XII.

OSTATNIE LATA RZĄDÓW PIŁSUDSKIEGO (1931 - 1934)

a.

Walka z opozycją – proces więźniów brzeskich

Narastająca fala represji ze strony rządu stwarzała specyficzną atmosferę w kraju na początku lat

trzydziestych. Cechowało ją m. in. wytaczanie całego szeregu procesów politycznych. Już na
jesieni 1930 r. skazano wybitną działaczkę ludową Irenę Kosmowską na pół roku więzienia za ostre
wystąpienia przeciwko Piłsudskiemu. Na początku 1931 r. miało miejsce wiele innych procesów,
przeważnie na tle kampanii wyborczej z roku poprzedniego. Uwagę opinii publicznej przykuwała
jednak głównie sprawa więźniów brzeskich, z których zresztą część wybrano do nowego Sejmu i
Senatu.

Akcja protestacyjna w tej sprawie objęła szerokie koła społeczeństwa. Jako pierwsi wystąpili z

protestem profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego, po czym posypały się liczne dalsze protesty,
jak profesorów Uniwersytetu Warszawskiego i innych wyższych uczelni. Protestowali
intelektualiści, stowarzyszenia i związki zawodowe oraz społeczne i kulturalne. Przez cały kraj
przeszła fala oburzenia. Równocześnie opozycja sejmowa starała się przy każdej sposobności
poruszać na forum parlamentarnym sprawę brzeską.

W październiku 1931 r. rozpoczął się proces sądowy, obejmujący ostatecznie 11 osób spośród

osadzonych w Brześciu. Akt oskarżenia zarzucał im wspólne przygotowywanie zamachu, którego
celem było usunięcie przemocą rządu i zastąpienie go przez inne osoby. Jeden tylko oskarżony
został uniewinniony, podczas gdy pozostałych skazano na kary od półtora roku do trzech lat
więzienia. Po dalszych przewlekłych rozprawach apelacyjnych i kasacyjnych wyrok został
ostatecznie zatwierdzony (5 X 1933), jednakże część skazanych, m.in. Witos i Lieberman nie
odsiedziała kary, chroniąc się ucieczką za granicę.

b.

Przebudowa ustawodawstwa polskiego w duchu antydemokratycznym

Nowy Sejm, o większości sanacyjnej, stosownie do dyrektyw rządu podjął gorączkowe zabiegi,

mające na celu przebudowę ustawodawstwa, która zmierzała z jednej strony do podważenia
swobód politycznych i wolności obywatelskich, z drugiej zaś do ograniczenia praw społecznych,
zdobytych przez masy pracujące w początkach istnienia Rzeczypospolitej.

W marcu i październiku 1932 r. pojawiły się dwie nowe ustawy o zgromadzeniach i

stowarzyszeniach pogarszające istniejący stan rzeczy, poddające ściślejszej kontroli wszelkie
przejawy życia politycznego. Ta druga ustawa przewidywała m. in., że stowarzyszenia wyższej
użyteczności publicznej mogą zostać zmonopolizowane. Dopuszczała możliwość zakazu
towarzystw szeregu kategorii, rozwiązywania istniejących stowarzyszeń i oddania monopolu
towarzystwom prorządowym.

Ustawa o samorządzie (marzec 1933) odsuwała młodzież od wpływu na samorząd terytorialny

poprzez podniesienie granicy wieku do 24 lat w korzystaniu z czynnego prawa wyborczego, do 30
lat – z biernego, wprowadzała również nierówność głosowania przy wyborach do rad gromadzkich.
Ustawa powyższa poddawała nadto samorząd terytorialny ściślejszej niż dotąd kontroli władz
państwowych.

Obóz rządzący starał się także ściślej uzależnić od siebie aparat wymiaru sprawiedliwości. W

tym celu wydano dekret (sierpień 1932) zawieszający niezależność sędziowską, zezwalający
ministrowi sprawiedliwości na usuwanie i przenoszenie sędziów z ich stanowisk, oraz dekret
podporządkowujący władzom państwowym rady adwokackie. Ograniczono również poważnie
kompetencje Najwyższego Trybunału Administracyjnego, orzekającego o legalności aktów
rządowych. Od września 1931 r. na mocy uchwały Rady Ministrów wprowadzono w Polsce sądy
doraźne.

