590 tys. osób, z czego ok.
100 tys. jako wojskowych.

W liczbie ponad 6 mln obywateli polskich, którzy ponieśli śmierć, mieści się ok. 3,2 mln ofiar

masowej eksterminacji ludności żydowskiej. Bardzo wysokie były w Polsce straty ludności
cywilnej wskutek działań wojennych (w tym zwłaszcza poniesione przez ludność Warszawy we
wrześniu 1939 r. i w powstaniu warszawskim), które przekroczyły 520 tys. osób. Do tej liczby
należy doliczyć drugie tyle osób, zmarłych wskutek eksterminacji pośredniej, jak w następstwie
doznanych ran, nadmiernej pracy, narastających chorób o charakterze epidemicznym itd.
Najliczniejsza jednak grupa – 4 mln 860 tys. osób - to ofiary obozów, więzień, pacyfikacji,
egzekucji i likwidacji gett. Spośród ludności miejskiej zginęło 4 min 756 tys. osób (78,9% strat
ludności), na wsiach natomiast l mln 272 tys.

Należy wyraźnie zaznaczyć, że straty polskie były w stosunku proporcjonalnym do ogółu

zaludnienia najwyższe spośród wszystkich krajów objętych wojną – 220 osób na 1000
mieszkańców. Bardzo wysokie były również straty Związku Radzieckiego – ponad 20 mln osób
(124 na 1000 mieszkańców), Jugosławii – l mln 700 tys. (108 na 1000 mieszkańców) i Grecji – 558
tys. (70 na 1000 mieszkańców). Bez porównania mniejsze straty ponieśli natomiast zachodni
alianci: Wielka Brytania – 600 tys., Francja – 500 tys., Stany Zjednoczone – 300 tys. Jeśli idzie o
główne państwa najeźdźcze, to ich straty ludzkie (również w liczbach zaokrąglonych) wynosiły: w
Niemczech – 8 mln, w Japonii – 1,5 mln (tylko wojskowych), we Włoszech – 900 tys.

Odrębną kartę w hitlerowskiej polityce ludobójczej stanowią obozy koncentracyjne, w których

zdołało przetrwać w czasie wojny 863 tys. Polaków. Na ziemiach polskich znalazł się największy,
gigantyczny obóz zagłady w Oświęcimiu, przeznaczony początkowo dla eksterminacji ludności
polskiej, gdzie jednak masowej zagładzie poddawano także osoby innych narodowości. Pochłonął
on 3-4 mln ofiar. Kilka obozów śmierci na ziemiach polskich skupionych było nad Bugiem, gdzie
mordowano głównie ludność narodowości żydowskiej zwożoną tutaj z całej okupowanej Europy.
Obóz w Bełżcu pochłonął ok. 600 tys. ofiar, obóz w Sobiborze 250 tys., w Treblince 750 tys.

Całokształt strat materialnych Polski stanowił 38% majątku narodowego sprzed wojny (we

Francji 1,5%, w Anglii 0,8%). Ogółem straty w przemyśle oceniono na 35% jego wartości z l
września 1939 r., w komunikacji i transporcie na 50%, w rolnictwie i gospodarce leśnej na 35%. Na
ogólną liczbę 30017 zakładów przemysłowych, objętych spisem z lipca 1945 r. uległo całkowitemu
lub częściowemu zniszczeniu ponad 60%. Podobnie kształtowała się sytuacja w handlu i rzemiośle.
Zniszczeniu całkowitemu lub częściowemu uległo wiele polskich miast. Obok Warszawy,
zniszczonej w 75% (całkowitemu zniszczeniu uległo 44% budynków, a częściowemu 15%)
najdotkliwsze ubytki miały m. in. Kołobrzeg, Stargard Szczeciński, Wrocław, Gdańsk, Legnica,
Szczecin.

Zdezorganizowana była sieć transportowa wskutek zniszczenia 63% mostów i 33% torów

kolejowych. Liczba ocalałych parowozów wynosiła zaledwie 19% stanu przedwojennego, jeszcze
gorzej przedstawiał się stan liczebny wagonów osobowych i towarowych.

Na tych ziemiach, które wchodziły w skład państwa polskiego w okresie międzywojennym

zniszczonych zostało 20% zagród wiejskich, zaś pogłowie bydła spadło w porównaniu z 1939 r. o
52%, trzody chlewnej o 68%. Jeszcze większe zniszczenia miały miejsce w rolnictwie na Ziemiach
Odzyskanych, gdzie dewastacji uległo 28% zagród i gdzie zachowało się – w porównaniu ze

stanem przedwojennym – zaledwie 7,7% bydła rogatego i 4% trzody chlewnej. Były to straty –
globalnie biorąc – bardzo dotkliwe i trudne do odrobienia, zwłaszcza że zadanie to stanęło do
wykonania przez ludność wycieńczoną wojną i kilkuletnią okupacją.

Odbudowa gospodarcza kraju została zapoczątkowana już na terenach wyzwolonych w lecie

1944 r. Odbywało się to w jakże niełatwych warunkach życia przyfrontowego. Obszary wówczas
wyzwolone miały przeważnie charakter rolniczy. Większe obiekty przemysłowe znajdowały się
jedynie w nowotworzonym wówczas województwie rzeszowskim, gdzie istniały zaczątki
przemysłu hutniczego i metalowego w Stalowej Woli oraz zagłębie naftowe w rejonie Krosna.
Można nadto wymienić na terenach wówczas wyzwolonych przemysł włókienniczy w
Białostockiem.

Wezwania władz PKWN, przede wszystkim zaś apele PPR, odwołujące się do patriotyzmu klasy

robotniczej, chłopstwa i w ogóle całego społeczeństwa spotkały się ze spontanicznym odzewem.
Do końca grudnia 1944 r. na ziemiach wyzwolonych wyremontowano i puszczono w ruch cztery
największe elektrownie, odbudowano 85 km sieci wysokiego napięcia i osiągnięto 75%
przedwojennego wydobycia ropy naftowej. Odbudowano również i uruchomiono kilka zakładów
włókienniczych w Białymstoku, hutę i odlewnię stali w Stalowej Woli, kilka zakładów przemysłu
metalowego w Lublinie oraz szereg garbarni i cukrowni. Jednocześnie chłopi województw
wyzwolonych przystąpili do odbudowy swych gospodarstw i do siewów jesiennych. Taki był
początek odbudowy gospodarki polskiej. Celem dostarczenia niezbędnych środków żywności dla
ludności miejskiej i na potrzeby wojska wieś została zobligowana do świadczenia państwu dostaw
obowiązkowych.

Trzeba pamiętać, że wszystkie te poczynania dokonywały się z jednoczesnym

przeprowadzaniem reform społecznych o charakterze zasadniczym, podważających podstawy
ekonomiczne panowania klas posiadających – obszarnictwa i wielkiej burżuazji, którym
towarzyszyła szczególnie ostra walka polityczna. Ważnym pociągnięciem nowych władz było
rozpoczęcie emisji nowych, własnych polskich złotych z równoczesnym wycofaniem złotych
okupacyjnych i niemieckich marek.

Tereny wyzwolone w 1945 r. były znacznie bogatsze, bardziej uprzemysłowione aniżeli te, które

uzyskały wolność w 1944 r. Wystarczy tu wymienić choćby Śląsk z silnie rozwiniętym
przemysłem górniczo-hutniczym, metalowym i chemicznym, łódzki okręg przemysłowy z jednym
z największych w Europie ośrodków przemysłu włókienniczego, warszawski rejon przemysłowy z
zakładami przemysłu metalowego w Ursusie i lnianego w Żyrardowie, wreszcie ośrodki
przemysłowe w Krakowie i Poznaniu.

Na tych też terenach znajdowały się podstawowe skupiska klasy robotniczej o największych

tradycjach rewolucyjnych. Tu partie robotnicze – PPR i PPS miały też znacznie większe i silniejsze
punkty oparcia. Poważne znaczenie dla zabezpieczenia i uruchomienia obiektów przemysłowych
miała działalność tzw. grup operacyjnych (przygotowanych już od jesieni r. 1944), które posuwały
się wraz z armią na zachód z zadaniem organizowania życia gospodarczego.

Doświadczenia PKWN w 1944 r., działalność grup operacyjnych, wreszcie znaczne oddalenie

się frontu sprawiły, że tempo uruchomienia przemysłu było na terenach za Wisłą szybsze na
obszarze wyzwolonym w połowie 1944 r. Poważną rolę w odbudowie gospodarki odegrała pomoc
Związku Radzieckiego, w szczególności dostawy bawełny, materiałów pędnych oraz żywności.
Rozpoczęły się pierwsze prace nad odbudową Warszawy, polegające na oczyszczeniu miasta z min
i pocisków, odbudowie mostów kolejowych i uruchomieniu komunikacji. W ciągu 4 miesięcy po
wyzwoleniu, tj. od stycznia do maja 1945 r., ludność Warszawy zwiększyła się do 200 tys.

Zasadnicze znaczenie miały szybkie postępy w odbudowie transportu kolejowego. Wystarczy

nadmienić, że liczba wagonów towarowych w ruchu zwiększyła się w pierwszym półroczu 1945 r.
Z 2540 do ok. 24 tys. Do połowy tegoż roku na ziemiach należących do państwa polskiego przed
rokiem 1939 uruchomiony został niemal w całości przemysł węglowy, częściowo zaś przemysł
hutniczy, metalowy, skórzany, włókienniczy i cukrowniczy. Szybko postępujące wskażniki

wzrostu produkcji niektórych artykułów przemysłowych w pierwszym półroczu ilustruje
następująca tabela:

Nazwa artykułu

Produkcja

miesiąc/na w

1937 38

Kwiecień

1945

Maj 1945

Czerwiec 1945

Węgiel kamienny
Stal
Ruda cynkowa i ołowiana
Cement
Przędza bawełniana

100
100
100
100
100

29.4
14.0
27.6
11.3

7.9

42,6
22,0
31.7
15.3
12.8

58.6
31,8
52.2
28.0
22,6

Szczególnie duże były wysiłki inwestycyjne państwa w 1946 r. Wyniosły one 40 mld złotych ze

środków własnych i 13 mld pochodzących z kredytów zagranicznych. Ponadto pewne dodatkowe
środki uzyskano z rewindykacji i odszkodowań wojennych oraz z dostaw UNRRA,
międzynarodowej organizacji, utworzonej w listopadzie 1943 r. z inicjatywy USA, W. Brytanii,
ZSRR i Chin, której zadaniem było po zakończeniu działań wojennych przyjście z pomocą krajom
alianckim najbardziej dotkniętym wojną. Inwestycje skoncentrowano na tych odcinkach, które
decydowały o odbudowie całokształtu życia gospodarczego, jak przemysł węglowy, górniczy,
kolejnictwo i urządzenia portowe. W dziedzinie rolnictwa polityka rządu zmierzała w kierunku
odbudowy gospodarstw szczególnie poszkodowanych przez wojnę, likwidacji odłogów,
zaopatrzenia chłopstwa w sprzęt rolniczy i nawozy sztuczne i udzielenia pomocy w
zagospodarowaniu gospodarstwom powstałym w wyniku reformy rolnej oraz osadnikom
przybyłym na Ziemie Odzyskane. Było rzeczą znamienną, że blisko połowę nakładów
inwestycyjnych (ok. 41%) musiała w tym okresie pochłonąć odbudowa środków komunikacyjnych.

Polityka inwestycyjna rządu, wsparta wysiłkiem mas pracujących, powodowała, że tempo

wzrostu produkcji przemysłowej było w powojennej Polsce bardzo szybkie. Wskaźniki produkcji
podstawowych artykułów przemysłowych wynosiły w stosunku do produkcji miesięcznej w 1938
r.: w czerwcu 1945 r. – 36%, w grudniu – 60%, w marcu 1946 r. – 87%, a już we wrześniu tegoż
roku – 100%, osiągając poziom przedwojenny. Rosło bardzo szybko zwłaszcza wydobycie węgla,
które wyniosło w 1946 r. 47,3 mln ton, a więc przeszło dwukrotnie więcej niż w roku poprzednim.
Jednocześnie wzrosła kilkakrotnie w porównaniu z 1945 r. zdolność przewozowa transportu
kolejowego.

Jeszcze szybciej odbudowywał się przemysł na Ziemiach Odzyskanych, którego produkcja była

w 1946 r. siedmiokrotnie wyższa niż w 1945 r., a jego udział w produkcji ogólnokrajowej wzrósł z
8% do ponad 20%.

Poważne, aczkolwiek nie tak znaczne jak w przemyśle, były osiągnięcia w rolnictwie. Na

trudności w tej dziedzinie gospodarki wpłynęły obok wzmiankowanego już zniszczenia zabudowań
i narzędzi i ogromnego spadku pogłowia, masowe ruchy ludności w związku ze zmianami
terytorialnymi i słabość ekonomiczna nowych gospodarstw, obejmowanych przez parcelantów i
repatriantów. Potrzebna tu więc była daleko idąca pomoc ze strony państwa, która wyraziła się w
postaci przekazania wsi po bardzo niskich cenach wielkiej ilości zboża na cele akcji siewnej (w
1945 r. 123 tys. ton) oraz znacznej ilości inwentarza żywego. Ponad 0,5 mln ha ziemi chłopskiej
zostało zaoranych przez Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów i Maszyn Rolniczych.

W ciągu 1946 r. pomoc państwa dla rolnictwa znacznie wzrosła, m.in. trzykrotnie wzrosła ilość

ziemi zaoranej przez PPTiMR i tyleż samo ilość nawozów sztucznych. Do końca tegoż roku chłopi
otrzymali ok. 125 tys. koni oraz ok. 17 tys. sztuk bydła w ramach dostaw z UNRRA. W tym
samym czasie odbudowano ponad 108 tys. zagród chłopskich. Prawie dwukrotnie wzrosła również
ogólna powierzchnia zasiewów (z 1,8 mln ha w 1945/46 r. do 3,1 mln ha w 1946/47 r.).

W grudniu 1945 r. ceny artykułów przemysłowych na wolnym rynku (w przeliczeniu na żyto)

były dwa i pół rażą wyższe niż w latach 1936-1938. W czerwcu 1946 r. w stosunku do marca 1939
r. stanowiły już tylko 103,7%. Korzystniej jeszcze kształtowała się korelacja cen towarów
przemysłowych w przeliczeniu na żywiec, który układał się znacznie poniżej lat przedwojennych.
Zjawiska te pozwoliły państwu na zniesienie systemu świadczeń rzeczowych (czerwiec 1946 r.) i
na zaopatrywaniu odtąd miast w oparciu o zakupy po cenach wolnorynkowych.

Ogólnie biorąc, zadania gospodarcze przewidziane na rok 1946 zostały zrealizowane. W

rezultacie uzyskano ok. 40% produkcji rolnej (w zestawieniu ze średnią lat 1934-1988), ok. 70%
produkcji przemysłowej i łącznie ok. 50% dochodu narodowego w porównaniu z 1938 r.

Osiągnięcia te pozwoliły na znaczną poprawę zaopatrzenia ludności w artykuły spożywcze. Po

wielkich trudnościach stopniowo w ciągu 1946 r. nastąpiła pod tym względem wyraźna poprawa
sytuacji.

d. Problemy przesiedleń i repatriacji w latach 1944 -1946 oraz osadnictwa na

Ziemiach Odzyskanych

Przed odrodzonym państwem stanął wielki problem natury demograficznej, problem przyjęcia

wielkich mas ludności polskiej, znajdującej się dotychczas poza granicami kraju – tak na
Wschodzie, jak i na Zachodzie. Przeważająca część Polaków zamieszkałych na ziemiach
zabużańskich lub przebywających w dalszych częściach ZSRR wyrażała chęć osiedlenia się na
terenie państwa polskiego. Jednocześnie ludność ukraińska i białoruska pragnęła przesiedlić się na
Wschód – do Ukraińskiej i Białoruskiej SRR. Z drugiej strony powróciła do Polski z Zachodu fala
tego typu repatriantów, jak osób wywiezionych do Rzeszy na roboty przymusowe lub osadzonych
w obozach koncentracyjnych. Wracała także do kraju wielka rzesza Polaków, reemigrantów z
Anglii, Francji lub rozproszonych dotąd w różnych częściach świata, w tym dużo byłych żołnierzy
formacji polskich na Zachodzie i uchodźców politycznych.

Ogromnym problemem demograficznym była sprawa zorganizowania osadnictwa polskiego na

Ziemiach Zachodnich i Północnych, związana z równoczesnym przesiedleniem ludności
niemieckiej do Niemiec. W drugiej połowie 1944 r. rozpoczęła się masowa ewakuacja ludności
niemieckiej, zarządzona przez władze hitlerowskie i ucieczka wszystkich tych, którzy obawiali się
odpowiedzialności za popełnione zbrodnie. Ruch ten przybrał następnie olbrzymie rozmiary po
rozpoczęciu przez armię radziecką ofensywy w styczniu 1945 r. Spowodował on, że Polska objęła
Ziemie Zachodnie i Północne w znacznym stopniu już wyludnione; w chwili przejmowania
znajdowało się na nich zaledwie ok. 4 min ludności (przed wojną zamieszkiwało je 8,4 mln osób),
z czego ok. l mln autochtonicznej ludności polskiej, etnicznych Polaków mających obywatelstwo
niemieckie oraz prawie 3 mln Niemców.

Postanowienia o przesiedleniu ludności niemieckiej m.in. z Polski podjęła już konferencja

poczdamska. W wykonaniu jej uchwał Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec ustaliła 20 listopada
1945 r. ramowy plan wysiedlania Niemców z czterech krajów, a mianowicie z Polski,
Czechosłowacji, Węgier i Austrii. W myśl tego planu osoby przesiedlane z Polski miały być
kierowane do radzieckiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej, co też wkrótce nastąpiło. Po wydaniu
przez Ministerstwo Administracji Publicznej odpowiedniego zarządzenia rozpoczęło się planowe,
systematycznie przeprowadzane przesiedlanie Niemców. Objęło ono: w 1946 r. l 632 562 osób, w
1947 r. – 538 324, w 1948 r. – 42 740, w 1949 r. – 61 449 a więc łącznie 2 275 075 osób.
Niezależnie od tego ok. 600-700 tys. Niemców wyjechało samorzutnie lub zostało przesiedlonych
jeszcze w okresie poprzedzającym planową akcję przesiedleńczą. Z około trzymilionowej ludności
niemieckiej co najmniej 75% opuściło Polskę do stycznia 1947 r.

Należy zaznaczyć, że cała owa akcja przesiedleńcza, w przeciwieństwie do deportacji

hitlerowskich przeprowadzanych bestialskimi metodami i pociągających za sobą masowe straty
ludzkie, realizowana była, ogólnie biorąc, przy zachowaniu podstawowych zasad humanitaryzmu,
mimo niełatwej sytuacji ekonomicznej kraju.

Jednocześnie na mocy umów o wzajemnej repatriacji, zawartych przez PKWN z rządem

Ukraińskiej, Białoruskiej (9 IX 1944) i Litewskiej SRR (22 IX 1944) wyjechało z Polski do ZSRR
w latach 1945-1946 ponad 518 tys. osób narodowości ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej. W tym
samym mniej więcej czasie przybyło ze Związku Radzieckiego do Polski ponad l mln 528 tys.
Polaków. Ponadto jeszcze wcześniej – w 1944 r. – przybyło samorzutnie zza Buga co najmniej ok.
200 tys. ludności polskiej, uchodzącej przed terrorystyczną działalnością skrajnych nacjonalistów
ukraińskich. Przesiedleńcy ze Związku Radzieckiego, liczący zatem ponad 1,7 mln osób, osiedlali
się w przytłaczającej większości na Ziemiach Odzyskanych.

Z Zachodu powróciło do Polski w latach 1944-1949 ok. 2,3 mln ludności, z czego ponad 85% w

latach 1945-1946. Ta fala repatriantów osiedliła się częściowo na ziemiach „dawnych”, w znacznej
jednak mierze również na odzyskanych. Najliczniejsze grupy powracały z Niemiec, następnie
Anglii, Francji i Belgii, mniejsze stosunkowo z krajów Bliskiego Wschodu i krajów
amerykańskich, wreszcie ok. 30 tys. z Jugosławii.

Należy wreszcie wspomnieć o trzecim źródle napływu osadników na Ziemie Odzyskane. Z

przeludnionych lub zniszczonych działaniami wojennymi terenów centralnej i wschodniej Polski
napłynęło tu do końca 1950 r. ponad 2,7 mln osób, z czego większość w latach 1945-1946. W
rezultacie z końcem 1950 r. na ziemiach tych zamieszkiwało już 5 mln 894 tys. osób (z czego 95%
stanowili Polacy).

Ogromną rolę w organizowaniu osadnictwa odegrały obie partie robotnicze, a zwłaszcza PPR.

Przeprowadzono na szeroką skalę akcję osadniczą; do pracy w komitetach przesiedleńczych
kierowano najlepszych członków partii. Znajdowali się oni również w grupach wyjeżdżających
osadników.

Od pierwszych dni po wyzwoleniu na Ziemie Odzyskane udawały się również grupy kolejarzy,

łącznościowców, specjalne ekipy fachowców wysyłane przez zakłady pracy (tzw. akcja
patronacka). Bardzo ważną rolę odgrywały grupy operacyjne Komitetu Ekonomicznego Rady
Ministrów, których zadaniem było przejęcie i uruchomienie zakładów przemysłowych.