W lipcu 1932 r. wszedł w życie nowy kodeks karny, którego zaletą było ujednolicenie

przepisów prawnych, ale jest rzeczą charakterystyczną, że ogłoszono go nie na mocy uchwały
Sejmu, lecz jako dekret prezydenta.

Pojawiły się wreszcie w latach 1932-1933 ustawy dotyczące ustroju i organizacji szkolnictwa i

w ogóle systemu oświatowego. Ustawy te – ogólnie biorąc – miały na celu ograniczenie dopływu
dzieci warstw uboższych do wyższych szczebli nauczania, jednocześnie zaś ograniczały samorząd
uczelni typu uniwersyteckiego i organizacji akademickich.

W tym samym czasie pojawiały się ustawy ograniczające uprawnienia socjalne. Pod pretekstem

scalenia i ujednolicenia ubezpieczeń społecznych wydatnie je pogorszono. Tak więc zmniejszono
zasiłki chorobowe z 60% płacy do 42%. Zmniejszono wymiar rent wypadkowych i wprowadzono
dopłaty za lekarstwa. Gdy do tej pory ustawodawstwo przyznawało większość w samorządzie
ubezpieczeniowym przedstawicielom pracowników, to nowa ustawa wprowadziła do organów
samorządowych delegatów rządowych, stanowiących większość łącznie z delegatami
pracodawców.

Ustawa z marca 1933 r. powiększała tydzień pracy z 46 do 48 godzin, a w zakładach

leczniczych – do 60 godzin. Pracę w godzinach nadliczbowych miano honorować o 25% (a nie jak
poprzednio o 50%) wyżej niż w normalnym czasie. Minister uzyskał nadto pełnomocnictwo do
zawieszania na okres roku przepisów o urlopach.

Pojawiła się, również w marcu 1933 r., nowa ustawa o reformie rolnej, upoważniająca rząd do

zmniejszenia rozmiaru gruntów podlegających przymusowemu wykupowi (określonemu w
poprzedniej ustawie na co najmniej 200 tyś. ha rocznie), w zależności od możliwości finansowych
państwa.

Odrębną kartę w działalności ustawodawczej obozu rządzącego stanowiły dyrektywy władz

sanacyjnych, zmierzające do sterroryzowania ruchu rewolucyjnego. W poprzednich latach
skazywano członków KPP „za udział w związku mającym na celu przestępstwo” a więc z sankcją
karną do 5 lat. W 1932 r. Sąd Najwyższy uznał to orzecznictwo za niewystarczające i zalecił
stosowanie w takich przypadkach artykułu kodeksu karnego, zagrażającego karą więzienia do lat
15 każdemu, „kto wchodzi w porozumienie z innymi osobami w celu popełnienia zbrodni stanu”.
Wreszcie w czerwcu 1934 r. ukazało się rozporządzenie prezydenta w sprawie osób zagrażających
bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicznemu, które stało się podstawą utworzenia
osławionego obozu w Berezie Kartuskiej. To rozporządzenie było oczywiście niezgodne z
postanowieniami konstytucji, zapewniającymi każdemu obywatelowi prawo do właściwego forum
sądowego.