Akcję osadniczą utrudniały m.in. katastrofalne zniszczenia. Ponadto ziemie te stanowiły przez

dłuższy czas bezpośrednie zaplecze frontu. Na niektórych terenach podjęło działalność podziemie
pohitlerowskie, grupy tzw. wilkołaków (Wehrwolf). Nie zawsze też dobrze od początku układało
się współżycie różnych grup osadników. Stworzenie nowego społeczeństwa wymagało czasu, a
przede wszystkim normalizacji sytuacji. Władze państwowe i partyjne podejmowały w tym celu
szereg skutecznych działań.

W zagospodarowaniu ZO szczególną rolę odegrało ludowe Wojsko Polskie, które rozminowało i

oczyściło z rozmaitego rodzaju pocisków ponad 3 min ha ziemi, tj. blisko ⅓ całego terenu tych
ziem, niosąc również bardzo wydatną pomoc w odbudowie dróg, linii kolejowych, mostów
kolejowych i drogowych. Dużą część tego typu prac wykonali również żołnierze radzieccy, m.in.
rozminowali oni porty w Gdańsku i Szczecinie.

W kwietniu 1945 r. została utworzona – na mocy rozkazu Naczelnego Dowództwa WP –

specjalna Dywizja Rolno-Gospodarcza w składzie 6 pułków, która przejęła i zagospodarowała na
Pomorzu Zachodnim 255 majątków o obszarze ponad 111 tys. ha wraz ze znajdującymi się w nich
obiektami przemysłu rolnego. W czerwcu 1945 r. zainicjowano osadnictwo wojskowe (dla 40 tys.
rodzin), na które przeznaczono 12 powiatów nadgranicznych, położonych wzdłuż Odry i Nysy
Łużyckiej.

Dokonano wreszcie – zgodnie z koncepcją osadnictwa lansowaną przez PPR – zasadniczej

przebudowy struktury agrarnej na Ziemiach Odzyskanych.

e. Podstawowe reformy spoleczno-ekonomiczne – reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu

Zasadnicze wytyczne dla przeprowadzenia zmian w stosunkach agrarnych nakreślone zostały w

Manifeście PKWN. Przeprowadzenie reformy rolnej m.in. było w Manifeście uzasadnione potrzebą

przyśpieszenia odbudowy kraju i zaspokojenia „odwiecznego pędu chłopstwa pracującego do
ziemi”. Podstawowym celem reformy była przebudowa w Polsce ustroju rolnego – likwidacja
własności obszarniczej jako reliktu feudalnego, z którym nie zdołała się uporać II Rzeczpospolita –
i w następstwie – uwłaszczenie i upełnorolnienie chłopstwa małorolnego i robotników rolnych. Tak
pojęta, radykalna reforma rolna, mająca charakter rewolucji agrarnej, musiała się dokonać przy
aktywizacji politycznej i współdziałaniu w jej przeprowadzeniu szerokich mas chłopskich.

Tymczasem radykalizm społeczny chłopstwa, czerpiący swe tradycje z antyobszarniczych i

antysanacyjnych wystąpień wsi w okresie międzywojennym i z lat dawniejszych, uległ w latach
1939-1944 pewnemu osłabieniu, co wywołane było specyficzną atmosferą wojny i okupacji; w
sytuacji, gdy całemu narodowi zagrażała biologiczna zagłada, na drugi plan schodziły zadawnione,
tradycyjnie nurtujące masy antagonizmy społeczne. W nowej więc sytuacji, po wyzwoleniu, przed
czynnikami radykalnymi i rewolucyjnymi – przede wszystkim przed PPR – stało zadanie
rozbudzenia niejako na nowo antyobszarniczego, oddanego ruchu chłopskiego. Jednocześnie
należało się postarać o jak najszybsze wydanie odpowiednich aktów ustawodawczych jako
podstawy prawnej dla przeprowadzenia reformy rolnej.

W myśl koncepcji PPR podstawowym czynnikiem, realizującym tę reformę, miały stać się

komitety podziału ziemi, złożone z robotników rolnych i małorolnych chłopów, a więc czynnik
społeczny. Przeciwko przekazaniu reformy rolnej w ręce czynnika społecznego wystąpił jednak
ówczesny kierownik resortu rolnictwa i reform rolnych w PKWN, Andrzej Witos (brat przyrodni
wybitnego przywódcy ruchu ludowego Wincentego Witosa), który stanął na stanowisku jej
przeprowadzenia poprzez aparat administracyjny.

Spór zakończył się kompromisowo. 15 sierpnia 1944 r. KRN zatwierdziła jednomyślnie dekret

PKWN o utworzeniu Urzędów Ziemskich (wojewódzkich i powiatowych), których zadaniem było
przeprowadzenie reformy. Wyłączone z administracji ogólnej, podporządkowane zostały one
bezpośrednio resortowi rolnictwa i reform rolnych, który określać miał zakres ich działalności i
politykę. Obok dekretu przyjęta została rezolucja wniesiona przez PPR, poparta przez większość
przedstawicieli PPS i SL, przewidująca kontrolę społeczną nad działalnością Urzędów Ziemskich,
którą sprawować miały komisje ziemskie działające przy radach narodowych. W skład tych komisji
wejść mieli chłopi bezrolni, małorolni i średniorolni oraz fachowcy z dziedziny rolnictwa oraz
przemysłu rolnego.

Bezpośrednio po uchwaleniu dekretu o organizacji Urzędów Ziemskich rozwijała się polityczna

akcja na rzecz przeprowadzenia reformy, inspirowana głównie przez PPR i radykalnych ludowców.
Rezolucje w tym kierunku podejmowały również komitety robotników folwarcznych. W tej
atmosferze ukazał się 6 września 1944 r. dekret PKWN o reformie rolnej zaakceptowany przez
KRN. Po dyskusji zgodzono się na ustalenie w dekrecie jedynie górnej granicy nadziału, ustalając
ją na 5 ha, pomijając całkowicie sprawę granicy dolnej, stanowiącej główny przedmiot sporu.
Dolna granica miała być uzależniona od liczby uprawnionych i zapasu ziemi w danym rejonie, a
więc w drodze praktyki.

Zaznaczyć trzeba, że PPR szła raczej w kierunku mniejszych nadziałów w celu objęcia reformą

możliwie jak największej liczby uprawnionych. Czynnik polityczny górował więc w tej koncepcji
zdecydowanie nad ekonomicznym, chodziło o to, ażeby poprzez objęcie reformą jak
najliczniejszych mas chłopskich związać je trwale z nowym ustrojeni, z nową rzeczywistością
polityczną.

Z uwagi na mały stosunkowo zapas ziemi przeznaczony do parcelacji niektórzy przedstawiciele

S L wysunęli koncepcję objęcia reformą gospodarstwa już od 35 ha wzwyż, co jednak spotkało się
ze zdecydowanym sprzeciwem PPR, PPS i większości przedstawicieli SL, był to bowiem pomysł
mocno ryzykowny, mogący spowodować przejście na pozycje reakcyjne już nie tylko obszarników,
ale także znacznej części bogatych chłopów.

Ostatecznie dekret PKWN postanawiał, że reformie rolnej podlegają majątki o obszarze powyżej

100 ha powierzchni bądź 50 ha użytków rolnych, natomiast na terenach trzech województw

zachodnich – poznańskiego, pomorskiego i śląskiego – powyżej 100 ha, bez względu na ilość
użytków rolnych. Na cele reformy rolnej miały przejść nadto nieruchomości ziemskie, stanowiące:
a) własność skarbu państwa, b) własność obywateli Rzeszy Niemieckiej i obywateli polskich
narodowości niemieckiej, c) własność osób skazanych prawomocnie za zdradę stanu, za
kolaborację z okupantem ze szkodą dla państwa lub ludności polskiej, d) nieruchomości ziemskie
skonfiskowane z jakichkolwiek innych przyczyn.

Dekret postanawiał następnie, że o prawnym położeniu nieruchomości ziemskich należących do

Kościoła katolickiego, względnie innych wyznań, zadecyduje Sejm Ustawodawczy.

Jak łatwo dostrzec, dekret skierowany był przede wszystkim przeciwko klasie ziemiańskiej,

przeciwko obszarnictwu, jako najbardziej reakcyjnej części społeczeństwa, której istnienie
zaciążyło tak mocno na obliczu państwa w okresie międzywojennym. Jednocześnie jednak obok
aspektu społecznie radykalnego cechował dekret aspekt radykalny w sensie narodowym.
Przewidywano bowiem przejęcie całej niemieckiej własności na ziemiach polskich, co spotkało się
z powszechną aprobatą jako akt naprawy krzywd, popełnionych wobec narodu polskiego przez
zachodniego sąsiada w czasie jego wielowiekowego „parcia na wschód” („Drang nach Osten”).

Obszar gospodarstw nowo powstałych, jak i karłowatych uzupełnionych nowym nadziałem

ziemi, nie mógł przekraczać 5 ha ziemi średniej jakości a w przypadku gospodarstw ogrodniczo-
warzywniczych – 2 ha. Zasadą reformy była jej powszechność, oznaczająca prawo do skorzystania
z niej wszystkich uprawnionych. Jednak na terenach wyzwolonych w 1944 r. było to możliwe do
zrealizowania tylko częściowo z uwagi na mały zapas ziemi – w Rzeszowskim dla 10-15%
uprawnionych, na Lubelszczyźnie i Białostocczyźnie w nieco wyższym procencie. Dekret
zapowiadał, że dalsze nadziały ziemi nastąpią po całkowitym wyzwoleniu wszystkich ziem
polskich. Wysokość cen ziemi określono dla nabywców z reformy rolnej na bardzo niskim
poziomie, ustalając zarazem bardzo dogodne warunki spłat. Nadawało to reformie prawdziwie
ludowy charakter. Cena ziemi sięgała wysokości przeciętnego rocznego urodzaju z danego obszaru,
a więc 15 cetnarów metrycznych żyta za l ha ziemi III klasy. Nabywający ziemię wpłacali przy
obejmowaniu gospodarstwa 10% ceny kupna (wpłata ta mogła zostać odroczona na okres 3 lat),
resztę zaś należności w ratach, rozłożonych na 10-20 lat. Dekret przewidywał również podział
między chłopów inwentarza martwego i żywego z rozparcelowanych majątków.

Postanowienia dotyczące reformy rolnej nie przewidywały żadnego odszkodowania dla

wywłaszczonych obszarników. Mogli oni natomiast otrzymać samodzielne gospodarstwa poza
obrębem wywłaszczonego majątku w rozmiarach przewidzianych dekretem, tj. do 5 ha lub
korzystać z zaopatrzenia miesięcznego w wysokości uposażenia urzędnika państwowego VI grupy,
a więc średnio sytuowanego, skoro istniało wówczas w Polsce dwanaście grup urzędników.
Zaopatrzenie to mogło być podwyższone dla osób, które wyróżniły się w walce z okupantem.

Dekret ustalał bardzo krótkie terminy realizacji parcelacji. Dnia 20 grudnia nabywcy zostali już

w olbrzymiej większości wprowadzeni przez Urzędy Ziemskie w posiadanie nabytych parceli i
otrzymali tytuły własności. Realizacja reformy odbywała się w warunkach ostrej walki politycznej,
przy czynnym niejednokrotnie przeciwdziałaniu elementów reakcyjnych i sabotowaniu jej ze
strony części konserwatywnie usposobionego aparatu administracyjnego. Jej przeprowadzenie
przyczyniło się jednak do istotnych zmian w układzie sił politycznych i klasowych na korzyść
obozu ludowo-demokratycznego. Obóz PKWN pozyskał tą drogą poważną część chłopstwa,
zwłaszcza biedoty wiejskiej.

Kontynuacja reformy rolnej na terenach wyzwolonych w 1945 r. przebiegała już w bardziej

sprzyjających warunkach, przy znacznie większej aktywności klasy robotniczej i mas chłopskich.
Władze Polski Ludowej w wyniku doświadczeń, uzyskanych w pierwszej fazie reformy, wydały 17
stycznia 1945 r. szereg poprawek do dekretu z 6 września roku ubiegłego. Uwzględniono m. in.
potrzeby nadziału ziemi dla chłopów średniorolnych, obarczonych dużą rodziną oraz konieczność
konfiskaty ziemi osób skazanych za przestępstwa przewidziane w dekrecie O ochronie państwa z
30 października 1944 r.

Ogólnie biorąc okres realizacji reformy na terenach nowo wyzwolonych był jeszcze krótszy niż

w Polsce wschodniej i trwał 4-6 tygodni. W jej przeprowadzeniu duży udział miała klasa
robotnicza. W brygadach robotniczych działających w tej akcji uczestniczyło 8 tys. robotników, z
czego ok. 4 tys. członków PPR. Aktywność chłopstwa ujawniła się przede wszystkim w
województwach centralnych, szczególnie w województwie kieleckim, oraz w szeregu powiatów
województw – warszawskiego, łódzkiego i krakowskiego. Najmniej aktywny był udział chłopstwa
w województwie poznańskim i pomorskim, gdzie liczba chłopów uprawnionych do korzystania z
reformy rolnej była niewielka, a najwięcej otrzymali robotnicy folwarczni. Wystąpiło tu nawet
zjawisko niechęci robotników rolnych do brania ziemi z reformy rolnej, a nawet miały miejsce
wypadki zrzekania się już otrzymywanych nadziałów. Wynikało to w dużej mierze z odmiennej,
niż w Polsce centralnej, struktury agrarnej. W tych województwach wykształciła się wielka
własność ziemska typu kapitalistycznego, z minimalnymi pozostałościami feudalnych form
wyzysku robotnika rolnego, którego położenie zbliżone było do pozycji społecznej proletariatu
miejskiego. Taki robotnik rolny nie dążył już często do zdobycia własnej gospodarki, zadowalając
się, lepszą niż w innych częściach Polski, dotychczasową pozycją socjalną. Dlatego też w
województwach zachodnich określono znacznie większy areał działek osadniczych aniżeli w
pozostałych województwach. Górną granicę nadziału dla parcelanta podniesiono tu z 5 do 7 ha.

W połowie 1945 r. po powstaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i dojściu do głosu

czynników politycznych związanych z Mikołajczykiem (zob. niżej) doszło do prób zahamowania i
wypaczenia rewolucyjnego charakteru reformy. Znalazło to wyraz w szeroko rozwiniętej przez te
sfery kampanii propagandowej na rzecz „poprawienia” reformy rolnej oraz utrzymania na Ziemiach
Odzyskanych starej struktury agrarnej. Według tych koncepcji zachowane miały tam zostać
wszystkie gospodarstwa w kategoriach od 5 do 100 ha a folwarki miały być podzielone na
gospodarstwa o przeciętnej powierzchni 30 ha.

Po powrocie Mikołajczyka uległa również ożywieniu akcja zmierzająca do reprywatyzacji

niektórych majątków na ziemiach dawnych pod najrozmaitszymi pozorami. Akcja ta, choć nie
przybrała zbyt wielkich rozmiarów i objęła głównie folwarki o obszarze poniżej 100 ha, wywołała
jednak nastroje niepokoju i niepewności wśród części parcelantów. Spotkała się też z energiczną
kontrakcją PPR i całego bloku rewolucyjno-demokratycznego, która doprowadziła do ogłoszenia
uchwały Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych (l l VIII 1945) stwierdzającej,
że żaden chłop, który objął działkę z reformy rolnej, nie może być z niej usunięty.

Podstawowa część ziemi obszarniczej na ziemiach dawnych uległa parcelacji w latach

1944-1945. W okresie późniejszym (1946-1949) parcelowano już przeważnie tylko pojedyncze
majątki, obsadzając dodatkowo wolne jeszcze działki. Do l stycznia 1949 r. przejęto na cele
reformy ogółem 9707 obiektów o łącznym obszarze 3 485 600 ha, z czego rozparcelowano l mln
210 tys. ha, wyłączono zaś spod parcelacji l 306 300 ha ziemi na różne cele użyteczności
publicznej, jak szkolnictwo zawodowe i ogólne, wreszcie na Państwowe Gospodarstwa Rolne. W
posiadaniu Państwowego Funduszu Ziemi pozostało 734 600 ha. przeznaczonych na powiększenie
PGR, dla spółdzielni produkcyjnych, samorządu terytorialnego, administracji lasów państwowych
itd. Należy dodać, że w ręce chłopskie przeszło nadto na ziemiach dawnych w tym okresie 736 tys.
ha ziem poniemieckich oraz ok. 400 tys. ha ziem po ludności ukraińskiej repatriowanej do ZSRR.
Na Ziemiach Odzyskanych osadnicy uzyskali 3 685 600 ha ziemi.

W wyniku reformy rolnej powstało w Polsce 814 tys. nowych gospodarstw (466 900 na

Ziemiach Odzyskanych, 347 100 na ziemiach dawnych) a 254 400 upełnorolniono. Przeciętna
wielkość nowo utworzonego gospodarstwa wynosiła na ziemiach dawnych – 5,4 ha, na
odzyskanych – 7,9 ha. Szacuje się, że po wojnie ponad ¼ ogółu gospodarstw w Polsce powstała w
wyniku reformy rolnej i osadnictwa na Ziemiach Odzyskanych.

Do podstawowych konsekwencji reformy zaliczyć należy: likwidację obszarnictwa jako klasy

społecznej, unicestwienie skutków niemieckiej działalności kolonizacyjnej i wreszcie – złagodzenie
głodu ziemi wśród chłopstwa i jego „ześredniaczenie”; obszar ziemi ornej przypadający na głowę

ludności rolniczej wzrósł z 0,96 ha w 1931 r. do 1,44 ha w 1949 r. a więc o 50%.

Trzeba wreszcie zaznaczyć, że niezależnie od realizacji poprzez reformę podstawowych zadań o

charakterze demokratycznym, poważne znaczenie dla dalszej ewolucji rolnictwa, już w kierunku
socjalistycznym, miało utworzenie w ramach owej reformy sieci państwowych gospodarstw
rolnych, obejmujących ok. 12% użytków rolnych oraz przejęcie przez państwo 3,5 min ha lasów i
ponad 1050 obiektów przemysłu rolnego.

*

* *

Drugą z podstawowych reform decydujących o kierunku rozwoju Polski, równej wagi dla

umocnienia władzy ludowej i nadania określonego kierunku dalszym przeobrażeniom społeczno-
politycznym w powojennej Polsce – była nacjonalizacja kluczowych gałęzi przemysłu. Ażeby
wyjaśnić jej genezę, trzeba przypomnieć, że wraz z wyzwoleniem rozpoczął się na ziemiach
polskich proces rewolucji społecznej, przy czym jednym z jego głównych przejawów było
przejmowanie przez klasę robotniczą i zabezpieczanie na rzecz państwa wielkich fabryk i zakładów
przemysłowych.

Zadanie to wykonywały niemal we wszystkich przedsiębiorstwach komitety fabryczne, których

część powstała z inicjatywy partii robotniczych i związków zawodowych, jeszcze w okresie
okupacji lub w przeddzień wyzwolenia, większość zaś dopiero w momencie wyzwolenia kraju.
Wiele fabryk ocalało tylko dzięki czujności i odwadze komitetów fabrycznych, które w okresie
okupacji sabotowały wywóz i rozbiórkę maszyn, ochraniały zakłady przed wysadzeniem ich w
powietrze, ukrywały dla przemysłu polskiego wiele narzędzi i surowców. Były one również
niejednokrotnie inicjatorami i organizatorami akcji uruchamiania fabryk w pierwszych dniach po
wyzwoleniu. Tę ostatnią rolę wypełniały również wspomniane już grupy operacyjne do spraw
przemysłu.

Jako jedno z najpilniejszych zadań w dziedzinie ekonomicznej uważano ustalenie odpowiednich

form współpracy komitetów fabrycznych z tworzącą się władzą przemysłową. Znalazło to wyraz w
decyzji PKWN o powoływaniu trzyosobowych tymczasowych zarządów zakładów fabrycznych, w
skład których wchodził jako przewodniczący zarządu dyrektor fabryki oraz dwaj członkowie –
delegat rady zakładowej i przedstawiciel miejscowej rady narodowej. Takie trzyosobowe
kierownictwo miało kojarzyć w swym składzie czynnik fachowy, reprezentowany przez dyrektora,
czynnik społeczny – wyrażający interesy załogi oraz czynnik polityczny, nadający pracy zakładu
kierunek zgodny z ogólnymi tendencjami polityki gospodarczej państwa ludowego. W dalszych
poczynaniach partie robotnicze – PPR i PPS – rozwinęły szeroką akcję, zmierzającą do
podporządkowywania komitetów fabrycznych i rad zakładowych jednemu ośrodkowi
organizacyjnemu – związkom zawodowym.

Z końcem lutego 1945 r. Ministerstwo Przemysłu poprzez utworzone centralne zarządy i

zjednoczenia przemysłowe rozpoczęło przekształcanie zarządów tymczasowych w
podporządkowane jednostkom nadrzędnym dyrekcje fabryk. W tym samym mniej więcej czasie
Komisja Centralna Związków Zawodowych (KCZZ) przedłożyła rządowi projekt dekretu o radach
zakładowych, który jednak – wskutek różnych trudności – wszedł w życie dopiero w maju tegoż
roku. Dekret ten zamykał pierwszy okres tych wszystkich przeobrażeń, w wyniku których wielki i
średni przemysł przeszedł na zawsze w ręce narodu.

W miesiącach letnich i jesienią 1945 r., bezpośrednio po przyjeździe Mikołajczyka, miały

miejsce próby reprywatyzacji fabryk. Ułatwiał je brak prawnego zabezpieczenia tych przemian
społeczno-ustrojowych, które dokonały się już w przemyśle, a mianowicie – brak ustawy o
nacjonalizacji. Zarówno ta okoliczność, jak i oddolne żądania załóg fabrycznych skłoniły PPR i
PPS do wystąpienia w końcu 1945 r. z inicjatywą wydania tego typu ustawy, co zresztą
zadeklarowano już na I Kongresie Związków Zawodowych w listopadzie 1945 r. W wydaniu
ustawy o nacjonalizacji przemysłu partie obozu demokratycznego, z PPR na czele, widziały prawne
usankcjonowanie rewolucyjnych przeobrażeń już dokonanych w przemyśle i tym samym ważny

czynnik normalizacji stosunków politycznych i gospodarczych w kraju.

Rządowy projekt ustawy o nacjonalizacji, opracowany na wniosek PPR i PPS, oparty był na

czterech następujących zasadach: przejęcia na własność państwa wszelkiego mienia
poniemieckiego w trybie konfiskaty; przejęcia przez państwo, za odszkodowaniem, przedsiębiorstw
zatrudniających powyżej 50 pracowników na jedną zmianę, mających kluczowe znaczenie dla
gospodarki narodowej; przekazania przez państwo samorządowi terytorialnemu lub spółdzielczości
przedsiębiorstw, opartych wyłącznie lub głównie na miejscowych surowcach i produkujących
przede wszystkim dla potrzeb lokalnych; zwrotu właścicielom tych przedsiębiorstw, które w dniach
wyzwolenia kraju objął tymczasowy zarząd państwowy, które jednak na mocy ustawy nie
podlegały nacjonalizacji.

Głównym oponentem ustawy o nacjonalizacji przemysłu, wniesionej pod obrady KRN w dniach

2-3 stycznia 1946 r., było kierowane przez Mikołajczyka Polskie Stronnictwo Ludowe. Atakowało
ono dwa postanowienia projektu ustawodawczego, a mianowicie – zakres nacjonalizacji i zasadę
odszkodowań.

W szczególności domagało się PSL podniesienia dolnej granicy dla nacjonalizowanych

zakładów z 50 do 100 robotników, zatrudnionych na jedną zmianę. Oznaczało to w zasadzie
wyłączenie spod nacjonalizacji całego przemysłu średniego. W praktyce natomiast zachowano by
prywatną własność prawie całych działów wytwórczości przemysłowej, takich jak przemysł
elektrotechniczny, garbarski, drzewny, konfekcyjny i papierniczy, w których w ówczesnej Polsce
dominowały przedsiębiorstwa średnie. Uniknęłoby nacjonalizacji 40% spośród ogółu
przedsiębiorstw przewidzianych ustawą projektowaną przez partie robotnicze, zatrudniających
ponad l min ludzi. Równocześnie zostałby w dużej mierze uratowany stan posiadania polskiej
narodowej burżuazji, która lokowała swe kapitały przede wszystkim w przemyśle średnim, podczas
gdy w wielkiej wytwórczości przemysłowej, której upaństwowienia PSL nie kwestionowało,
przeważał kapitał obcy.

Odrzucanie przez to stronnictwo zasady wszelkiego odszkodowania dla wywłaszczonych

przemysłowców było zjawiskiem pozornie paradoksalnym, gdyż stawiało ono PSL na pierwszy
rzut oka w rzędzie sił bardziej radykalnych od obu partii robotniczych. W istocie rzeczy jednak był
to po prostu chwyt demagogiczny. Zgadzając się na wypłacenie odszkodowań zagranicznym
kapitalistom, projektodawcy ustawy chcieli wytrącić broń z ręki reakcyjnym i antypolskim
ośrodkom na Zachodzie, pomawiającym Polskę o łamanie prawa międzynarodowego. Odrzucenie
tej zasady mogłoby stanowić pretekst do gospodarczego izolowania Polski od krajów zachodnich.
Tymczasem polityka PSL właśnie zmierzała do skomplikowania sytuacji międzynarodowej
państwa polskiego, usiłowała doprowadzić do bezpośredniego zaangażowania mocarstw
zachodnich do walki przeciwko upaństwowieniu przemysłu, ażeby drogą zewnętrznego nacisku na
rząd spowodować w ogóle odłożenie całej reformy.

PPR i PPS stały na stanowisku wypłacenia ekwiwalentu byłym zagranicznym posiadaczom

fabryk, jednak w takiej wysokości i na takich warunkach, które by nie zahamowały tempa
odbudowy i rozwoju gospodarki kraju. Trzeba nadto pamiętać, że spłatą odszkodowań miała być
objęta jedynie V? przedsiębiorstw podlegających nacjonalizacji. Wynikało to stąd, że wyłączono od
tej zasady wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe znajdujące się na terenie Ziem Odzyskanych a
nadto te wszystkie przedsiębiorstwa, leżące na ziemiach dawnych, które były kontrolowane przez
kapitał niemiecki, dalej stanowiące własność osób, które zbiegły do nieprzyjaciela, wreszcie tzw.
majątek opuszczony, którego właściciele lub ich bezpośredni spadkobiercy zginęli w czasie wojny.

Zasada odszkodowań dla zagranicznych kapitalistów została faktycznie zrealizowana

wieloetapowe, w okresie 10-15 lat powojennych, w drodze dwustronnych umów z
zainteresowanymi państwami kapitalistycznymi.

Ostatecznie jednak PSL, nie chcąc uchodzić za stronnictwo wsteczne, w trzecim czytaniu

głosowało na rzecz uchwalenia ustawy. Obie reformy – nacjonalizacja przemysłu wielkiego i
średniego oraz reforma rolna – miały decydujące znaczenie w procesie przekształceń struktury

społecznej. Były rewolucyjnymi aktami władzy ludowej i stanęły u podstaw formowania się ustroju
socjalistycznego. Reforma rolna zniosła ziemiaństwo jako klasę, poprawiła strukturę gospodarstw
chłopskich, przyczyniła się do likwidacji przeludnienia agrarnego i głodu ziemi na wsi.
Nacjonalizacja przemysłu doprowadziła do likwidacji burżuazji jako klasy i radykalnie zmieniła
sytuację robotników. Zmiany te były tym głębsze, że równolegle z omawianymi tu reformami
przebiegały reformy ustroju politycznego, stwarzające prawne podstawy władzy ludowej,
proklamujące powszechne prawo do pracy, ochrony zdrowia i opieki społecznej, wprowadzające
nowy system instytucji politycznych, administracyjnych, socjalnych i kulturalnych.

f.

Walka polityczna z reakcyjnym podziemiem i siłami legalnej opozycji

Utrwalanie władzy ludowej i budowa zrębów nowej państwowości dokonywały się w ostrej

walce politycznej z siłami reakcyjnymi. W walce tej siły rewolucyjnej lewicy, którym przewodziła
PPR, znajdowały się w ofensywie, siły zaś związane z obozem londyńskim w wyraźnym odwrocie.
Wzmiankowany już poprzednio rozłam na emigracji i wyjście ludowców z rządu emigracyjnego
przyczyniło się również w kraju do pogłębienia tarć w tym obozie. Porozumienie moskiewskie, w
wyniku którego weszła do Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej grupa liberalnych polityków
burżuazyjnych i drobnomieszczańskich z Mikołajczykiem na czele, nie zmieniło zasadniczego
charakteru władzy w kraju, której trzonem były nadal siły związane z rewolucyjną lewicą.

Powrót byłego premiera rządu emigracyjnego do kraju wzmógł jednak nadzieje sił o orientacji

prozachodniej, nastawionych konserwatywnie i tradycjonalistycznie, na możliwość przechwycenia
władzy przez prawicę społeczną i zahamowania procesu rewolucyjno-demokratycznych reform.
Siły te w różnych miastach Polski zgotowały Mikołajczykowi owacyjne powitania, które
przekształciły się w manifestacje o charakterze antyrządowym. Najgroźniejsze ze wszystkich
poczynań obozu konserwatywnego były, próby reprywatyzacji majątków ziemskich i zakładów
produkcyjnych, które podkopywały wiarę w siłę i trwałość władzy ludowej, wzmagały niepewność
wśród elementów wahających się i osłabiały dynamizm działania sił rewolucyjnych.

Jednocześnie nastąpiło przegrupowanie sił politycznych. Porozumienie moskiewskie pozwalało

zwolennikom Mikołajczyka zalegalizować własne stronnictwo, które w kilka tygodni później w
końcu sierpnia 1945 r., dla odróżnienia od lewicowego SL, przemianowali na Polskie Stronnictwo
Ludowe (PSL). Legalne możliwości działania uzyskało również Stronnictwo Pracy (SP) Karola
Popielą. Rozwiązała się natomiast Rada Jedności Narodowej, stanowiąca polityczną organizację
stronnictw popierających dotąd rząd londyński. Nastąpiła także likwidacja Delegatury tego rządu.
RJN w ostatniej swej uchwale orzekła, że walka o zmianę ustroju powinna toczyć się odtąd na
płaszczyźnie opozycji legalnej, kierowanej przez Mikołajczyka. Stanowisko to wypływało z
określonej oceny sytuacji międzynarodowej ze strony PSL i czynników popierających to
stronnictwo. Natomiast czynniki skrajnie prawicowe liczyły na konflikt między ZSRR a państwami
zachodnimi i możliwy rychły wybuch nowej, trzeciej wojny światowej i dlatego pozostawały w
podziemiu. Przywódcy PSL zakładali, że wojna między zwycięskimi sojusznikami jest w
najbliższej przyszłości wykluczona, natomiast o układzie sił w świecie zadecyduje przewaga
ekonomiczna, należąca do USA. Skoro zbrojna interwencja angloamerykańska w sprawie Polski
nie wchodziła w rachubę, należało obrać taktykę kompromisu, podkreślając potrzebę przyjaznego
współżycia polsko-radzieckiego, dążąc przez ewolucję, legalnymi środkami do stopniowego
opanowania aparatu państwowego. Według przywódców PSL jedynym zwłaszcza realnym
sposobem zdobycia władzy były wybory sejmowe, w których spodziewali się odnieść zwycięstwo.
Dlatego też kierowali cały swój wysiłek na odpowiednie przygotowanie się do wyborów,
odsuwając na dalszy plan innego typu problematykę.

Kierownictwo tej partii dobrze rozumiało, że z braku innych zalegalizowanych stronnictw

burżuazyjnych wszystkie żywioły prawicowe oddadzą swe głosy w wyborach na rzecz PSL. Istniał
pod tym względem przykład Węgier, gdzie zakaz wystawienia list skrajnie prawicowych

doprowadził do głosowania całej prawicy na węgierski odpowiednik PSL, a mianowicie na Partię
Drobnych Rolników, która uzyskała wskutek tego ok. 60% głosów. Zwolennicy Mikołajczyka
liczyli się z taką samą ewentualnością.

Wśród stronnictw zalegalizowanych w lecie 1945 r. istniało jeszcze drugie stronnictwo stojące

w zasadzie na gruncie systemu kapitalistycznego – Stronnictwo Pracy (SP). Jednak zgoda na jego
zalegalizowanie została uzależniona od połączenia prawicowej grupy tego stronnictwa, kierowanej
przez Karola Popielą, z grupą demokratyczno-lewicową, tzw. grupą „Zrywu” z Feliksem Widy-
Wirskim i Zygmuntem Felczakiem na czele. SP nabrało wskutek tego dwoistego charakteru, co
poderwało możliwość jego wpływów politycznych. W połowie 1946 r. działacze „Zrywu”
opanowali kierownictwo stronnictwa (grupa Popielą opuściła wtedy szeregi tego ugrupowania) i
pod ich kierownictwem SP istniało jeszcze do 1949 r., kiedy to włączyło się do Stronnictwa
Demokratycznego.

Prawicowi socjaliści z WRN również uznali Rząd Jedności Narodowej i próbowali

zalegalizować swoją organizację w tym celu, ażeby zyskać legalną płaszczyznę do walki z władzą
ludową. Usiłowania te zakończyły się jednak niepowodzeniem, wobec czego grupa ta z
Zygmuntem Żuławskim na czele próbowała utworzyć nową partię pod nazwą Polska Partia Socjal-
Demokratyczna (PPSD). Gdy i to się nie powiodło, Żuławski wezwał członków podziemnej PPS-
WRN do wstępowania w szeregi odrodzonej PPS, celem opanowania poszczególnych ogniw tej
partii i zmiany jej oblicza politycznego w kierunku typowo reformistycznym. Nie powiodły się
również próby legalizacji Stronnictwa Narodowego. Prowadziła ono nadal swą działalność
polityczną o charakterze antyludowym pozostając w podziemiu.

Obok podziemia politycznego istniało w kraju podziemie zbrojne o charakterze

terrorystycznym. Po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej w celu jego likwidacji
(bądź przynajmniej ograniczenia jego rozmiarów) został wydany 2 sierpnia 1945 r. dekret o
amnestii w stosunku do osób związanych z konspiracją prolondyńską. Skorzystało z niego ok. 42
tys. osób, powracających do legalnego życia: prawie wszyscy członkowie BCh, znaczna część
akowców, nieznaczna natomiast tylko grupa NSZ-owców. Z podziemia wyszły więc przede
wszystkim elementy ludowo-liberalne, reformistyczne i burżuazyjne, jak SL-Roch i BCh, SP, PPS-
WRN i znaczna część AK, zwłaszcza z jej dołowych ogniw. Ugrupowania te nie zaangażowały się
zbrojnie przeciwko władzy ludowej.

Nie skorzystała natomiast z amnestii część kadry dowódczej AK i odłamy stojące jeszcze

znacznie bardziej od niej na prawo, jak NSZ i grupy politycznie bliskie tej organizacji. AK została
wprawdzie w styczniu 1945 r. formalnie rozwiązana, ale rozkazy likwidacyjne nakazywały ukryć
broń i zachować zasadniczą sieć organizacyjną wraz z kadrami. Z części politycznie dobranej kadry
akowskiej zaczęto tworzyć organizację „Nie”, której zadaniem była walka dywersyjna z władzą
ludową. Organizacja istniała krótko; już w maju została rozwiązana jako nieprzydatna. W jej
miejsce, na bazie materialnej AK i z wykorzystaniem niektórych jej powiązań kadrowych, powstała
(2 IX 1945) nowa organizacja nazwana Wolność i Niezawisłość (WiN).

W swych enuncjacjach politycznych WiN popierała PSL uważając je za legalną partię

opozycyjną. WiN wychodziła z założenia, że tego typu legalna opozycja winna być wspierana i
niejako uzupełniana przez działalność antyrządową o charakterze konspiracyjnym. WiN w zasadzie
odżegnywała się od walki zbrojnej o władzę, jednak w praktyce rozwijała działalność
terrorystyczną, skierowaną przeciwko poszczególnym funkcjonariuszom aparatu państwowego i
aktywniejszym członkom PPR.

Podziemie oparte na NSZ miało charakter faszystowski i wysuwało na plan pierwszy w swej

działalności akcje typowo terrorystyczne i dywersyjne. Odrzuciło ono porozumienie moskiewskie i
uznawało nadal rząd Arciszewskiego. Przede wszystkim jednak liczyło na rychły wybuch nowej,
trzeciej wojny światowej, w której państwa zachodnie, wespół z uzależnionymi teraz od siebie
Niemcami – uderzą na Związek Radziecki, dokonując zarazem poprzez swą interwencję zbrojną
obalenia ustroju demokracji ludowej w Polsce i w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej.

Niezawodnym środkiem militarnym do pokonania ZSRR miała być – zdaniem tych kół – broń
atomowa znajdująca się w wyłącznym posiadaniu Amerykanów. Skrajni reakcjoniści, bezsilni
wobec nowego ustroju, wiązali jedyną i ostatnią nadzieję z wojną, nie wierzyli natomiast w
możliwości zwycięstwa wyborczego. Nie zamierzali oni czekać z założonymi rękami na ową,
oczekiwaną przez siebie trzecią wojnę światową, lecz poprzez skrajne zaognienie stosunków w
Polsce dążyli do przyspieszenia konfliktu zbrojnego anglosasko-radzieckiego. Obok oddziałów
NSZ istniało wówczas w Polsce szereg innych, mniejszych ugrupowań konspiracyjno-
terrorystycznych, samodzielnych organizacyjnie, ale zbliżonych do nich pod względem
politycznym.

Według obliczeń szacunkowych oddziały terrorystyczne w 1946 r. liczyły około 60 tys. ludzi.

Dodać do tego trzeba ok. 6 tys. członków nacjonalistyczno-terrorystycznych organizacji
ukraińskich, a mianowicie tzw. Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) i Organizacji Ukraińskich
Nacjonalistów (OUN), które działały na południowo-wschodnich terenach przygranicznych.

Działalnością terrorystyczną objęte były przede wszystkim województwa: białostockie,

lubelskie, rzeszowskie, warszawskie, krakowskie i kieleckie. W latach 1944-1947 bandy dokonały
blisko 30 tys. napadów, zamordowały około 16 tys. działaczy lewicowych, m.in. z rąk ukraińskich
nacjonalistów poniósł śmierć wiceminister obrony narodowej gen. K. Świerczewski. Największa
liczba napadów – 10 tys. – miała miejsce w 1946 r., najwięcej osób zamordowanych – ok. 8 tys. –
było w 1945 roku.

Spośród najaktywniejszych sił kontrrewolucyjnych, działających w ówczesnej Polsce, można

zatem wyodrębnić, z punktu widzenia głoszonej przez nich taktyki, trzy zasadnicze kierunki: tzw.
legalną opozycję (której zasadniczy trzon stanowiło PSL), pokładającą swoje nadzieje w
zwycięstwie wyborczym i do tego zasadniczego celu dostosowującą całą swoją działalność
polityczną; część podziemia, która głosiła odrzucenie walki zbrojnej, a prowadzenie- działań o
charakterze politycznym; faszystowsko-terrorystyczny nurt konspiracji, traktujący swą akcję
terrorystyczną jako jeden ze środków do wywołania wojny, która miała ostatecznie zadecydować o
przyszłym przewrocie politycznym w kierunku skrajnie reakcyjnym. Wszystkie wymienione tu
kierunki nie działały w ścisłej od siebie izolacji, a przeciwnie – częstokroć ich działalność luźniej
lub ściślej zazębiała się z sobą. Wszystkie zmierzały do jednego określonego celu – obalenia
władzy ludowej i bliżej lub dalej idącej odbudowy stosunków kapitalistycznych.

Politycznym i militarnym siłom prawicy przeciwstawiały się siły bloku lewicy rewolucyjnej,

którym przewodziła PPR, oraz partie z nią współdziałające – PPS, SL i SD. Potem dopiero – od
połowy 1946 r. – przyłączyły się do bloku: grupa secesyjna z PSL oraz Stronnictwo Pracy. PPR
była główną siłą motoryczną budownictwa ludowego państwa i rewolucyjnych przeobrażeń.
Bojowa i ofiarna działalność jej mas członkowskich była czynnikiem dynamizującym wszystkie
siły rewolucyjno-demokratyczne, które zespalała i nadawała rozmach ich działaniu. PPR była,
stwierdzała to, partią marksistowską, kierowała się ideologią marksizmu-leninizmu. W codziennej
pracy masowo-politycznej w pierwszych latach po wyzwoleniu nie wysuwała haseł
socjalistycznych, akcentowała natomiast mocno postulaty radykalno-demokratyczne. Tak pojęta
taktyka partii znajdowała odbicie zarówno w lutowym, jak i majowym plenum PPR w 1945 r., na
których wskazywano, że partia nie zamierza bynajmniej wyrzekać się socjalizmu, ale drogę do tego
celu widzi poprzez zbudowanie w Polsce demokracji. Nie miała to być jednak demokracja
rozumiana tradycyjnie – burżuazyjna, lecz z gruntu odmienna – demokracja typu ludowego.

Koncepcja demokracji ludowej w ogólnym zarysie rodziła się wcześniej w marksistowskiej

myśli teoretycznej, wyprzedzając powstanie Polski Ludowej. Konkretyzowała się jednak na
gruncie działalności partii w toku przeobrażeń ludowo-demokratycznych. Rewolucja agrarna
likwidująca obszarnictwo i przejęcie przez państwo kluczowych obiektów przemysłowych,
pozbawiające burżuazję podstaw władzy gospodarczej i politycznej, określały podstawową treść
społeczną tej koncepcji polityczno-ustrojowej. Polityczną formą rewolucyjno-demokratycznego
frontu narodowego i podstawą PKWN, Rządu Tymczasowego a następnie Tymczasowego Rządu

Jedności Narodowej była koalicja partii, akceptujących walkę o utrwalenie i pogłębianie
demokracji środkami rewolucyjnymi, choć w tym ostatnim rządzie istniała już grupa polityczna o
charakterze opozycyjnym.