Wszystkie te ustawy miały za zadanie z jednej strony umocnić autokratyczny system rządów, z

drugiej zaś ograniczyć uprawnienia szerokich rzesz społeczeństwa – przede wszystkim
robotniczych i chłopskich. Warto jeszcze zaznaczyć, że większość wspomnianych ustaw zawierała
jak najmniej norm ograniczających dla władz państwowych, pozostawiając im wskutek tego
ogromny zakres swobodnej decyzji. Oparto je na zasadzie tzw. luzów ustawodawczych,
polegających na tym, że poszczególne ustawy w każdym niemal paragrafie zawierały daleko idące
upoważnienia dla ministra i sformułowane były tak giętko, że rząd mógł działać według swego
uznania, formalnie nie przekraczając przepisów prawa.

c. Konstytucja kwietniowa

Ustawa konstytucyjna z marca 1921 r. była, jak wiadomo, przedmiotem niesłychanie ostrych

ataków ze strony całego obozu sanacyjnego, przede wszystkim zaś samego Piłsudskiego. Obozu
rządzącego nie zadowalała częściowa jej zmiana, dokonana w sierpniu 1926 r. Już w październiku
1929 r. posłowie sanacyjni zgłosili projekt uchwały o przystąpieniu przez Sejm do rewizji
konstytucji. Ówczesny projekt BBWR, podobnie zresztą jak zgłoszone w tym samym czasie
projekty centrum i endecji – zmierzały w istocie rzeczy, choć w różnej mierze, do tego samego
celu, a mianowicie do ograniczenia uprawnień izb ustawodawczych – Sejmu i Senatu oraz do

zwiększenia uprawnień organów egzekutywy, tj. prezydenta i rządu. Sejmowa komisja
konstytucyjna zdążyła jednak przeprowadzić tylko ogólną, wstępną dyskusję nad zgłoszonymi
projektami, ponieważ wkrótce potem (sierpień 1930 r.) izby ustawodawcze zostały rozwiązane.

Dopiero w nowym Sejmie, w którym BBWR miał absolutną większość, sprawa zmiany

konstytucji stała się ponownie, i to znacznie bardziej, aktualna. W lecie 1933 r. Sławek wygłosił w
Sejmie mowę, w której zapowiedział ostateczne porzucenie konstytucji marcowej jako podstawy
ustroju politycznego, wysuwając koncepcję zmierzającą do wysunięcia prezydenta jako
zwierzchniej władzy państwowej i do utworzenia opartej na zasadach konstytucyjnych elity
obywateli, tzw. legionu zasłużonych, powołanych do wyboru izby wyższej – Senatu.

Nad nową ustawą konstytucyjną pracowała specjalna komisja, która ułożyła tezy zasadnicze, na

których konstytucja miała być oparta. Na porządku dziennym posiedzenia Sejmu 26 stycznia 1934
r. figurowało sprawozdanie tej komisji i dyskusja nad przedłożonymi przez nią tezami konstytucji.
Gdy jednak stronnictwo rządowe spostrzegło, iż jest w dużej większości na sali sejmowej, opozycja
bowiem demonstracyjnie bojkotowała dyskusję nad „tezami” klubu BBWR, na wniosek
generalnego ich referenta S. Cara sanacyjna większość postanowiła uznać je za projekt ustawy
zasadniczej. Zanim posłowie opozycji powrócili na salę, sanacyjna większość przegłosowała
projekt od razu w drugim i trzecim czytaniu.

Taki tryb postępowania był bezprawiem, ponieważ do zmiany konstytucji potrzebny był

wniosek podpisany przez ¼ ustawowej liczby posłów, zgłoszony co najmniej na 15 dni przed
posiedzeniem Sejmu. W samym akcie głosowania nad zmianą konstytucji obowiązywało
przeliczenie głosów w celu ustalenia większości kwalifikowanej, koniecznej do powzięcia tego
typu uchwały. Tymczasem przystępując do głosowania nie sprawdzono quorum a następnie –
przeprowadzając głosowanie – nie zarządzono obliczenia głosów. W ten sposób jednak sanacja
pokonała największą trudność. Doprowadziła do „uchwalenia” nowej konstytucji w Sejmie, w
którym nie posiadała kwalifikacyjnej większości ⅔ posłów, koniecznej dla legalnego załatwienia
sprawy. Ustawa przeszła następnie przez dalsze instancje, została podpisana przez prezydenta i
ogłoszona w Dzienniku Ustaw z dnia 24 kwietnia 1935 r., stąd nazywana jest powszechnie –
konstytucją kwietniową.