Utrwaleniu i umocnieniu przewodniej roli klasy robotniczej jako głównej siły owego obozu

służyło zacieśnianie współpracy między PPR i PPS. Obie te partie bardzo szybko rozbudowywały
swą sieć organizacyjną. Jeśli stan liczebny PPR w końcowej fazie okupacji, w okresie wyzwalania
ziem w 1944 r. szacuje się na ok. 20 tys. członków (w tym na terenach wówczas wyzwolonych –
ok. 5 tys.), to już w następnej fazie wyzwolenia – zwłaszcza w okresie od połowy stycznia do maja
1945 r. – jej szeregi zwiększyły się tak szybko, że już z końcem kwietnia partia ta liczyła ponad
300 tys. członków. Po przejściowym jej spadku liczebnym o ok. 50% w miesiącach letnich 1945 r.,
kiedy to odeszły od partii elementy chwiejne, ulegające reakcyjnej propagandzie, nastąpił ponowny
jej wzrost, tak że w przededniu I Zjazdu w grudniu tegoż roku partia liczyła już ok. 235 tys., w
ciągu 1946 r. osiągnęła liczbę 555 tys. a pod koniec 1948 r., tj. w przededniu zjednoczenia,
przekroczyła l mln członków.

W okresie wyzwolenia całości ziem polskich w 1945 r. również nieliczna poprzednio,

odrodzona PPS zaczęła dość szybko się rozrastać, szczególnie na terenach o starych tradycjach
pepeesowskich. Napływali do niej dawni członkowie PPS oraz TUR, w niektórych zaś ośrodkach
całe grupy WRN, ponadto robotnicy bezpartyjni, ale też niemało elementu drobnomieszczańskiego.
W odrodzonej PPS mocne pozycje utrzymał lewicowy aktyw byłej RPPS, nastawiony
jednolitofrontowo, ale w wielu jej ogniwach dawał się odczuć nacisk elementów prawicowych oraz
wpływy podziemnego WRN. Głęboka zmiana charakteru odrodzonej PPS dokonywała się zatem w
starciu z reformistycznymi tradycjami przedwojennej organizacji partyjnej i kontrakcją ze strony
części elementów wuerenowskich.

W końcu 1944 r. odrodzona PPS liczyła ponad 5 tys. członków, w maju 1945 r. osiągnęła już

liczbę 145 tys., pod koniec tegoż roku siłą liczebną dorównywała PPR na terenie ziem dawnej
Polski. Na Ziemiach Odzyskanych górowała zdecydowanie PPR.

Jeśli współpraca PPR z PPS, przy stopniowym przełamywaniu reformistycznych reliktów w

postawie pepeesowców, przebiegała na ogół coraz pomyślniej i stanowiła zasadniczą podstawę
polityczną do walki z reakcją, to o wiele bardziej skomplikowana sytuacja wytworzyła się w ruchu
ludowym, zwłaszcza po powrocie do kraju Mikołajczyka i utworzeniu PSL.

W okresie wyzwolenia całego kraju, szczególnie zaś w toku reformy rolnej, odrodzone SL

szybko wzrastało, czerpiąc swe tradycje z radykalnej grupy SL „Wola Ludu”, powstałej w
początkach 1944 r. Głosiło ono, w przeciwieństwie do SL „Roch” – konieczność sojuszu
robotniczo-chłopskiego, nawiązując do lewicowych nurtów w dziejach ruchu ludowego. Jednak i w
odrodzonym SL obok nurtu radykalno-demokratycznego były widoczne tendencje prawicowe,
podsycane z ukrycia przez „Roch”, pozostający w podziemiu aż do przyjazdu Mikołajczyka. Mimo
to w pierwszej połowie 1945 r. odrodzone SL zdołało zdobyć szeroką bazę społeczną na wsi (w
czerwcu liczyło ponad 200 tys. członków) i – utrzymać w zasadzie kurs radykalno-demokratyczny i
współpracę z partiami robotniczymi. Radykalni ludowcy – podobnie jak aktywiści PPR i PPS –
brali też duży udział w budowie ludowego aparatu władzy.

Od wiosny 1945 r. zarysował się już jednak wyraźny kryzys polityczny SL, w którym

kształtowały się dwa nurty: radykalny i prawicowy, zbliżony do liberalno-burżuazyjnej linii
Mikołajczyka. Po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i powrocie Mikołajczyka
ów kryzys pogłębił się. Elementy radykalne nie dopuściły – co prawda – do opanowania
kluczowych ogniw partii przez zwolenników prawicy, ale w wyniku założenia drugiej partii
mianującej się ludową – a mianowicie PSL (22 VIII 1945) – SL uległo w najbliższych miesiącach
znacznemu liczebnemu osłabieniu. Mimo to jako zjawisko pozytywne można odnotować fakt, że
wskutek odejścia do PSL elementów chwiejnych i dwulicowych, uzyskało ono teraz zdecydowanie
jednoznaczny, radykalny charakter.

g.

Referendum i wybory sejmowe

Od jesieni 1945 r. sytuacja polityczna w Polsce kształtowała się pod znakiem przyszłej kampanii

wyborczej. Siły zmierzające do przywrócenia systemu kapitalistycznego zamierzały tą drogą
dokonać próby zdobycia władzy. Ze względu na to, że PSL jako jedyne stronnictwo byłego obozu
londyńskiego mogło wziąć udział w wyborach, z natury rzeczy cała prawica i całe podziemie
gotowe było poprzeć listy tego ugrupowania. Stąd wokół PSL zaczęło się formować przymierze
wyborcze wszystkich sił kontrrewolucyjnych.

Taki układ sił politycznych skłonił PPR do wysunięcia propozycji utworzenia bloku wyborczego

wszystkich legalnych stronnictw reprezentowanych w Rządzie Jedności Narodowej i podziału
mandatów poselskich według z góry uzgodnionego klucza, który przewidywał po 20% dla PPR,
PPS, PSL i SL oraz po 10% dla SD i SP. Akceptacja takiej propozycji przez wszystkie
zainteresowane stronnictwa pozwoliłaby – zdaniem kierownictwa PPR – na uniknięcie zaostrzenia
walk wewnętrznych, pochłaniających wiele wysiłków i energii o wiele potrzebniejszych dla
odbudowy kraju. Równocześnie powstałaby w ten sposób dla PSL możliwość odcięcia się od
obozu reakcyjnego i zdeklarowania się przez to stronnictwo za budownictwem Polski Ludowej.

Propozycję PPR poparły PPS, SL i SD. Kierownictwo PSL odrzuciło ją, motywując swą

odmowę tym, że proponowany mu procent mandatów nie odpowiada rzeczywistemu układowi sił
politycznych, znacznie korzystniejszemu dla tego stronnictwa. Zaproszeni do sformułowania
kontrpropozycji przywódcy PSL oświadczyli, że zgodzą się na blok wyborczy, jeśli ludowcom
zostanie oddanych 75% mandatów, z czego dla SL przewidywali tylko 5%. Rzeczywiste wpływy
ludowców w społeczeństwie nie były aż tak wielkie. W danym zatem przypadku PSL liczyło po
prostu na globalne poparcie wszystkich żywiołów zachowawczych i skrajnie prawicowych,
zamierzających przy ich pomocy sięgnąć po władzę.

W tej sytuacji ukształtowały się ostatecznie dwa przeciwstawne sobie bloki wyborcze –

rewolucyjny blok 4 partii na czele z PPR i blok zachowawczy, skupiony wokół PSL, popierany
przez całe podziemie. Blok rewolucyjno-demokratyczny przeszedł teraz do generalnego ataku na
wszelkie punkty oparcia stronnictwa Mikołajczyka. Zainicjowano szeroką kampanię o charakterze
agitacyjno-propagandowym w prasie i na zgromadzeniach. Nastąpiło wyeliminowanie
peeselowców ze stanowisk państwowych, administracyjnych i samorządowych. Jednocześnie
rzeczywiste lub domniemane kontakty niektórych działaczy PSL z organizacjami podziemia
skłoniły władze bezpieczeństwa do ingerencji i zakazania działalności tego stronnictwa w
niektórych powiatach.

Równolegle prowadzona walka z podziemnymi organizacjami terrorystycznymi doprowadziła

do skierowania do walki z nimi obok oddziałów wojska i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego
także utworzonej w lutym 1946 r. Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej (ORMO), która
skupiła do końca roku ok. 100 tys. ludzi, przeważnie młodych robotników i chłopów.

Rozbicie organizacyjne i osłabienie wpływów politycznych PSL oraz sparaliżowanie akcji

terrorystycznych podziemia wymagało jednak upływu pewnego czasu. Także ówczesna sytuacja
gospodarcza kraju, zniszczonego wojną i uzależnionego w znacznej mierze od dostaw UNRRA nie
sprzyjała dalszemu zaostrzaniu konfrontacji politycznej, jaką musiała stać się kampania wyborcza.
Wobec tego blok rewolucyjnej lewicy, zwany Blokiem Demokratycznym podjął – na wniosek PPR
– decyzję o odroczeniu wyborów z jednoczesną sugestią wcześniejszego przeprowadzenia
referendum, jako swoistego rodzaju generalnej próby przedwyborczej, w której ludność miała zająć
stanowisko wobec kilku najbardziej istotnych problemów społeczno-politycznych.

Projekt ustawy o przeprowadzeniu referendum został ostatecznie uchwalony na posiedzeniu

KRN 27 kwietnia 1946 r. Pytania, które stanowiły treść referendum, brzmiały: 1) Czy jesteś za
zniesieniem senatu? 2) Czy chcesz utrwalenia w przyszłej konstytucji ustroju gospodarczego
wprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki narodowej

z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej? 3) Czy chcesz utrwalenia
zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?

Na podstawie przebiegu i wyniku referendum ludowego Blok Demokratyczny chciał się

zorientować, czy większość społeczeństwa polskiego akceptuje dokonane w kraju przeobrażenia
społeczno-gospodarcze i czy w związku z tym może liczyć na zwycięstwo w wyborach do Sejmu.
Ale podobnie pragnęło wykorzystać udział swój w referendum kierownictwo PSL i dlatego
wezwało społeczeństwo do udzielenia negatywnej odpowiedzi w głosowaniu na pierwsze pytanie.
To stanowisko poparło w podziemiu WRN, zalecając głosować podobnie. WiN i Stronnictwo
Narodowe wzywały do głosowania „nie” na pierwsze i drugie pytanie. NSZ i inne drobniejsze
ugrupowania podziemne o charakterze profaszystowskim wysunęły hasła głosowania – trzy razy
„nie”.

Stanowisko Mikołajczyka i większości Rady Naczelnej PSL wywołało dość daleko idące

zastrzeżenia ze strony części innych działaczy tego stronnictwa, co doprowadziło do secesji i
utworzenia nowego stronnictwa pod nazwą PSL „Nowe Wyzwolenie” (9 VI 1946), które wezwało
swych członków i sympatyków do głosowania trzy razy tak. Natomiast druga grupa opozycyjna
(Wycech, Banach, Kiernik) podporządkowała się na razie decyzji większości kierownictwa, dążąc
jednak do zmiany generalnej linii politycznej PSL. Wyraźnego stanowiska nie zajęło SP, zalecając
głosowanie swym sympatykom według własnego uznania.

Referendum (30 VI 1946) miało stosunkowo spokojny przebieg przy dużej frekwencji

głosujących. Według ogłoszonego komunikatu jego wynik przedstawiał się, jak następuje:
uprawnionych do głosowania – 13 604 451, głosowało 11 857 986 a więc 85,3%. W tym głosów
ważnych było 11 530 531, nieważnych 327 435. Na pierwsze pytanie odpowiedziało pozytywnie 7
844 522 osób, czyli 68,2% uprawnionych do głosowania, na drugie – 8 896 105, czyli 77,1%, na
trzecie 10 534 697 – czyli 91,4%.

Ogłoszenie tych wyników, świadczących o zwycięstwie Bloku, pogłębiło procesy dezintegracji

w PSL i zachwiało w jego szeregach, a także w organizacjach podziemnych, wiarę w zwycięstwo
wyborcze. Stronnictwo to kwestionowało wyniki wyborów, twierdząc m.in. w swej interpelacji
poselskiej na forum KRN (16 VIII), że w olbrzymiej większości okręgów wyborczych nastąpiło
naruszenie zasady tajności poprzez tak silny nacisk, iż udanie się za kurtynę było równoznaczne z
aktem odwagi. Twierdziło ono, że oficjalnie ogłoszone wyniki odbiegały od rzeczywistych, że
Blok w istocie rzeczy przegrał referendum. Natomiast wśród stronnictw rewolucyjno-
demokratycznych ugruntowało się przekonanie o nieuchronnej klęsce obozu zachowawczego.
Spadła przede wszystkim aktywność' organizacji peeselowskich a niektóre z nich zaczęły
przechodzić do stronnictw Bloku, najliczniej do SL. Zaczął się również ferment w organizacji
młodzieżowej „Wici” grawitującej początkowo do PSL. Odbyty z początkiem stycznia 1947 r.
zjazd tej organizacji pod hasłem jej demokratyzacji wybrał nowy zarząd, który wezwał swych
członków do głosowania w wyborach sejmowych na Blok Demokratyczny.

Kurs lewicowy wziął również górę w SP – na zjeździe tego stronnictwa w grudniu 1946 r., po

usunięciu z jego kierownictwa grupy prawicowej, nowy zarząd również opowiedział się za
programem Bloku Demokratycznego.

Na dalsze osłabienie wpływów PSL w społeczeństwie i bazy społecznej czynników

konserwatywnych w poważnej mierze wpłynęły wydarzenia międzynarodowe, związane z atakami
niektórych zachodnich mężów stanu przeciwko Polsce. Powszechne oburzenie wywołało zwłaszcza
w społeczeństwie polskim przemówienie wygłoszone w dniu 6 września 1945 r. w Stuttgarcie
(Niemcy Zachodnie) przez amerykańskiego sekretarza stanu J. Byrnesa, kwestionujące granicę
polsko-niemiecką na Odrze i Nysie. Było ono rezultatem ówczesnych amerykańskich zamierzeń,
stwarzających sobie za cel odbudowę odwetowych Niemiec jako jednego z członków koalicji
antyradzieckiej.

Przemówienie Byrnesa posłużyło jako broń polityczno-propagandowa przeciw PSL. Na

organizowanych w całym kraju wiecach protestacyjnych wskazywano, że polityka tego stronnictwa

i jego przywódcy – Mikołajczyka, cieszących się protekcją i poparciem mocarstw zachodnich,
godzi w najbardziej podstawowe interesy Polski, w bezpieczeństwo jej zachodniej granicy. Wielka
kampania prowadzona wokół stuttgarckiej mowy Byrnesa ukazywała społeczeństwu polskiemu, że
zmiana istniejącego porządku jest równoznaczna z utratą ziem zachodnich, a w konsekwencji także
z utratą niepodległości. Rozczarowanie, rozżalenie, zjednoczenie wokół obrony niezbędnych
Polsce ziem zachodnich – tak oto charakteryzował (17 IX) ambasador amerykański stosunek
Polaków do USA po stuttgarckim przemówieniu sekretarza stanu. Równolegle postępował spadek
wiary w słuszność postępowania Mikołajczyka.

Jednym z dalszych czynników przemawiających na korzyść Bloku Demokratycznego były

wskazane już wyżej znaczne postępy w odbudowie gospodarczej kraju i stała poprawa w
zaopatrzeniu ludności. Od jesieni 1946 r. elementom prawicowym i reformistycznym nie udawało
się już wywoływać strajków, pojawiających się – choć nie na zbyt szeroką skalę – w lecie tegoż
roku. Skutkiem zniesienia kontyngentów poprawiła się również sytuacja ekonomiczna wsi.

Podjęty w tych warunkach koncentryczny atak o charakterze politycznym i administracyjnym na

PSL doprowadził do załamania się jego struktury organizacyjnej, masowego odpływu członków z
jego szeregów.

Umowa PPR i PPS o jednolitym froncie (28 XI1946) zwarła mocniej ruch robotniczy i

doprowadziła do zacieśnienia współpracy pomiędzy obu partiami. Wnet potem osiągnięte zostało
porozumienie o utworzeniu bloku wyborczego czterech stronnictw – PPR, PPS, SL i SD, do
którego na Ziemiach Odzyskanych przyłączyły się SP i „Nowe Wyzwolenie”. W tej sytuacji PSL
pozostało na arenie walki politycznej jako jedyne legalne stronnictwo, próbujące skierować dalsze
przeobrażenia polityczno-ustrojowe i społeczno-ekonomiczne w Polsce w kierunku
przeciwstawnym podstawowym założeniom demokracji ludowej, jako władzy klasy robotniczej,
pozostającej w sojuszu z chłopstwem i innymi elementami świata pracy. Miało więc PSL – w danej
sytuacji – choć samo wyrażało liberalno-drobnoburżuazyjne tendencje prawicy ruchu ludowego a
nawet formalnie wypowiadało się przeciwko wielkiemu kapitałowi – poparcie całej społecznej
reakcji, która uważała je za jeden ze swoich podstawowych instrumentów walki politycznej o
przywrócenie systemu kapitalistycznego. W tych warunkach kampania wyborcza przebiegała w
atmosferze niezwykle ostrych spięć i sytuacji konfliktowych. W istocie rzeczy miała ona
ostatecznie zaważyć na obliczu społeczno-politycznym całego kraju. Odbyte 19 stycznia 1947 r.
wybory były więc swoistego rodzaju plebiscytem, alternatywą wyboru dla społeczeństwa – między
drogą w kierunku kapitalizmu lub socjalizmu.

Odpowiedź na to pytanie dały oficjalnie ogłoszone wyniki wyborów. Na listę Bloku

Demokratycznego padło 80,1% głosów, na PSL – 10,3%. SP uzyskało 4,7% głosów, PSL „Nowe
Wyzwolenie” – 3,5%, inne listy – 1,4% głosów. W wyborach wzięło udział 89,9% uprawnionych
do głosowania. Ostatecznie na 444 miejsca w Sejmie Blok Demokratyczny uzyskał 394 mandaty,
PSL – 28, SP – 12, „Nowe Wyzwolenie” – 7 niezależni katolicy – 3

Wybory miały ważki wydźwięk polityczny, ponieważ zakończyły one w zasadzie walkę o

utrwalenie władzy ludowej, zrodzonej 22 lipca 1944 r., ugruntowały istnienie nowego modelu
państwa w dziejach narodu polskiego – Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, zmierzającej do
budowy systemu socjalistycznego.

PSL nie mogło pogodzić się z tak dotkliwą przegraną; złożyło ono formalny protest generalny i

protesty we wszystkich 52 okręgach wyborczych. Wystąpiło z oskarżeniem o popełnienie nadużyć
wyborczych, jak bezpodstawne skreślenia z list uprawnionych do głosowania, zbyt krótkie
urzędowanie obwodowych komisji wyborczych, działalność represyjną władz bezpieczeństwa
wobec członków i sympatyków, stronnictwa, brak członków PSL w niektórych komisjach
wyborczych i presję na jawne głosowanie.

Amerykanie (Departament Stanu) i Anglicy złożyli ogólnikowe oświadczenia (29 I), że nie

uważają, by przeprowadzone wybory stanowiły realizację warunków nałożonych przez wielkie
mocarstwa na polski rząd tymczasowy.

Wystąpienia te, podobnie jak wspomniane protesty PSL, nie mogły w niczym wpłynąć na

procesy umacniania się rządów obozu rewolucji społeczno-politycznej w Polsce.

Jednym z przejawów dalszych postępów w stabilizacji sytuacji politycznej w kraju było

uchwalenie w lutym 1947

?

r. przez Sejm Ustawodawczy kolejnej amnestii, która doprowadziła do

likwidacji większej części podziemia zbrojnego i politycznego. Skorzystało z niej i ujawniło się
blisko 37 tys. osób (z czego prawie połowa z województw lubelskiego i białostockiego). Świadczą
o tym następujące dane: jeśli w drugiej połowie 1945 r. działało w podziemiu ponad 80 tys. osób, a
w 1946 r. jeszcze ok. 60 tys., to w 1947 r. liczba ich spadła do ok. 46 tys., w 1948 r. zaś do ok. 13
tys. W tym ostatnim roku istniało już tylko w skali ogólnopolskiej kilkadziesiąt band, stopniowo
degenerujących się w zwykłe elementy kryminalne, tak że walka z nimi nie przedstawiała już
problemu politycznego.

Jednocześnie proces rozkładu organizacyjnego PSL uległ wydatnemu przyspieszeniu, przy czym

jego punkt kulminacyjny stanowiła niewątpliwie ucieczka Mikołajczyka z kraju w drugiej połowie
października 1947 r. Akceptująca rewolucyjne przemiany część jego stronnictwa przeszła w dużej
części do SL lub innych organizacji lewicowych i włączyła się do budowy Polski Ludowej.

h. Normalizacja sytuacji politycznej – Mała Konstytucja, Plan Trzyletni i jego realizacja w latach

1947-1948

Niejako symbolicznym przejawem postępującej stabilizacji politycznej było zebranie się Sejmu

Ustawodawczego 4 lutego 1947 r. i nazajutrz wybór Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Został
nim dotychczasowy prezydent KRN Bolesław Bierut. Na czele nowego rządu stanął Józef
Cyrankiewicz, sekretarz generalny CKW PPS. Stanowisko pierwszego wiceprezesa Rady
ministrów objął sekretarz generalny KC PPR Władysław Gomułka (który był także ministrem Ziem
Odzyskanych), drugiego wicepremiera – sekretarz generalny NKW SL Antoni Korzycki. W skład
rządu weszli nadto m.in. Michał Rola-Żymierski jako minister obrony narodowej, Zygmunt
Modzelewski jako minister spraw zagranicznych. W składzie rządu było: 7 członków PPR, 7 –
PPS, 5 – SL, 3 – SD, 2 – SP.

Po przeprowadzeniu wyborów KRN uległa rozwiązaniu z mocy samego prawa, a jej funkcje (z

wyjątkiem ustawodawstwa) aż do ukonstytuowania się Sejmu Ustawodawczego sprawowało
Prezydium KRN.

Już na pierwszej swej sesji Sejm uchwalił trzy zasadnicze akty prawne, a mianowicie: ustawę

konstytucyjną z 4 lutego 1947 r. o wyborze prezydenta; ustawę zasadniczą z 19 lutego o ustroju i
zakresie działania najwyższych organów RP; deklarację Sejmu „w przedmiocie realizacji praw i
wolności obywatelskich”. Ustawa z 19 lutego, zwana popularnie Małą Konstytucją, normowała
podstawy ustroju politycznego Polski na lata 1947-1952. Wprowadzała ona nowy organ w postaci
Rady Państwa, która przejęła funkcję Prezydium KRN w zakresie zwierzchnictwa i kontroli
terenowych rad narodowych oraz uzyskała szereg uprawnień ustawodawczych, jak podejmowanie
inicjatywy ustawodawczej, zatwierdzanie dekretów, decyzje o wprowadzaniu stanu wyjątkowego i
wojennego, nadzór nad Najwyższą Izbą Kontroli.

Równocześnie przybierała konkretny kształt koncepcja długotrwałego planu odbudowy kraju,

którego kierunkowe wytyczne nakreślił już I Zjazd PPR w grudniu 1945 r. KRN na ostatniej,
jedenastej swej sesji przyjęła (21 IX 1946) uchwałę określającą podstawowe wytyczne
Trzyletniego Planu Odbudowy Gospodarczej w latach 1947-1949. Uchwała ta stała się podstawą
dla opracowania ustawy o Planie Odbudowy Gospodarczej, uchwalonej przez Sejm 2 lipca 1947 r.
System planowego kierownictwa i planowej działalności w gospodarce polskiej był możliwy –
trzeba to podkreślić – dzięki dotychczasowym wynikom na polu odbudowy gospodarstwa
narodowego oraz dzięki dokonanym reformom ustroju społeczno-ekonomicznego. Uspołecznienie
podstawowych gałęzi życia gospodarczego otwierało przed Polską możliwości szybkiego
wydźwignięcia kraju ze zniszczeń wojennych, a w dalszej perspektywie – stopniowej likwidacji

zacofania gospodarczego, zmniejszenia dystansu dzielącego ją od krajów wysoko ekonomicznie
rozwiniętych.

Podstawowe zadanie Planu Trzyletniego polegało na odbudowie gospodarki zniszczonej wojną i

podniesieniu stopy życiowej mas pracujących powyżej poziomu przedwojennego. Generalne
założenia planu przewidywały, że ten jego cel podstawowy ma być urzeczywistniony poprzez
odbudowę produkcji w pierwszym rzędzie na nowych, socjalistycznych zasadach, co pozwoli na
utrwalenie w Polsce ustroju ludowo-demokratyczengo.

Plan dawał priorytet odbudowie przemysłu produkującego na bezpośrednie zaspokojenie

potrzeb ludności, a więc tzw. „grupie B”, nad tymi działami przemysłu, korę wytwarzały środki
produkcji, tj. nad „grupą A”. Zmiana tych proporcji miała nastąpić dopiero w ostatnim roku jego
realizacji. Takie założenia planu były konieczne z uwagi na ogromny spadek stopy życiowej
ludności w okresie wojny i okupacji. Nie oznaczało to jednak bynajmniej rezygnacji z
przekształcenia Polski w kraj przemysłowo-rolniczy w nieco dalszej perspektywie, tym bardziej że
dzięki odzyskaniu Ziem Zachodnich powstały szersze możliwości dokonania zmian strukturalnych
w gospodarce narodowej na korzyść szybkiego rozwoju środków produkcji.

Ogólnie biorąc, wytyczne planu przewidywały takie osiągnięcia na głowę ludności w

porównaniu z okresem przedwojennym, jak – wzrost w zakresie produkcji środków produkcji –
250%, w zakresie produkcji przemysłowej dóbr konsumpcyjnych – 125%, w zakresie produkcji
rolniczej – 110%, w zakresie całości dochodu narodowego – 163%. Na polu transportu,
komunikacji i łączności plan zakładał – w porównaniu z 1938 r. – wzrost wskaźnika przewozu osób
w 1949 r. do 109, a tonażu przewozów towarowych do 160. Poważnie wzrosnąć miała również
zdolność przeładunkowa portów polskich – Gdyni, Gdańska i Szczecina.

W dziedzinie oświaty i kultury przewidywał Plan Trzyletni osiągnięcie w 1949 r. powszechności

nauczania w ramach co najmniej 5 klas, z zapewnieniem dla większości dzieci możliwości dostępu
do szkół 7-klasowych. Postanowiono również znacznie rozbudować szkolnictwo średnie,
zawodowe i wyższe. Zapewniano wreszcie szczególną opiekę państwa nad badaniami naukowymi.
Polityka ekonomiczna państwa zmierzała w ramach omawianego planu do umocnienia stosunków
demokratycznych, przygotowywała grunt do przejścia od polityki odbudowy i częściowej
rekonstrukcji gospodarki narodowej do polityki rozbudowy i socjalistycznej industrializacji.

Realizacja Planu Trzyletniego przebiegała pod znakiem wielorakich trudności. Bardzo ciężka

zima lat 1946/47 spowodowała wymarznięcie znacznej części ozimin. Wiosną 1947 r. nawiedziły
kraj wielkie powodzie, a latem tegoż roku – posucha. Produkcja rolna wzrosła co prawda dzięki
stopniowej likwidacji odłogów, ale nie zdołała ona jeszcze usunąć poważnych braków w
zaopatrzeniu miast. W ciągu 1947 r. zmniejszyły się również dostawy z organizacji UNRRA, w
związku z jej likwidacją. W tymże roku uległa zaostrzeniu sytuacja międzynarodowa,
spowodowana wzrostem tendencji antykomunistycznych w Stanach Zjednoczonych, tendencji,
które zyskały sobie miano „zimnej wojny”. Znalazły one wyraz w tzw. doktrynie Trumana, której
uzupełnieniem na płaszczyźnie gospodarczej był tzw. plan Marshalla, ówczesnego amerykańskiego
sekretarza stanu. Był to formalnie plan odbudowy gospodarczej tych krajów, które szczególnie
ucierpiały w czasie wojny. Faktycznie – celem amerykańskich kół rządzących zatwierdzających ów
plan (3 IV 1948) – było przez jego realizację ustabilizowanie systemu kapitalistycznego w krajach
zachodnioeuropejskich i zahamowanie przeobrażeń socjalistycznych w krajach demokracji
ludowej, w całej zaś Europie zwiększenie wpływów politycznych i ekonomicznych Stanów
Zjednoczonych. Odrzucenie planu Marshalla przez kraje demokracji ludowej spowodowało wobec
nich, w tym także w stosunku do Polski, szereg restrykcji i utrudnień w wymianie towarowej ze
strony USA i gospodarczo od nich uzależnionych państw Europy Zachodniej. W tej sytuacji
głównym dostawcą dóbr inwestycyjnych stał się Związek Radziecki, choć sam przeżywał wówczas
poważne trudności wywołane ogromem zniszczeń wojennych.

W drugim roku Planu Trzyletniego nastąpiła intensywna rozbudowa handlu uspołecznionego,

zarówno w hurtownictwie, jak i w handlu detalicznym. Globalny udział sektora socjalistycznego w

handlu hurtowym wzrósł pod koniec 1948 r. do 80-85%, w detalu objął w tym czasie 35% całości
obrotów. W ciągu 1948 r. zaczynały powstawać pierwsze wielkie obiekty państwowego handlu
detalicznego, tak dziś popularne domy towarowe.

W drugim kwartale 1948 r. nastąpiła ostatecznie stabilizacja, a nawet spadek cen

wolnorynkowych oraz zdecydowana poprawa w zaopatrzeniu ludności, umożliwiająca zniesienie
systemu kartkowego na takie artykuły, jak ziemniaki, nabiał i węgiel, a pod koniec tegoż roku
również na mąkę i chleb. Pełną stabilizację rynkową oznaczała całkowita likwidacja zaopatrywania
ludności poprzez kartki żywnościowe, co nastąpiło z dniem l stycznia 1949 r.

Ważkim elementem w procesie wzrostu produkcji był wzrost wydajności pracy, będący m.in.

wynikiem zainicjowanego w połowie 1947 r. socjalistycznego współzawodnictwa pracy,
obejmującego początkowo przemysł górniczo-hutniczy, a następnie także i inne dziedziny
gospodarki narodowej. Historyczną wymowę mają dziś takie nazwiska inicjatorów
współzawodnictwa, jak górnicy Wincenty Pstrowski i Franciszek Aprias, hutnik Władysław
Truchan, tkaczka Wanda Gościmińska, za których wzorem szły setki, a następnie tysiące
towarzyszy pracy.

Ostatecznie w zakresie produkcji przemysłowej plan za 1947 r. został wykonany w 105%,

natomiast za 1948 r. jeszcze pomyślniej, bo w 114%. Szczególnie korzystnie przedstawiała się
sytuacja w przemyśle węglowym, którego produkcja na głowę ludności wzrosła do końca 1948 r. w
porównaniu z 1937 r. o 264%. Produkcja energii elektrycznej wzrosła o 266%, natomiast produkcja
stali o 177%, cukru – 170%, tkanin wełnianych – 154%, tkanin bawełnianych – 151%. Wysoko
przekraczał poziom przedwojennej produkcji przemysł metalowy, chemiczny, elektryczny i
papierniczy. Po raz pierwszy w Polsce rozpoczęto budowę statków pełnomorskich, traktorów,
samochodów ciężarowych, obrabiarek, włókien syntetycznych itd.

Jeśli w 1937 r. z łącznej produkcji przemysłu i rolnictwa na przemysł przypadało 45,5%, a na

rolnictwo 54,5%, to pod koniec 1948 r. udział produkcji przemysłowej stanowił już 64% globalnej
wytwórczości.

Poważną rolę w toku omawianych przeobrażeń miała szybko postępująca odbudowa i integracja

Ziem Odzyskanych z resztą ziem polskich. W 1948 r. udział tych ziem w globalnej produkcji
przemysłowej wynosił już 22%, w tym w produkcji węgla kamiennego ponad 32%, koksu – 50%,
energii elektrycznej 37%. W grudniu 1948 r. na Ziemiach Odzyskanych mieszkało już blisko 6 mln
Polaków, w tym ok. 5 mln ludności napływowej, tak że liczba mieszkańców tych ziem zbliżała się
do poziomu przedwojennego, który sięgał 8 mln ludności. Świadectwem osiągnięć dokonanych w
dziele odbudowy gospodarczej Ziem Zachodnich była Wystawa Ziem Odzyskanych, otwarta we
Wrocławiu 21 lipca 1948 r.

Znaczne osiągnięcia w toku Planu Trzyletniego – choć nie tak pomyślne jak przemysł, miało

również rolnictwo. Łączna produkcja rolnictwa, mimo nieurodzaju i klęsk żywiołowych, podniosła
się od 1945 r. niemal 2,5 raza i przekroczyła w 1948 r. poziom przedwojenny w przeliczeniu na
głowę ludności. Pomyślnie na ogół przebiegał rozwój produkcji zbożowej i roślin pastewnych,
natomiast w zakresie hodowli nie zdołano jednak odrobić strat wojennych. W 1948 r. produkcja na
głowę ludności mięsa wołowego i wieprzowego wyniosła w stosunku do 1938 r. – 91,8%, a mleka
jedynie 74,7%.

Polityka podatkowa, prowadzona z inicjatywy PPR, dążyła do zapewnienia poparcia dla władzy

ludowej ze strony mało- i średniorolnych chłopów poprzez przerzucenie podstawowego ciężaru
podatkowego na bogatsze warstwy ludności wiejskiej i do ograniczenia elementów
kapitalistycznych na wsi, jednak w takim rozmiarze, który nie podrywałby ich sił produkcyjnych.
Zmierzała ona jednocześnie do zacieśnienia więzi ekonomicznej miast a i wsi. Takie poczynania,
jak reforma rolna i osadnictwo, odbudowa, a następnie rozbudowa znacjonalizowanego przemysłu,
transportu, handlu i usług dawała możliwości zarobkowe szerokim rzeszom elementów
proletariackich na wsi i w poważnym stopniu uniezależniała je od bogatego chłopstwa.

W ramach Planu Trzyletniego, zwłaszcza zaś w latach 1947-1948, ustalone zostały podstawowe

kierunki rozwoju gospodarki narodowej, które przede wszystkim zmierzały do socjalistycznej
industrializacji poprzez intensywną politykę inwestycyjną. Polityka ta postulowała nie tylko
nagromadzenie odpowiednich środków finansowych, ale i zasadniczą zmianę struktury przemysłu,
w którym poważna rola miała przypaść produkcji środków wytwórczości jako podstawy dla
uprzemysłowienia kraju. Prowadziła ona w konsekwencji do zmiany produkcji nakładów
inwestycyjnych na korzyść przemysłu. Jeśli w 1946 r. partycypował przemysł w tych nakładach w
29,1%, to w 1947 r. już w 35,4%, w 1948 r. w 36,2%, a w 1949 r. – w 40,3%. Jednocześnie spadał
w latach 1946-1949 w nakładach inwestycyjnych udział rolnictwa – z 15,9% do 11,4%.

Ogólnie biorąc, taka gospodarka przyczyniała się do olbrzymich osiągnięć w zakresie produkcji

przemysłowej, której wzrost sięgał w latach 1947-1949 w porównaniu z rokiem poprzednim,
kolejno 35,5%, 42,7%, 21,9%. Wynikało to zresztą w dużej mierze z faktu, że nakłady w tym
okresie koncentrowały się nie tyle na budowie obiektów przemysłowych, ile na odbudowie już
istniejących, co w konsekwencji przyniosło tak szybkie efekty.

Osiągnięcia te – niezależnie od reformy rolnej i osadnictwa – wpływały w sposób zasadniczy na

przeobrażenia w strukturze społecznej wsi i miast, rozładowywały przeludnienie agrarne na wsi
(podstawową bolączkę okresu międzywojennego), były punktem wyjścia dla szybko postępującej
urbanizacji kraju. Jeśli w 1946 r. przemysł dawał zatrudnienie dla l mln 234 tys. osób, to w 1949 r.
już dla l mln 735 tys. (około dwa razy więcej niż w 1937 r.).

Do słabych stron planu należy jednak zaliczyć zbyt małe docenienie wkładów w rolnictwo, co w

konsekwencji mogło doprowadzić do dysproporcji między rozwojem produkcji przemysłowej a
rolnej i wpłynąć na pewne zacofanie tej ostatniej. Kierownictwo PPR zdawało sobie sprawę z
niebezpieczeństwa, jakie groziło przez niedoinwestowanie i pozostawienie w tyle rolnictwa. Mimo
to od połowy 1948 r., tj. po wyeliminowaniu W. Gomułki i grupy związanych z nim działaczy z
kierownictwa partyjnego (por. niżej), przeważył pogląd o możliwości szybkiego rozwiązania tych
trudności wyłącznie w drodze kolektywizacji gospodarki chłopskiej.

Dodać także należy, że ogłoszona przez szefa resortu przemysłu – H. Minca operacja poddania

rynku ścisłej kontroli państwa i zasadniczego osłabienia prywatnego i spółdzielczego sektora w
gospodarce (nazwana „bitwą o handel”) była realizowana bezwzględnie i rygorystycznie. W
wyniku prowadzonej wówczas polityki podatkowej, tzw. domiarów (arbitralnie nakładanych
dodatkowych wysokich podatków), nastąpiła szybka likwidacja wielu przedsiębiorstw, w tym
budowlanych, oraz drobnych sklepów i warsztatów rzemieślniczych ze szkodą dla zaopatrzenia
ludności. Równocześnie powstające państwowe placówki handlowe nie mogły w całości tych
braków zrekompensować. Równolegle z rozbudową państwowych placówek handlowych uległa
reorganizacji spółdzielczość w kierunku jej unifikacji i centralizacji.

Ogólnie biorąc, pierwsze lata istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej spowodowały

zasadniczy przełom w gospodarce narodowej i bardzo poważne zmiany w strukturze społecznej.
Wystarczy tu przypomnieć, że jeśli w 1931 r. z rolnictwa utrzymywało się w Polsce 60% ludności,
a z przemysłu zaledwie 12,8%, to w 1950 r. odsetek zatrudnionych w produkcji rolnej spadł do
47,1%, a utrzymujących się z przemysłu i rzemiosła wzrósł do 20,9%. Dane te znamionują bardzo
znaczną dynamikę przeobrażeń strukturalnych społeczeństwa polskiego, tak znaczną, jakiej nigdy
dotąd nie było w dziejach naszego kraju.

Istotną rolę w procesie tych daleko idących przeobrażeń społecznych i w ogóle w realizacji

Planu Trzyletniego odegrały kredyty i pomoc zagraniczna. W latach 1945-1949 Polska otrzymała
ogółem 1,6 mld rubli kredytów, w tym inwestycyjnych ok. l mld, a krótkoterminowych 0,6 mld.
Wśród państw udzielających kredytów i wszelkiej pomocy gospodarczej pierwsze miejsce
zajmował zdecydowanie Związek Radziecki. W miarę zaostrzania się sytuacji międzynarodowej, w
związku z ofensywą ekonomiczną i polityczną USA w Europie Zachodniej i planami odbudowy
niemieckiego, potencjału przemysłowego, tym bardziej konieczna stała się bliższa kooperacja z
ZSRR i krajami demokracji ludowej, co znalazło wyraz w całym szeregu układów Polski z tymi
krajami, zawartych w latach 1947-1948.

i.

Rozwój oświaty i kultury

Szybkie postępy w odbudowie kraju i w rozbudowie potencjału przemysłowego powodowały

ogromne zapotrzebowanie na inteligencję techniczną i w ogóle kadrę wysoko kwalifikowanych
fachowców w różnych dziedzinach i na różnych szczeblach gospodarki narodowej. Problem ten był
zresztą ściśle związany z szeroko zakrojonym programem odbudowy szkolnictwa i przyśpieszenia
tempa rozwoju życia społeczno-kulturalnego. Zadania, o których mowa, wypadło realizować w
szczególnie ciężkich warunkach. Straty wojenne w szkolnictwie i instytucjach naukowych
wynosiły szacunkowo 60% stanu przedwojennego. Zostało zniszczonych 4880 szkół
podstawowych, 487 szkół średnich i zawodowych oraz 17 szkół wyższych. W czasie okupacji
zginęło z rąk okupanta ponad 6 tys. nauczycieli i pracowników nauki. Sieć szkolna wymagała
gruntownej przebudowy w związku z wielkimi ruchami migracyjnymi, spowodowanymi zmianą
granic, zasiedleniem Ziem Odzyskanych i powrotem emigracji wojennej.

Ogólne zasady upowszechniania i demokratyzacji szkolnictwa, sformułowane w okresie

okupacji w dokumentach programowych PPR i innych partii demokratycznych – zamierzano
realizować stopniowo wobec olbrzymich trudności kadrowych i lokalowych. Na razie też do roku
szkolnego 1948/49 – w okresie odbudowy sieci szkolnej – zachowano w zasadzie dotychczasowy
przedwojenny schemat organizacyjny szkolnictwa, przygotowując jednak równocześnie grunt do
zasadniczych zmian modelowych w oświacie.

W rezultacie polityki państwa ludowego wobec oświaty i kultury nastąpił szybki i na szeroką

skalę zakrojony rozwój szkolnictwa wszystkich stopni i rodzajów, a przede wszystkim walka z
analfabetyzmem. Jednocześnie w pierwszych latach powojennych korzystano z wielu form
przyśpieszonego szkolenia lub doszkalania zawodowego poprzez różnego typu kursy fachowe,
organizowane m.in. przez związki zawodowe, organizacje młodzieżowe, kobiece itp.

Z rozbudową szkolnictwa, zwłaszcza średniego i wyższego, szła w parze poważna zmiana jego

struktury na korzyść kierunków technicznych i ekonomicznych. Na szczeblu podstawowym
zjawiskiem dominującym było (po raz pierwszy w dziejach oświaty polskiej) już prawie pełne
upowszechnienie nauczania (faktycznie – nie tylko formalnie) i jego egzekwowanie na szczeblu
elementarnym. Gdy w roku szkolnym 1945/46 powszechnym nauczaniem objętych było 93,6%
dzieci w wieku szkolnym, to w 1949/50 już 96,7%. Liczba młodzieży kształcącej się w szkołach
zawodowych wzrosła w latach 1945/46-1948/49 przeszło 3-krotnie – ze 164 800 do 460 300
uczniów.

W tych samych latach nie tylko odbudowano wyższe uczelnie istniejące w czasach

przedwojennych, ale utworzono szereg nowych szkół wyższych typu uniwersyteckiego,
politechnicznego i ekonomicznego. Obok dawnych ośrodków szkolnictwa wyższego,
koncentrujących się w Warszawie, Krakowie i Poznaniu, powstały nowe, poważne placówki tego
szkolnictwa w Lublinie, Wrocławiu, Łodzi, Toruniu i Gdańsku. Napływ kandydatów na studia
wyższe był bardzo znaczny. Liczba studentów szkół wyższych wzrosła w latach 1945-1948/49 z 56
tys. do blisko 104 tys. Jednocześnie szybko postępowała demokratyzacja wyższych uczelni, w
których w 1948 r. ponad 40% ogółu studiujących stanowiła młodzież pochodzenia robotniczego i
chłopskiego. Szybko postępował również proces kształcenia nowej kadry naukowej, tym bardziej
godny podkreślenia, że po zakończeniu wojny w 1945 r. straty osobowe przekraczały 40%, a w
niektórych dyscyplinach nawet ponad 50% samodzielnych pracowników nauki – profesorów i
docentów.

W procesie demokratyzacji szkolnictwa na różnych jego szczeblach poważną rolę odgrywały

organizacje młodzieżowe, związane ideowo z partiami bloku demokratycznego: z PPR – Związek
Walki Młodych (ZWM) i Akademicki Związek Walki Młodych „Życie”, z PPS – Organizacja
Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (OM TUR) i Związek Niezależnej
Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS), z SL – Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici” (po usunięciu z

tej organizacji elementów bliskich mikołajczykowskiemu PSL) i SD – Związek Młodzieży
Demokratycznej (ZMD).

Równolegle szybko postępowała odbudowa i rozbudowa sieci bibliotek i czytelni o charakterze

powszechnym i specjalistycznym. Liczba bibliotek powszechnych zwiększyła się w latach
1947-1949 z 934 do 3883, liczba bibliotek naukowych z 535 do 851. Poważnie wzrastały nakłady
książek i wydawnictw periodycznych. Wystarczy nadmienić, że w 1949 r. ogólny nakład
wydawnictw książkowych był niemal dwuipółkrotnie wyższy niż przed wojną, wynosząc 72905
100 egzemplarzy.

Na tle tak ożywionego ruchu wydawniczego szybko organizowało się życie literackie, tworzyły

się czasopisma literackie o różnych odcieniach ideowych i różnym zakresie oddziaływania. Lata
1945-1948 były w literaturze polskiej okresem bezpośredniej reakcji na przeżycia wojenne,
krystalizacji postaw ideologicznych i artystycznych oraz dyskusji i ostrych sporów na temat oblicza
przyszłej literatury w nowej rzeczywistości społecznej.

Dominowała zdecydowanie, zwłaszcza w prozie, tematyka wojenno-okupacyjna, zmierzająca do

zgłębienia istoty i rozmiarów katastrofy moralnej, która wstrząsnęła podstawami humanizmu w
hitlerowskim systemie masowej zagłady. Analizowano postawy moralne i psychologiczne w
warunkach terroru niemieckiego i codziennej rzeczywistości okupacyjnej. Rewizja najbliższej
przeszłości sięgała także do źródeł klęski wrześniowej, przynosząc krytyczny obraz rzeczywistości
międzywojennej. Wśród pierwszych ujęć życia powojennego, obok utworów poświęconych
odbudowie kraju i problemom integracji Ziem Zachodnich z ziemiami dawnymi, ukazywano
również konflikty moralno-polityczne, związane z rewolucją społeczną, dokonującą się wówczas w
Polsce.

Szybko wznowiły swoją działalność teatry polskie. W 1945 r. otwarto je we wszystkich

większych miastach, w tym pięć na Ziemiach Odzyskanych, m.in. w Szczecinie. Rychło miały one
na swym koncie poważne osiągnięcia artystyczne. W 1949 r. zakończono upaństwawianie teatrów,
przez co zyskały one trwałe oparcie finansowe i w ogóle mecenat władz państwowych. Również
szybko postępowała odbudowa życia muzycznego dzięki ofiarności muzyków i wydatnej pomocy
władzy ludowej. Pomnożyła się wydatnie, w porównaniu z 1938 r., liczba placówek operowych i
symfonicznych.

Jako coraz bardziej ważny czynnik w dziele kształtowania się kultury narodowej wysuwała się

radiofonia. Tak więc warto nadmienić, że liczba radioabonentów wzrosła od grudnia 1946 r. do
końca 1949 r. z 474 500 do l 175 700.

Tak szybka odbudowa i rozbudowa podstaw kultury narodowej we wszystkich jej dziedzinach

była rezultatem systematycznego zwiększania na te cele dotacji ze strony państwa, których udział
w całokształcie wydatków inwestycyjnych stale wzrastał – z 5% w 1946 r. do 8,2% w 1949 r.
Państwo budowało w ten sposób bazę materialną i społeczną przyszłej kultury masowej, jako
niezbędnego i ważkiego współczynnika w procesie przekształcania społeczeństwa – w
społeczeństwo socjalistyczne.

j.

Spór o model socjalizmu

Na czoło zagadnień gospodarczych i społeczno-politycznych, w pierwszej fazie Planu

Trzyletniego wysunęła się sprawa, którą można by określić jako – spór o model socjalizmu, ku
któremu miało zmierzać społeczeństwo polskie. Wyraziściej miały się wówczas zarysować różnice
w poglądach sojuszniczych partii robotniczych – PPR i PPS, jak również w łonie obu tych partii na
temat oblicza przyszłego systemu socjalistycznego i metod prowadzących do jego realizacji.

Przypomnieć należy, że obie partie stały na stanowisku likwidacji prywatnej własności środków

produkcji i budowy gospodarki socjalistycznej. Jednakże pojęcia te nie były jednoznacznie
rozumiane przez ekonomistów PPR i PPS. Według rzecznika dogmatycznej grupy w PPR –
Hilarego Minca – uspołecznienie środków produkcji miało się równać ich upaństwowieniu.

Dowodził on, iż socjalizm wymaga, ażeby wszystko było własnością państwa, by wszystkimi
dziedzinami życia gospodarczego administrował aparat państwowy. Dążył też do możliwie jak
najszybszej realizacji tego celu. Każde inne rozwiązanie miało być – według niego – rozwiązaniem
niezgodnym z założeniami marksizmu. Natomiast Władysław Gomułka reprezentował koncepcję
dłuższego, harmonijnego rozwoju trzech sektorów – państwowego, spółdzielczego i prywatnego,
jako dostosowaną do ówczesnych polskich realiów społeczno-ekonomicznych.

Wybitny ekonomista, związany z PPS, Oskar Lange, polemizując z wywodami Minca i innych

zwolenników upaństwowienia i scentralizowanych metod zarządzania gospodarką socjalistyczną,
pisał, że po likwidacji kapitału prywatnego wyłonić się może równie groźne dla demokracji
niebezpieczeństwo w postaci koncentracji gospodarki w rękach biurokracji państwowej i
związanych z tym zjawiskiem przywilejów w rozdziale dochodu narodowego. By temu skutecznie
przeciwdziałać powinny być – jego zdaniem – środki dyspozycji gospodarczej ściśle oddzielone od
administracyjno-politycznego aparatu państwowego – podobnie jak niezależne sądy oddzielone są
od władzy wykonawczej. Powinien również być zorganizowany samorząd jako organ
demokratycznej kontroli z dołu – wyłoniony przez konsumentów, pracowników itp. Ponadto
demokratyczna kontrola nad uspołecznioną gospodarką powinna być wzmocniona przez istnienie
niezależnego robotniczego ruchu związkowego, samodzielnej spółdzielczości oraz organizacji
reprezentujących interesy gospodarcze chłopów.

A zatem PPS, podobnie jak i niektórzy działacze PPR, opowiadała się za koncepcją gospodarki

trój sęk torowej, gdzie obok sektora państwowego i spółdzielczego miał także istnieć (przynajmniej
w okresie przejściowym) sektor drobnokapitalistyczny. Sytuacja zmienić się jednak miała po 1947
r., kiedy w PPR przeważyła teza na rzecz ostatecznej likwidacji sektora drobnokapitalistycznego w
przemyśle i handlu. Zwolennikom trójsektorowości zaczęto wówczas stawiać zarzuty, że hołdują
idei kompromisu klasowego i zmierzają do zahamowania procesów socjalizacji kraju, a nawet do
restauracji kapitalizmu.

Zarzut taki wypaczał intencje ekonomistów i polityków PPS, dla których najbardziej

kontrowersyjny sektor prywatny miał jedynie swoją drobną wytwórczością wspomagać działy
gospodarki oparte na zasadach socjalistycznych. Co ważniejsze, miejsce i rolę poszczególnych
sektorów miał określać centralny plan gospodarczy. W celu ograniczenia centralizmu państwowego
– instytucja planowania gospodarczego miała być jednak oddzielona od instytucji zarządzania.

Według tej koncepcji Centralny Urząd Planowania (CUP) miał koordynować poczynania

różnych ogniw życia gospodarczego, opracowywać propozycje organizacji zarządzania
przemysłem państwowym i spółdzielczym. Sam przemysł państwowy miał podlegać kontroli
demokratycznych instytucji, takich jak związki zawodowe i powoływane w trybie demokratycznym
rady nadzorcze, które powinny kontrolować wyniki produkcji przedsiębiorstwa, jak również
powoływać jego dyrekcję. Generalnie zmierzano do ograniczenia centralizmu państwowego
poprzez wzmocnienie roli samorządu pracowniczego w wielkich zakładach państwowych, a także
poprzez rozbudowę spółdzielczości.

Szczególne miejsce przypisywała PPS sektorowi spółdzielczemu, przy czym chodziło tu o różne

typy spółdzielczości w mieście i na wsi. Partia ta nie przeciwstawiała spółdzielczości sektorowi
państwowemu. Podkreślała jedynie jej wyższość nad sektorem państwowym polegającą na tym, iż
aparat spółdzielczy jako bezpośrednio związany z wytwórcą oraz z konsumentem musi natychmiast
reagować na słuszne postulaty. Nie wymaga też powoływania państwowego aparatu kontrolnego,
ponieważ kontrola każdej komórki gospodarczej i nadzór nad nią przez zainteresowanych
odbiorców są lepsze i skuteczniejsze od kontroli aparatu urzędniczego.

Tymczasem przedsiębiorstwo państwowe rządzi się innymi prawami: wymaga rozbudowanego

aparatu gospodarczego, ukształtowanego według określonej hierarchii, co powoduje jego
ociężałość. Koszt utrzymania owego rozbudowanego aparatu urzędniczo-biurowego uderza w
robotnika, ponieważ biurokracja przechwytuje wytwór jego pracy. Socjaliści dowodzili,
przeciwstawiając się koncepcji ograniczenia sektora spółdzielczego na rzecz rozbudowy

przedsiębiorstw państwowych, że im więcej wytworu pracy robotnika przeznacza się na koszty
dodatkowej organizacji i kontroli – tym bardziej społeczeństwo oddala się od realizacji socjalizmu.

Tego typu poglądy dominowały w kierowanym przez Czesława Bobrowskiego Centralnym

Urzędzie Planowania (CUP), gdy natomiast Ministerstwo Przemysłu (z szefem tego resortu H.
Mincem) przeciwstawiało im inną tendencję. Odmienność poglądów doprowadziła do konfrontacji,
do której doszło już w czasie realizacji Trzyletniego Planu Odbudowy Gospodarczej. Model
trójsektorowej gospodarki, stanowiący koncepcję niezgodną z planami upaństwowienia całości
gospodarki, został odrzucony z chwilą proklamowania przez Minca na wiosnę 1947 r. „bitwy o
handel”.

Formalnie miała ona stanowić ogólnokrajową kampanię przeciw spekulacji i drożyźnie. Była

ona motywowana nadmiernym wzrostem siły nabywczej elementów kapitalistycznych,
powstawaniem w miastach spekulacyjnego kapitału z równoczesnym umocnieniem się na wsi
elementów kapitalistyczno-spekulacyjnych, szybko bogacącym się dzięki wysokim stosunkowo
cenom produktów rolnych. Faktycznie chodziło nie tylko o likwidację spekulacji, nie tylko o
likwidację sektora drobnokapitalistycznego, lecz także o ograniczenie roli sektora spółdzielczego i
o ściślejsze podporządkowanie go kontroli organów państwowych.

Zaznaczyć trzeba, że zwolennicy zasady trójsektorowości w tym samym stopniu, co inicjatorzy

„bitwy o handel”, byli zainteresowani walką ze spekulacją, jednakże przeciwstawiali się całkowitej
likwidacji prywatnej drobnej wytwórczości oraz prywatnego handlu detalicznego. Kierowali się w
danym przypadku dążeniem do utrzymania gospodarki rynkowej i zapewnienia właściwego
zaopatrzenia ludności w podstawowe produkty. Bronili też publicznie autonomii i samorządności
różnych typów spółdzielczości przed próbami ich reorganizacji na zasadach państwowo-
biurokratycznych.

Różnice zdań między CUP-em a Ministerstwem Przemysłu dotyczyły równocześnie zagadnienia

preferencji dla określonych działów wytwórczości przemysłowej. Resort Przemysłu, zgadzając się
generalnie z tezą o konieczności podniesienia poziomu spożycia, postulował, aby obok rozwoju
przemysłu konsumpcyjnego położyć większy nacisk na przemysł wytwarzający środki produkcji,
głównie hutniczy, metalowy i elektrotechniczny. Istniejące między obu instytucjami różnice
poglądów były istotne, ponieważ określały koncepcje strategiczne przyszłego rozwoju
gospodarczego Polski i poziomu stopy życiowej społeczeństwa.

W wyniku ostrych zarzutów stosowania niemarksistowskich metod planowania i propagowania

zasady trzech sektorów gospodarczych (państwowy, spółdzielczy i prywatny) wysuwanych wobec
CUP-u, jego kierownictwo, składające się głównie z członków PPS, podało się do dymisji.
Powołano nowe kierownictwo, które zaczęło wprowadzać istotne zmiany w systemie planowania i
kierowania gospodarką. Zmiany te były również wynikiem zwrotu, jaki dokonał się w polityce PPR
po usunięciu w r. 1948 Gomułki z jej kierownictwa.

Jakkolwiek założenia Planu Trzyletniego były w zasadzie utrzymane i realizowane, jednakże

ulegały one znacznym modyfikacjom. W r. 1948 zaczęto forsownie rozwijać przemysł ciężki
kosztem rolnictwa i poziomu życia społeczeństwa. W nakładach inwestycyjnych dano priorytet
przemysłowi ciężkiemu i górnictwu, upośledzając jednocześnie rolnictwo, co prowadziło d
zwichnięcia proporcji w rozwoju poszczególnych dziedzin gospodarki i zahamowania wzrostu
stopy życiowej ludności. Według oficjalnego komunikatu listopada 1949 r., tj. po ukończeniu Planu
Trzyletniego, produkcja przemysłu i rzemiosła wzrosła w Polsce w porównaniu z r. 1938 o 48%,
gdy natomiast wartość produkcji zwierzęcej i roślinnej wynosiła tylko 86% wartości z r 1938.

Różnice dotyczące modelu systemu socjalistycznego między PPR a PP1 obejmowały również

problematykę polityczno-ustrojową. Odrodzona \ Polsce Ludowej PPS uznawała za konieczne
utworzenie rewolucyjnego aparatu władzy w celu zlikwidowania zbrojnego podziemia i
przeprowadzeni* podstawowych reform społeczno-ustrojowych. Natomiast po zlikwidowaniu
jawnej kontrrewolucji PPS upatrywała swoją rolę przede wszystkim w dziedzinie utrwalania zasad
demokracji politycznej i gospodarczej. Wskazywane też na konieczność szukania koncepcji

państwa ludowo-demokratycznego i socjalistycznego, koncepcji odpowiadającej historycznie
ukształtowanym polskim warunkom, co – jak wiemy – podzielało również cały szereg działaczy
PPR. Tezę tę odrzucały dogmatyczne grupy w obu partiach robotniczych (była taka grupa również
w PPS), zmierzając do ukształtowania w Polsce – i to często w sposób mechaniczny – systemu
społeczno-politycznego możliwie jak najbardziej podobnego do modelu radzieckiego. Podzielały
one również charakterystyczny dla czasów stalinowskich punkt widzenia o zaostrzaniu się walki
klasowej w miarę postępów w budownictwie ustroju socjalistycznego, przeciwstawiały się zatem
dążeniom do ograniczenia roli aparatu bezpieczeństwa i metod administracyjno-represyjnych w
stosunku do sił opozycyjnych.

k. Zjednoczenie polskiego ruchu robotniczego

Jako zasadnicze zagadnienie, związane z umocnieniem w Polsce ustroju demokracji ludowej i

dalszymi przeobrażeniami społecznymi, zmierzającymi do zbudowania podstaw socjalizmu,
wysunęła się sprawa zjednoczenia ruchu robotniczego. Mimo to, że działająca w latach 1944-1948
PPS była partią lewicy socjalistycznej, aktywnie uczestniczyła w budowie Polski Ludowej i na ogół
lojalnie współpracowała z PPR w walce z polityczną reakcją, już sam fakt istnienia dwu partii, a co
za tym idzie – dwu ośrodków organizacyjnych – osłabiał ruch robotniczy. Na lata 1947-1948
przypadał okres zbliżania się obu partii do jedności organicznej, który równocześnie wypełniała
kampania o charakterze ideowo-politycznym, dotycząca istoty mającego nastąpić zjednoczenia. W
kampanii tej chodziło o to, ażeby u podstaw zjednoczenia znalazła się ideologia marksistowsko-
leninowska, aby nowa, zjednoczona partia była kontynuatorką rewolucyjnych a nie
reformistycznych tradycji polskiego ruchu robotniczego. Istotne znaczenie dla dalszego rozwoju
sytuacji w polskim ruchu robotniczym miały procesy jednoczenia się komunistów i socjalistów w
innych krajach .demokracji ludowej: w Rumunii, na Węgrzech i w Czechosłowacji, sfinalizowane
w pierwszej połowie 1948 r.

Sprawę zjednoczenia w Polsce komplikował przede wszystkim fakt, że w odrodzonej PPS –

choć dominował tam nurt jednolitofrontowy, zdecydowany na kontynuowanie współpracy z PPR –
istniały ze strony prawicowych i części centrowych elementów tendencje w mniej lub bardziej
zawoalowanej formie przeciwstawne organicznemu zjednoczeniu. Różnice zdań dotyczyły również
metod rządzenia, wynikające stąd, że część kierowniczego aktywu PPS ciążyła ku parlamentarnym
formom demokracji, a w dyktaturze proletariatu widziała zaprzeczenie demokratyzmu. Odrzucała
w ten sposób zasadę presji politycznej, skierowanej przeciwko siłom społecznym związanym
ekonomicznie i światopoglądowo z systemem kapitalistycznym, presji niezbędnej dla dokonania
głębokich, dalej idących przeobrażeń społecznych na drodze do socjalizmu.

W eliminacji koncepcji socjaldemokratycznych w PPS istotne znaczenie miały uchwały jej Rady

Naczelnej z 30 czerwca 1947 r., które nie wypowiadały się jeszcze za jednością organiczną, ale
utorowały drogę do dalszej ewolucji PPS na lewo – ewolucji ideowej zmierzającej do połączenia
obu partii. Duży wpływ na dalsze zbliżenie ideowe PPR i PPS miało następnie wspólne posie-
dzenie KC PPR i CKW PPS w dniu 13 września 1947 r., na którym ujednolicono stanowiska obu
partii wobec węzłowych zagadnień polityki międzynarodowej i wewnętrznej. Stopniowo umacniały
się w PPS wpływy sił jednolitofrontowych, znajdujące wyraz w całym szeregu uchwał i posunięć
kierownictwa tej partii, takich jak uchwała XXVII Kongresu PPS (grudzień 1947 r.), który
wskazywał jako perspektywę współpracy obu partii – ich jedność organiczną. W marcu 1948 r.
odbyła się wspólna narada aktywu gospodarczego PPR i PPS, na której ujednolicono stanowiska
obu partii w sprawach głównych kierunków ekonomicznego rozwoju kraju.

W marcu 1948 r. nastąpił dalszy, zasadniczy krok ze strony PPS na rzecz zjednoczenia, które

zadeklarował w imieniu tej partii jej sekretarz generalny – J. Cyrankiewicz. W ślad za tą deklaracją
wydany został 22 marca wspólny okólnik KC PPR i CKW PPS o podjęciu prac przygotowawczych
do zjednoczenia, a następnie obie te naczelne instancje partyjne podjęły uchwałę o budowie

wspólnego Domu Zjednoczonej Partii, z funduszów zebranych wśród członków obu partii.

Kontynuowano też weryfikację w szeregach obu partii, mającą przede wszystkim charakter

polityczny. Akcja ta przybrała w PPS duże rozmiary, o czym świadczy fakt, że o ile partia ta liczyła
przed XVII Kongresem ok. 750 tys. członków, to w przeddzień zjednoczenia – w grudniu 1948 r. –
ok. 531 tys. W okresie przygotowania do zjednoczenia usunięto zatem z niej lub dobrowolnie z niej
wystąpiło ok. 220 tys. osób, w zdecydowanej większości przeciwników połączenia z PPR. Akcja
weryfikacyjna w PPR miał znacznie mniejszy zasięg, ograniczając się do usunięcia 29 tys.
członków i kandydatów, gdy natomiast pozostało w partii ponad l 006 000 członków.

Na zakres przeprowadzonych wówczas akcji weryfikacyjnych i na tempo oraz charakter

przygotowań do zjednoczenia istotny wpływ wywarły dokonujące się wówczas zmiany w PPR, gdy
podjęto prace nad sprecyzowaniem założeń ideowo-programowych zjednoczonej partii. Ujawniły
się wówczas w jej kierownictwie różnice poglądów, które doprowadziły latem 1948 r. do ostrego
konfliktu między ówczesnym sekretarzem generalnym KC – Władysławem Gomułką a członkami
Biura Politycznego KC – Bolesławem Bierutem i Jakubem Bermanem.

Konflikt ów, ogólnie biorąc, dotyczył kierunku dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego

Polski Ludowej i zagadnienia monopolu władzy w partii i w państwie. Oficjalnie jednak w tym
sporze eksponowano różnice zdań w sprawie oceny tradycji polskiego ruchu robotniczego, w
stosunku do nabrzmiałego wówczas konfliktu jugosłowiańsko-radzieckiego. Należy tu zaznaczyć,
że Gomułką, mówiąc o historycznych zasługach ruchu komunistycznego, poddał zarazem krytyce
elementy dogmatyzmu i sekciarstwa w działalności SDKPiL i KPP. Jednocześnie – odrzucając
reformizm PPS – podkreślał niepodległościowe tradycje tej partii. Dowodził, że powinny one lec u
podstaw ideowo-politycznych zjednoczonej partii. Poglądów tych nie zaakceptowała grupa Bieruta
– Bermana.

Wydarzenia te rozgrywały się w atmosferze zaostrzonych stosunków międzynarodowych i

komplikacji w międzynarodowym ruchu robotniczym, związanych z kultem Stalina, sprzyjających
powstaniu klimatu dogmatyzmu i sekciarstwa.

Na sierpniowo-wrześniowym plenum KC PPR wysunięto pod adresem Gomułki i jego

zwolenników, wywodzących się głównie z konspiracyjnej PPR, zarzuty tzw. odchylenia
prawicowo-nacjonalistycznego (odrzucone później przez PZPR). Działaczy tych odsunięto od
wpływu na kierowanie partią, a nowym sekretarzem generalnym KC został Bierut.

Plenarne posiedzenia KC PPR odbyte latem i jesienią 1948 r. sformułowały ideowo-polityczną,

marksistowsko-leninowską platformę zjednoczeniową. Niemałą rolę w procesie bezpośrednich
przygotowań do zjednoczenia odegrało wspólne szkolenie ideologiczne członków obu partii.
Ważnym czynnikiem integrującym było braterstwo broni obu partii w walce z obozem politycznej
prawicy w okresie lat 1944-1948.

Zjednoczenie partii poprzedzone zostało zjednoczeniem ruchu młodzieżowego. 16 października

1947 r. ZWM i OMTUR podpisały umowę o współpracy organizacyjnej, co umożliwiło wysunięcie
hasła zjednoczenia. 22 lipca 1948 r. na kongresie we Wrocławiu cztery organizacje (ZWM,
OMTUR, ZMW „Wici” i ZMD) zjednoczyły się, powołując do życia Związek Młodzieży Polskiej
(ZMP).

14 grudnia 1948 r. odbyły się w Warszawie ostatnie odrębne zjazdy obu partii robotniczych. II

Zjazd PPR obradował w sali „Romy”, a więc w tym samym miejscu, gdzie trzy lata wcześniej
zebrał się I Zjazd partii. Wśród burzliwych owacji przyjął on uchwałę w sprawie zjednoczenia.
XXVIII Kongres PPS, odbyty w sali Teatru Polskiego, uchwalił owacyjnie powitaną rezolucję o
identycznej treści.

Kongres Zjednoczeniowy obradował 15-21 grudnia 1948 r. w gmachu Politechniki

Warszawskiej. Zgromadził on 1526 delegatów; 58 delegatów wywodziło się z szeregów SDKPiL i
PPS-Lewicy, 518 z KPP i KZMO, 281 – z przedwojennej PPS i OMTUR. W okresie okupacji 228
delegatów należało do PPR, 66 – do partii komunistycznych na emigracji, 90 do PPS.

W toku obrad zjazd wysłuchał podstawowych referatów – B. Bieruta Podstawy ideologiczne

PZPR i J. Cyrankiewicza Droga PPS do Zjednoczonej Partii. Uchwalono Deklarację ideową
PZPR, Statut PZPR i wytyczne 6-letniego planu rozwoju i przebudowy gospodarczej Polski.
Kongres wybrał naczelne władze partyjne – Komitet Centralny, Centralną Komisję Rewizyjną. KC
z kolei na pierwszym plenarnym posiedzeniu powołał Biuro Polityczne. Przewodniczącym KC
PZPR został Bolesław Bierut, sekretarzami KC – J. Cyrankiewicz, A. Zawadzki i R. Zambrowski.

Zjazd zjednoczeniowy oznaczał gruntowny przełom w dziejach polskiego ruchu robotniczego,

kładąc kres kilkudziesięcioletniemu rozbiciu tego ruchu, a równocześnie oznaczając decydujące
zwycięstwo jego rewolucyjnego nurtu. Zjednoczona partia oparła się bowiem na tradycjach i
spuściźnie ideologicznej rewolucyjnego nurtu polskiego ruchu robotniczego (reprezentowanego
przez takie partie, jak SDKPiL, PPS-Lewicę, KPP, PPR i odrodzoną jednolitofrontową PPS), na
tradycjach internacjonalistycznej współpracy z siłami rewolucyjnej Rosji i tradycjach
rewolucyjnego marksizmu-leninizmu, inaczej mówiąc – według kryteriów wartości
obowiązujących w PPR i międzynarodowym ruchu komunistycznym. Zjednoczenie takie mogło
nastąpić w wyniku siedmioletniej działalności Polskiej Partii Robotniczej, która jako partia
rewolucyjna wypracowała w generalnych swych założeniach programowych słuszną dla narodu i
państwa koncepcję nowej Polski i była główną siłą w budowie władzy ludowej. Wypracowała ona
trafnie strategię szerokiego frontu demokratycznego pod hegemonią klasy robotniczej, ściśle
wiążąc program walki o socjalizm z walką wyzwoleńczą narodu, a następnie z walką o utrwalenie
jego niepodległości w oparciu o pierwsze w skali światowej, potężne państwo socjalistyczne –
Związek Radziecki.

Kongres Zjednoczeniowy był nie tylko czynnikiem niezwykle poważnie wzmacniającym

kierowniczą siłę polityczną Polski Ludowej – rewolucyjną partię marksistowsko-leninowską, ale
stanowił zarazem swoistego rodzaju próbę bilansu czterech i pół lat istnienia władzy ludowej,
nakreślając równocześnie koncepcję dalszych przeobrażeń na rzecz budownictwa w Polsce
podstaw socjalizmu w ciągu najbliższych sześciu lat.

Kongres Zjednoczeniowy, powołujący do życia Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą,

finalizował więc ostatecznie pierwszy, początkowy etap w dziejach nowej Polski, powstałej w
wyniku tych wszystkich wielkich wydarzeń dziejowych, które oddały losy narodu w ręce
rewolucyjnej partii klasy robotniczej.

ZAKOŃCZENIE

Mało jest narodów w skali ogólnoeuropejskiej, a nawet ogólnoświatowej, które by przeżyły tak

wielkie wstrząsy i lata tak ogromnego przełomu, jakie były udziałem narodu polskiego w ciągu
omawianej epoki lat 1864-1948. Głębokość owych wstrząsów dziejowych uzmysłowimy sobie tym
wyraziściej, gdy jeszcze raz spojrzymy wstecz na sytuację społeczeństwa polskiego w pierwszych
latach popowstaniowych, społeczeństwa – zdawałoby się – trwale pozbawionego niepodległego
bytu państwowego, ujarzmionego i podzielonego pomiędzy trzy państwa zaborcze, uchodzące za
trzy mocarstwa w ówczesnej konstelacji międzynarodowej.

Głębokość i doniosłość wydarzeń; jakie nadeszły na początku XX stulecia, rysują się w całej

pełni i niezwykle wyraziście, gdy spojrzymy na sytuację tegoż społeczeństwa ponownie, już po
roku 1918. Doszło wówczas do rzeczy nieprawdopodobnej dla „trzeźwo myślących” mężów stanu i
wielu polityków europejskich; zniknął z powierzchni ziemi w strefie Europy Środkowo-
Wschodniej ład ustalony traktatami Rosji, Prus i Austrii o podziale Polski, utrwalony potem raz
jeszcze postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego 1815r.

To wszystko, co zaszło w pamiętnym dla dziejów narodu 1918 r., było efektem głębokich

perturbacji – klęsk wojennych i wypadków rewolucyjnych w trzech państwach zaborczych. Trzeba
jednak pamiętać, że efekt ten w żadnym przypadku nie byłby pełny, gdyby naród polski czynnie w
owe wydarzenia się nie włączył na polu organizacyjnym, politycznym i militarnym. Ta zaś z kolei
postawa narodu była rezultatem kultywowania, rozwijania i pogłębiania przezeń wielkich

narodowych tradycji niepodległościowych, zdynamizowanych udziałem szerokich mas
robotniczych i chłopskich w życiu politycznym społeczeństwa od schyłku XIX w.

Proces aktywizacji tych mas, ich dojrzewania do działalności społecznej i politycznej,

znamionowały takie zjawiska, jak powstawanie pierwszych organizacji i partii działających wśród
proletariatu miejskiego i chłopstwa, organizacji początkowo niewielkich, działających w małych
grupach, potem jednak coraz to bardziej masowych, stanowiących coraz to większą siłę polityczną,
zdolnych w coraz to większym stopniu oddziaływać na bieg wydarzeń i tym samym na losy
narodu. Były to lata pracy i walki działaczy pierwszych na ziemiach polskich kółek
socjalistycznych i ludowcowych, działalności propagandystycznej I i II Proletariatu, Związku
Robotników Polskich i Stronnictwa Ludowego, Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Polskiej
Partii Socjalistycznej. Lata pracy i walki – już na początku XX stulecia – bojowników rewolucji lat
1905-1907, walk rewolucyjnych 1917 i 1918 r., walk patriotów o rozwiązanie kwestii polskiej w
latach 1914-1918 i o granice odradzającego się państwa. Były to jednak zarazem lata walki
krzewicieli idei demokracji, niepodległości i socjalizmu nie tylko w politycznym, ale i kulturalno-
oświatowym ruchu szerokich mas. Był to – jednym słowem – okres walki o duszę narodu, o
pozyskanie jego szerokich mas dla owych idei.

Należy mocno podkreślić, że kultura polska zawsze była w dziejach narodu polskiego gwarantką

i strażniczką narodowej samodzielności, ważkim i nieodzownym czynnikiem dla odzyskania
niepodległości, a potem dla zachowania własnego bytu państwowego.

Zasadniczą więc cechą owego wielkiego ruchu na rzecz wolności i niepodległości narodu był

znamienny fakt, że przebiegał on wielotorowo, że o realizację tego dalekosiężnego celu
poszczególne odłamy narodu walczyły różnymi środkami i metodami, że ich przejawy wyrażał nie
tylko huk bomb zamachowców i walki na barykadach powstań i rewolucji, nie tylko wielkie w
patriotycznej wymowie dzieła artystyczne i literackie, ale i wytężona, ofiarna, prowadzona bez
rozgłosu praca na polu krzewienia narodowej oświaty, zmierzająca do podniesienia i ugruntowania
świadomości klasowej i narodowej – robotnika, chłopa, rzemieślnika, inteligenta. Wszystkie te
formy i nurty ruchu uzupełniały się nawzajem, czyniły go pełniejszym i bardziej dojrzałym.

Podkreślaliśmy już doniosłość przełomu roku 1918, wyrażającego się w powrocie nazwy –

Polska – na mapy polityczne Europy. Jednakże dramatyczny dla narodu polskiego bieg wydarzeń
nie tak długo potem, bo już jesienią roku 1939, zdawał się w przekonaniu sprawców wojny, a także
wg ich opinii wykazać kruchość fundamentów, na jakich oparte było odrodzone państwo polskie.
Wszakże i tym razem te siły, które dążyły do jego całkowitego unicestwienia, które zmierzały do
zniszczenia narodu i pojęcia polskości, musiały się przeliczyć, musiały przegrać, nie doceniły
bowiem – obok czynników o charakterze międzynarodowym – determinacji i przemożnej woli
walki Polaków o własny byt państwowy. Popełniły one tym samym podobny błąd, jak państwa
zaborcze w odleglejszej przeszłości, które w całej pełni nie doceniły wagi tego czynnika.

Wydarzenia, jakie nastąpiły po agresji Niemiec hitlerowskich na Polskę wykazały, że państwa

polskiego nie sposób powtórnie wymazać z karty politycznej świata, gdy chciano to uczynić –
wybuchła w konsekwencji druga wojna światowa. W wojnie ten naród polski ujawnił swoją
niezłomność i hart ducha, zdyscyplinowanie i ofiarność, świadczące o jego wysokim stopniu
patriotyzmu i świadomości narodowej.

Pod tym względem już sam fakt istnienia w latach 1918-1939 własnego, suwerennego państwa –

nawet przy uwzględnieniu różnych jego wad i ułomności – odegrał swoją istotną rolę,
przyczyniając się w wysokim stopniu do pogłębienia narodowej samowiedzy, ugruntowania
patriotyzmu wśród najszerszych rzesz narodu, zintegrowania jego ekonomiki i obyczajowości
politycznej i do wydatnego przyspieszenia rozwoju narodowej kultury i oświaty. Czynniki, o
których mowa, wpłynęły w zasadniczy sposób na to, że walka Polaków z okupantem, mająca tak
bogate i wielkie tradycje wolnościowe, przybrała jeszcze znacznie szerszy zasięg, znacznie większy
dynamizm i jeszcze doskonalsze formy organizacyjne w porównaniu z okresem walki o
niepodległość poprzedzającym r. 1918. Jednocześnie podkreślić trzeba, że przeobrażenia w

strukturze społecznej narodu, które się dokonały na przestrzeni całej wielkiej epoki od schyłku XIX
w., w stopniu zasadniczym zmodyfikowały charakter społeczno-polityczny narodowego ruchu
wyzwoleńczego, wyłaniając w łonie tego ruchu znacznie radykalniejszy nurt polityczno-ideowy i o
znacznie dojrzalszym programie, jak w poprzednim okresie walk o niepodległość.

Decydująca rola, jaka przypadła państwu socjalistycznemu – Związkowi Radzieckiemu – w

wyzwoleniu ziem polskich w połączeniu z istnieniem i narastającą aktywizacją rewolucyjnego
nurtu pod koniec okupacji, ostatecznie zdeterminowały kształt polityczno-ustrojowy i terytorialny
Polski, wyzwalającej się w latach 1944-1945, która obierała za podstawę swego ustroju demokrację
ludową i w dalszych perspektywach – socjalizm. Był to zatem w konsekwencji drugi – obok
wydarzeń 1918 r. – najdonioślejszy w skutkach przełom w życiu narodu polskiego ostatniej doby,
bezpośrednio oddziaływujący na współczesność, na dzisiejszą naszą rzeczywistość.

Naród polski uzyskał w ten sposób po 1944 r. możliwość kształtowania dalszych swych losów w

historycznie uwarunkowanym, nowym, z gruntu odmiennym ustroju społeczno-politycznym. Na tej
nowej drodze dokonał też niemałych postępów na polu odbudowy życia gospodarczego,
politycznego i kulturalnego oraz przebudowy stosunków społecznych w duchu bardziej
harmonijnego i szybszego rozwoju w porównaniu z poprzednimi epokami swych dziejów.

Przy tym wszystkim pamiętać należy jednak, że stworzenie społeczeństwa w pełni

bezkonfliktowego i we wszystkich elementach harmonijnego nie udało się osiągnąć, nie jest to
bowiem historycznie możliwe. Twórcy socjalizmu naukowego mieli głęboką słuszność, gdy
twierdzili, że postęp społeczny dokonuje się – zgodnie z istotą procesu dziejowego – poprzez
zmaganie się społecznych sprzeczności. Pamiętać przy tym trzeba (o czym często zdawano się
zapominać), że to jedno z zasadniczych praw rozwoju społecznego odnosi się także do
społeczeństwa socjalistycznego. Rzecz jasna, że twórcy marksizmu nie mogli stworzyć teorii
sprzeczności tego społeczeństwa, a tym bardziej optymalnych metod ich przezwyciężania, trudno
im bowiem było pojąć mechanizm jego przeobrażeń, skoro ono wtedy jeszcze nie istniało. Jedno
jednak nie budzi wątpliwości: sprzeczności i konieczność ich rozwiązywania są zasadniczą,
immanentną częścią składową procesu historycznego w każdej jego fazie; gdyby nie było
sprzeczności, nie byłoby postępu, gdyby zaś nie było postępu – nastąpiłby zastój, równoznaczny z
regresem.

Gdy patrzymy na blaski i cienie naszej narodowej historii, powinniśmy zdawać sobie sprawę, że

teoria bezkonfliktowości i w pełni harmonijnego rozwoju, prowadzącego od sukcesu do sukcesu,
już wielokrotnie w oczach naszego pokolenia okazywała się fałszywa. Musimy dobrze pamiętać, że
dzieje narodów i państw, a więc i naszego narodu nie będą i w przyszłości nigdy wolne od nowych
sprzeczności i konfliktów. Jest zatem naszym obowiązkiem wyciąganie wniosków z tej prawdy
historycznej przede wszystkim po to, by możliwie szybko i zdecydowanie je rozwiązać, po to, by
nie dać się zaskoczyć biegowi historii.

Rzecz jasna, że niełatwo dać naukowe uogólnienie genezy i objawów nowych, dawniej

nieznanych sytuacji konfliktowych, tym bardziej niełatwo przewidzieć charakter przyszłych
konfliktów, nie możemy się jednak od prób takich ocen uchylać. Może wtedy konflikty owe nie
staną się zbyt groźne w swych następstwach, zjawisko zawczasu bowiem społecznie uświadomione
i modyfikowane zwykło przebiegać inaczej. Jest to dlatego tak istotne, ponieważ jest pewne, że
żadne społeczeństwo, a więc oczywiście i nasze, nie będzie w stanie sytuacji konfliktowych
uniknąć. Narodzą się one siłą konieczności i nadal trwać będzie walka tego, co konserwatywne, z
tym co progresywne, nadal trwać będzie walka postępu z reakcją, nowatorstwa z rutyną,
humanizmu z różnymi formami tyranii, ciągle więc będzie się nasuwać z nieodpartą siłą
konieczność ich przezwyciężania.

Myślę, że prawdę tę warto głębiej wryć w pamięć, jako zawierającą istotny sens w odniesieniu

do każdej epoki naszych dziejów i do naszej teraźniejszości, która już jutro stanie się przeszłością.

Kraków, kwiecień 1981 r.

ZESTAWIENIE CHRONOLOGICZNE

1864. Utworzenie polskiej sekcji I Międzynarodówki. Utworzenie przez Ludwika Mierosławskiego
Towarzystwa Demokratycznego. Stanisław Moniuszko, inscenizacja Strasznego dworu.
1866. Powołanie do życia Zjednoczenia Emigracji Polskiej. „Przy tobie stoimy i stać chcemy” –
lojalistyczny adres konserwatystów galicyjskich do Franciszka Józefa (XII).
1867. Likwidacja autonomii Królestwa Polskiego. Poznańskie w Związku Północno-niemieckim.
Ukształtowanie się autonomii Galicji (1865-73).
1869. Teka Stańczyka.
1869. Zamknięcie Szkoły Głównej w Warszawie.
ok. 1870. Początki ruchu pozytywistycznego w Królestwie.
1870. Założenie Banku Handlowego w Warszawie. Założenie Muzeum Narodowego Polskiego w
Raperswilu.
1871. Koło Polskie w Reichstagu. Założenie Związku Spółek Zarobkowych w Poznaniu. Pierwsze
strajki robotnicze w Warszawie i Łodzi. Manisfest pozytywistyczny My i wy Aleksandra
Świętochowskiego.
1872. Założenie Akademii Umiejętności w Krakowie.
od 1872. Zaostrzenie polityki garmanizacyjnej na ziemiach polskich zaboru pruskiego.
1873. Maksymilian Jackowski patronem kółek rolniczych.
1878. Tzw. brukselski program socjalistów polskich. Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem.
1879. Założenie Muzeum Narodowego w Krakowie. T881. Utworzenie Stowarzyszenia
Socjalistycznego „Lud Polski”. 1882. Powstanie Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii
„Proletariat” (I Ploretariat, Wielki Proletariat).
1882. Jan Matejko, Hołd Pruski.
1883. Założenie pisma „Proletariat”. Strajk w Żyrardowie.
Założenie Banku Włościańskiego w Królestwie i Banku Krajowego w Galicji. Skroplenie tlenu i
azotu przez Zygmunta Wróblewskiego i Karola Olszewskiego.
1885. Proces 29 Proletariatczyków w Warszawie. Rugi pruskie.
1886. Utworzenie pruskiej Komisji Kolonizacyjnej.
1887. Powstanie w Szwajcarii Ligi Polskiej. Założenie Związku Młodzieży Polskiej „Zet”.
1888. Powstanie II Proletariatu. Założenie Banku Ziemskiego w Poznaniu.
1889. Założenie Związku Robotników Polskich.
1890. Uchwalenie przez sejm pruski ustawy o włościach rentowych. Bolesław Prus, Lalka. Wielka
Encyklopedia Ilustrowana pod red. Stanisława Krzemieńskiego.
1892. Zjazd w Paryżu Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (XI) – powołanie do życia
Polskiej Partii Socjalistycznej. Utworzenie Galicyjskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (I) (od
1897 działającej pod nazwą Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska
Cieszyńskiego). Ukazanie się pisma „Naprzód”, organu PPSD (I). „Bunt łódzki” (V).
1893. Utworzenie PPS Zaboru Pruskiego. Powstanie Ligi Narodowej. Powstanie Socjaldemokracji
Królestwa Polskiego (od 1900 SDKPiL).
1894. Utworzenie Polskiego Towarzystwa Demokratycznego w Galicji. Ukazanie się „Robotnika”
– nielegalnego organu PPS w Królestwie.
1895. Założenie Stronnictwa Ludowego w Galicji (od 1903 PSL).
1897. Ogłoszenie programu Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (endecji). Powstanie
Ogólnożydowskiego Związku Robotniczego „Bund”. „Życie”, programowy organ meodernizmu.
Założenie Stowarzyszenia Artystów Polskich „Sztuka”.
1898. Odkrycie polonu i radu przez Piotra Curie i Marię Skłodowską-Curie. Powstanie
Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza w Galicji. Założenie Politechniki Warszawskiej.
Pomnik Mickiewicza w Warszawie.

1900. Przemianowanie krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych na Akademię Sztuk Pięknych.
1901. Strajki szkolne w Poznańskiem (Września). Krakowska prapremiera Wesela Stanisława
Wyspiańskiego.
1902-1903. Strajki rolne w Galicji.
1903. Nadanie nagrody Nobla Piotrowi Curie i Marii Skłodowskiej-Curie.
1904. Powstanie Polskiego Związku Ludowego w Królestwie. Nowa pruska ustawa o osadnictwie
– incydent z Michałem Drzymałą. Powstanie kół bojowych PPS.
1905. Rewolucja w Królestwie Polskim: styczniowo-lutowy strajk proletariatu, strajk szkolny (I);
początek walk rewolucyjnych na wsi (II); ukaz tolerancyjny (IV); łódzkie „powstanie
czerwcowe” (22-24 VI); manifest carski i ustanowienie Dumy (tzw. bułyginowskiej – VIII).
Powstanie Narodowego Związku Robotniczego (VI). Ogólnopaństwowy strajk powszechny (25 X).
Manifest carski nadający Dumie charakter ciała ustawodawczego (30 X). Stronnictwo Polityki
Realnej (X). Strajk powszechny w Galicji na rzecz powszechnego prawa wyborczego (28 XI).
Nagroda Nobla dla Henryka Sienkiewicza.
1906. „List otwarty” I. Daszyńskiego do CKR PPS (4 I). Rozłam w PPS: PPS-Frakcja Rewolucyjna
i PPS-Lewica (XI). Pierwsze wybory do Dumy. Zjednoczenie SDKPiL i SDPRR.
1906-1907. Strajk szkolny w zaborze pruskim.
1907. Uchwalenie powszechnego prawa wyborczego w wyborach do parlamentu austriackiego.
Powstanie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Ukazanie się „Zarania” w Warszawie.
1908. Michał Bobrzyński namiestnikiem Galicji. Założenie Związku Walki Czynnej. Uchwalenie
przez sejm pruski ustawy wywłaszczeniowej.
1910. Organizacje paramilitarne w Galicji.
1911. Rozłam w SDKPiL. Odkrycie witamin przez Kazimierza Funka.
1912. Oderwanie Chełmszczyzny od Królestwa. Powstanie Tymczasowej Komisji
Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.
1913. Rozłam w PSL: PSL „Piast” i PSL-Lewica.
1914. Wybuch I wojny światowej (28 VII). Odezwy dowódców trzech armii zaborczych do
Polaków. Rewolucyjna i antywojenna odezwa SDKPiL, PPS-Lewicy i Bundu. Powołanie
Legionów Polskich (VIII). Powstanie Komitetu Narodowego Polskiego w Królestwie (XI).
Zawiązanie w Krakowie Naczelnego Komitetu Narodowego (VIII). Spalenie Kalisza przez wojska
pruskie (VIII). Utworzenie PON i POW (VIII-IX).
1915. Powstanie Polskiego Stronnictwa Ludowego w Królestwie (od 1918 r. zwanego PSL
„Wyzwolenie”). Przerwanie frontu rosyjskiego pod Gorlicami (V). Zajęcie Królestwa przez
Niemców i Austriaków (VI-VIII).
1916. Tzw. akt 5 listopada cesarzy Niemiec i Austro-Węgier.
1917. Orędzie prezydenta USA Woodrowa Wilsona mówiące m.in. o potrzebie odbudowy państwa
polskiego (22 I). Orędzie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych „Do narodu
polskiego” (27 III). Odezwa Rządu Tymczasowego w Rosji do Polaków (prawo Polski do
niepodległości) (III). Uwięzienie Piłsudskiego w Magdeburgu. Armia Polska we Francji (VI).
Utworzenie Komitetu Narodowego Polskiego (Lozanna - Paryż) i uznanie go przez koalicję (IX-
X). Powołanie Rady Regencyjnej (IX).
1918. Utworzenie Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie (28 X). Powstanie pierwszej Rady
Delegatów Robotniczych (Lublin 5 XI). Utworzenie w Lublinie Tymczasowego Rządu Republiki
Polskiej (7 XI). Wyzwolenie Warszawy. Objęcie władzy przez Piłsudskiego jako szefa państwa (11
XI). Utworzenie Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu (14 XI). Powstanie KPRP (16
XII). Rząd Jędrzeja M oracze wskiego (18 XI). Sejm dzielnicowy w Poznaniu. Wybór Naczelnej
Rady Ludowej (3-5 XII). Powstanie wielkopolskie (27 XII 1918-1919).
1919. Podpisanie przez Polskę Traktatu Wersalskiego (28 VI). Pierwsze powstanie śląskie (16-26
VIII). Uchwalenie tzw. Małej Konstytucji (20 II). Utworzenie ogólnopolskiej PPS (23-27 IV).
Początek wojny polsko-radzieckiej (II). Uchwalenie przez sejm zasad reformy rolnej (10 VII).

Utworzenie uniwersytetu w Poznaniu. Przekształcenie AU w Krakowie w Polską Akademię
Umiejętności.
1920. Rozpoczęcie kampanii kijowskiej (25 IV). Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach (l l VII).
Drugie powstanie na Górnym Śląsku (19/20-25 VIII). Zawarcie ro-zejmu z Rosją Radziecką (12
X). Opanowanie zbrojne Wileńszczyzny (9 X). Proklamowanie Gdańska Wolnym Miastem (15
XI). Powstanie Związku Stowarzyszeń Zawodowych. Powstanie grupy poetyckiej Skamander w
Warszawie.
1921. Zawarcie polsko-francuskiego sojuszu obronnego (19 II). Uchwalenie konstytucji zwanej
marcową (17 III). Plebiscyt na Górnym Śląsku (20 III). Traktat ryski (18 III). Trzecie powstanie
śląskie (2 V – 5 VII).
1922. Utworzenie Związku Młodzieży Komunistycznej (17 III). Polsko-niemiecka konwencja w
sprawie Górnego Śląska (V). Decyzja o budowie portu w Gdyni (23 IX). Ustawa o nazwie monety
polskiej – złoty (26 IX). Wielki strajk rolny w Wielkopolsce (X-XI).
1923. Ostateczne uznanie przez Konferencję Ambasadorów wschodnich granic Polski (15 III).
Pierwszy rząd Chjeno-Piasta (V-XII). II Zjazd KPRP: program agrarny i w kwestii narodowej (IX-
X). Krwawe strajki i demonstracje uliczne w całym kraju (XI). Utworzenie Towarzystwa
Uniwersytetu Robotniczego (TUR).
1924. Utworzenie Niezależnej Partii Chłopskiej (VII). Powszechny strajk na Górnym Śląsku (VII-
VIII). Rządy Władysława Grabskiego (19 XII 1923 – 12 XI 1925). Przyznanie Nagrody Nobla
Władysławowi Stanisławowi Reymontowi.
1925. III Zjazd KPP (I-II). Utworzenie „Hromady” (VI). Rozstrzelanie Władysława Hibnera,
Naftalego Botwina, Władysława Kniewskiego i Henryka Rutkowskiego (21 VIII). Początek
polsko-niemieckiej wojny celnej (VI). Powstanie Muzeum i Biblioteki w Kórniku.
1926. Utworzenie Stronnictwa Chłopskiego. Zamach stanu Józefa Piłsudskiego (12-14 V).
Nowelizacja konstytucji (2 VIII). Utworzenie Obozu Wielkiej Polski (4 XII). Uruchomienie
Warszawskiej Rozgłośni Radiowej (18 IV).
1927. Rozwiązanie białoruskiej „Hromady” i Niezależnej Partii Chłopskiej (27 III). Powstanie
Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. IV Zjazd KPP (V-VIII). Uzyskanie przez Polskę
pożyczki stabilizacyjnej od USA. Sprowadzenie zwłok Juliusza Słowackiego na Wawel (28 VI).
Początek międzynarodowych konkursów fortepianowych im. Fryderyka Chopina w Warszawie.
1928. Podpisanie przez Polskę paktu Brianda-Kellogga (27 VIII). Rozłam w PPS (17 X). Założenie
Stronnictwa Narodowego (X). Wielki strajk ekonomiczny włókniarzy łódzkich (4-20 X).
Utworzenie przedsiębiorstwa Polska Poczta, Telegraf i Telefon. Utworzenie Biblioteki Narodowej
w Warszawie. Powstanie Teatru Ateneum w Warszawie.
1929. Podpisanie tzw. protokołu Litwinowa (9 II). Rząd pułkowników K. Świtalskiego (IV).
Najście oficerów piłsudczykowskich na Sejm (31 X). VI Plenum KC KPP (VI). Powstanie
Centrolewu (5 XII). Początek wielkiego kryzysu gospodarczego (1929-1933).
1930. Krakowski kongres Centrolewu (29 VI). Wybory do sejmu i senatu (16-23 XI). Utworzenie
Związku Nauczycielstwa Polskiego.
1931. Zjednoczenie ruchu ludowego – Stronnictwo Ludowe (15 III). Utworzenie Stowarzyszenia
Artystów-Modernistów, tzw. Grupy Krakowskiej.
1932. Proces więźniów brzeskich (I). Wprowadzenie w życie nowego kodeksu karnego (VII).
Podpisanie polsko-radzieckiego paktu o nieagresji (25 VIII). VI Zjazd KPP (X). Ustawa o ustroju
szkoły, tzw. Jędrzej o wieżowska (11 III). Utworzenie warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych.
1932-1933. Maria Dąbrowska, Noce i dnie.
1933. Ogłoszenie przez sejm ustawy o samorządzie oraz ustroju szkół akademickich (III).
Rozwiązanie przez rząd Obozu Wielkiej Polski (III). Otwarcie kolejowej magistrali węglowej
Śląsk-Gdynia. Strajki chłopskie w Małopolsce środkowej. Opublikowanie Pamiętników
bezrobotnych. Otwarcie w Warszawie Polskiej Akademii Literatury.
1934. Podpisanie deklaracji o nieagresji z Niemcami (26 I). Uchylenie się Polski i Niemiec od

udziału w tzw. pakcie wschodnim (XI). Zniesienie ostrych zarządzeń celnych między Polską a
Niemcami (8 III). Obóz Narodowo-Radykalny (IV). Powstanie Instytutu Śląskiego w Katowicach.
1935. Uchwalenie konstytucji kwietniowej (23 IV). Śmierć Józefa Piłsudskiego (12 V). Wybory do
sejmu i senatu (X). Porozumienie międzypartyjne KPP i PPS, zwane „paktem o nieagresji” (VII).
Rozwiązanie BBWR (30 X). I Konkurs Skrzypcowy im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu.
1936. Dekret o amnestii (I). Spotkanie w Morges polityków opozycji anty sanacyjnej (15 II).
Rozpoczęcie budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. Strajk w krakowskich zakładach
„Semperit” (III-IV). Demonstracja w Nowosielcach (29 VI). Zjazd postępowej inteligencji polskiej
we Lwowie (16-17 V). Rozpoczęcie prac wykopaliskowych w Biskupinie. Deklaracja Praw
Młodego Pokolenia (III).
1937. Deklaracja ideowa Obozu Zjednoczenia Narodowego (21 II). Początki budowy kombinatu
metalurgicznego w Stalowej Woli. Wielki strajk chłopski (VIII). Porozumienie polsko-niemieckie
w sprawie tranzytu przez Pomorze (5 X). Śmierć Karola Szymanowskiego (29 III). Wydanie
Encyklopedii staropolskiej Aleksandra Briicknera.
1938. Konflikt polsko-litewski (17 III). Zajęcie Śląska Zaolziańskiego (l - 2 X). Rozwiązanie KPP.
Żądania niemieckie w sprawie Gdańska i Pomorza (24 X).
1939. Polsko-angielski komunikat o wzajemnych gwarancjach (6 IV). Hitler wypowiada pakt o
nieagresji (28 IV). Najazd III Rzeszy na Polskę (l IX). Obrona Westerplatte (1-7 IX). Bitwa nad
Bzurą (9-20 IX). Wkroczenie Armii Radzieckiej na wschodnie tereny państwa polskiego (17 IX).
Kapitulacja Warszawy (27 IX). Utworzenie na emigracji we Francji rządu polskiego (30 IX).
Kapitulacja Helu (2 X). Bitwa pod Kockiem (2-5 X). Utworzenie Generalnego Gubernatorstwa (26
X). Podstępne aresztowanie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej w
Krakowie (6 XI). Powołanie Związku Walki Zbrojnej (13 XI).
1940. Utworzenie Politycznego Komitetu Porozumiewawczego (7 II). Egzekucja w Palmirach
(20-21 VI). Pierwszy transport więźniów do obozu zagłady w Oświęcimiu (VI). Przeniesienie się
Rządu RP do Wielkiej Brytanii (21 VI). Pierwsze organizacje podziemne komunistów (Związek
Walki Wyzwoleńczej, Młot i Sierp i in.) (I VIII). Walki Brygady Strzelców Podhalańskich pod
Narwikiem (24 V – 4 VI). Udział lotnictwa polskiego w obronie Wielkiej Brytanii (VIII-X).
Polsko-brytyjska umowa wojskowa (5 VIII). Utworzenie Batalionów Chłopskich (Chłopska Straż).
Debiut K. K. Baczyńskiego.
1941. Polskie dywizjony z Anglii po raz pierwszy bombardują Berlin (23 III). Udział polskich
okrętów w zatopieniu pancernika „Bismarck” (26 V). Hitlerowcy mordują polskich naukowców we
Lwowie (4 VII). Układ sojuszniczy Polski i ZSRR (30 VII). Powstanie w ZSRR tzw. Grupy
Inicjatywnej w celu powołania do życia Polskiej Partii Robotniczej (7 VIII). Polsko-radziecki układ
o zorganizowaniu Armii Polskiej w ZSRR (14 VIII). Wizyta gen. W. Sikorskiego w ZSRR (XII).
Udział Brygady Strzelców Karpackich w kampanii libijsko-egipskiej (VIII 41-11 42).
1942. Podpisanie przez Polskę Deklaracji Narodów Zjednoczonych (l I). Powstanie Polskiej Partii
Robotniczej (5 I). Przekształcenie ZWZ w AK (14 II). Ewakuacja Armii Polskiej z ZSRR na
Środkowy Wschód (III i VIII). Wymarsz w lasy piotrkowskie oddziału partyzanckiego GL im.
Stefana Czarnieckiego (10 V). Początek wysiedleń ludności polskiej z Zamojszczyzny (28 XI).
Śmierć Marcelego Nowotki (28 XI). Paweł Finder sekretarzem generalnym PPR.
1943. Powstanie Związku Walki Młodych (I). Powstanie Komitetu Organizacyjnego Związku
Patriotów Polskich w ZSRR (30 I). Deklaracja PPR O co walczymy (l III). Utworzenie Polskiej
Armii Ludowej (17 IV). Zerwanie stosunków dyplomatycznych ZSRR z rządem polskim w
Londynie (25 IV). Powstanie w getcie warszawskim (19 IV – 16 V). Wyrażenie przez ZSRR zgody
na utworzenie polskiej dywizji im. Tadeusza Kościuszki (9 V). Tragiczna śmierć gen. W.
Sikorskiego w katastrofie lotniczej (4 VII). Bitwa pod Lenino (12-13 X). II, tzw. duża, deklaracja
PPR O co walczymy (XI). Wstępne porozumienie w sprawie granic Polski na konferencji w
Teheranie (28 XI – l XII).
1944. Pierwsze posiedzenie Krajowej Rady Narodowej (31 XII 1943 – l I 1944). Powstanie w

ZSRR Centralnego Biura Komunistów Polskich. Zdobycie Monte Cassino (18 V). Powołanie
Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (21 VII). Ogłoszenie Manifestu PKWN (22 VII).
Tzw. Republika Pińczowska (26 VII – 10 VIII). Oficjalne uznanie PKWN przez ZSRR (26 VII).
Powstanie w Warszawie (l VIII – 2 X). Dekret PKWN o reformie rolnej (IX). Desant I Armii na
Czerniakowie i Żoliborzu (15-23 IX). Wyzwolenie Bredy przez I Dywizję Pancerną (29 X). Walki
I Brygady Spadochronowej pod Arnhem (IX). Umowy PKWN o wzajemnej repatriacji z
Ukraińskiej, Białoruskiej i Łotewskiej SRR (9 IX i 22 IX). KRN przekształca PKWN w Rząd
Tymczasowy RP (31 XII).
1945. ZSRR uznaje oficjalnie Rząd Tymczasowy. Wyzwolenie Warszawy (171). Wyzwolenie
Krakowa (18 I). Rozwiązanie AK (19 I). Przełamanie Wału Pomorskiego przez l Armię WP (10 II).
Postanowienia w sprawie polskiej na konferencji jałtańskiej (4-11 II). Walki l Armii WP o
Kołobrzeg (7-18 III). Dotarcie II Armii WP na przedpola Pragi Czeskiej (V). Wkroczenie I Armii
WP do Berlina (2 V). Podpisanie Układu o Przyjaźni między Polską a ZSRR (21 IV). Powołanie
Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 VI). Uznanie TRJN przez Francję, USA, Wielką
Brytanię, Chiny (29 VI – 5 VII), Kanadę, Szwecję (7 VII), Włochy, Szwajcarię oraz przez Meksyk,
Danię (9 VII) i Finlandię (14 VII). Powstanie PSL (22 VIII). Konferencja zjednoczeniowa
Stronnictwa Pracy (14 XI). Otwarcie portu w Gdyni (29 VI) i w Gdańsku (29 VI). Dekret o
amnestii (2 VIII). Ustalenie zachodniej granicy Polski na konferencji w Poczdamie (17 VII – 2
VIII). Układ graniczny polsko-radziecki (16 VIII). Ustalenie przez Sojuszniczą Radę Kontroli
Niemiec ramowego planu wysiedlania Niemców z Polski, Czechosłowacji, Węgier i Austrii (20
XI). Otwarcie Państwowej Filharmonii w Katowicach (26 VI). Powołanie Muzeum WP w
Warszawie (22 VIII). Pierwszy numer „Dziennika Ludowego” (29 VIII). Otwarcie Teatru w
Olsztynie (18 XI) i Opery w Warszawie (8 XII). Inauguracja roku akademickiego na Uniwersytecie
Warszawskim (16 XII).
1946. Wybór Polski jako niestałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ (12 I). Referendum
ludowe (30 VI). Podpisanie umowy o jedności działania między PPR a PPS (28 XI). Dekret o
nacjonalizacji przemysłu (3 I). Nowe prawo małżeńskie (l I). Pierwszy powojenny spis ludności
(14 II). Dekret o ustroju rolnym i osadnictwie na ziemiach zachodnich i północnych (6 IX).
Uchwała KRN określająca podstawowe wytyczne trzyletniego Planu Odbudowy Gospodarczej w 1.
1947-1949 (21 IX).
1947. Wybory do Sejmu Ustawodawczego (191). Uchwalenie przez Sejm „Małej Konstytucji” (19
II). Uchwalenie kolejnej ustawy o amnestii (II). Układ o przyjaźni z Czechosłowacją (10 III).
Odrzucenie planu Marshalla przez Polskę (9 VII). Przekroczenie przedwojennego poziomu w
zakresie produkcji przemysłowej (XII).
1948. Układ o przyjaźni z Bułgarią (29 V) i z Węgrami (18 VI). Kongres Jedności Młodzieży we
Wrocławiu; utworzenie ZMP (22 VII). Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS – powstanie PZPR
(15-21 XII). Wystawa Ziem Odzyskanych we Wrocławiu (21 VII – 31 X). Wodowanie w Gdańsku
pierwszego rudowęglowca „Sołdek” (6 XI). Zniesienie systemu kartkowego (29 XII). Otwarcie
Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku (5 IX). Jerzy Andrzejewski, Popiół i diament.
Pierwszy numer „Trybuny Ludu” (16 XII). Utworzenie Instytutu Badań Literackich. VII
Powszechny Zjazd Historyków (19-21 IX).