Konstytucja ta już w początkowych swych postanowieniach (artykuł 2) zaznaczała, że na czele

państwa stoi prezydent, a więc nie Sejm jako najwyższy organ władzy państwowej, podkreślając
zarazem, że na nim „spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za losy państwa”.
Stwierdzała następnie, że w osobie prezydenta skupia się jednolita i niepodzielna władza
państwowa, a organami pozostającymi pod jego zwierzchnictwem są – rząd, sejm, senat, siły
zbrojne, sądy i kontrola państwowa.

Ogólnie biorąc kompetencje prezydenta były bardzo rozległe, niemal dyktatorskie. Konstytucja

głosiła, że stanowi on czynnik „harmonizujący naczelne organy państwa”, mianuje według swego
uznania prezesa rady ministrów a na jego wniosek – członków rządu, zwołuje i rozwiązuje Sejm i
Senat, zarządza otwarcie, odroczenie i zamknięcie sesji Sejmu i Senatu, jest zwierzchnikiem sił
zbrojnych, reprezentuje państwo na zewnątrz, przyjmuje przedstawicieli obcych i wysyła za granicę
przedstawicieli państwa polskiego. Zazwyczaj szereg tych uprawnień posiadają szefowie państwa i
w ustrojach demokratycznych, ale konstytucja kwietniowa szła jednak znacznie dalej,
postanawiając, że prezydent Rzeczypospolitej „stanowi o wojnie i pokoju”, „zawiera i ratyfikuje
umowy z innymi państwami”. Postanawiała nadto, że korzysta on z uprawnień osobistych,
stanowiących jego tzw. prerogatywy.

Do prerogatyw prezydenta należało wskazywanie jednego z dwu kandydatów na swego

następcę, a w czasie wojny jedynego kandydata, mianowanie i odwoływanie premiera, pierwszego
prezesa Sądu Najwyższego i prezesa NIK-u, mianowanie i zwalnianie naczelnego wodza i
generalnego inspektora sił zbrojnych, powoływanie sędziów Trybunału Stanu, rozwiązywanie
Sejmu i Senatu przed upływem ich kadencji, oddawanie członków rządu pod sąd Trybunału Stanu,
stosowanie prawa łaski, wreszcie powoływanie ⅓ senatorów. Przypomnieć należy, że w myśl

konstytucji marcowej obowiązywała zasada kontrasygnaty (dodatkowego podpisu) każdego aktu
urzędowego prezydenta przez premiera lub właściwego ministra, którzy w ten sposób brali na
siebie odpowiedzialność wobec parlamentu za polityczną celowość i zasadność każdego aktu
prezydenta. Istota prerogatyw polegała jednak na tym, że takiej kontrasygnaty one nie wymagały.

Konstytucja dawała w końcu prezydentowi szerokie uprawnienia ustawodawcze w formie

wydawania dekretów (tak nazwano dawniejsze rozporządzenia prezydenta z mocą ustawy),
natomiast w stosunku do ustaw uchwalonych przez izby ustawodawcze prezydent uzyskał prawo
weta (sprzeciwu) zawieszającego uchwałę, która wymagała w takim przypadku ponownego
uchwalenia przez Sejm i Senat.

Wyboru prezydenta miało dokonywać specjalne zgromadzenie elektorów, złożone m.in. z

marszałka Senatu jako jego przewodniczącego, marszałka Sejmu jako zastępcy najwyższych
dygnitarzy państwowych, jak premiera, pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, generalnego
inspektora sił zbrojnych oraz 75 elektorów wybranych „spośród obywateli najgodniejszych”, w ⅔
przez Sejm i w ⅓ przez Senat. Prezydentowi przysługiwało jednak również prawo wskazania
swego kandydata. Gdyby z prawa tego nie skorzystał, wówczas kandydat wyłoniony przez
zgromadzenie elektorów miał być uznany za wybranego prezydentem. W tych warunkach
społeczeństwo zostało wyłączone z wpływu na wybór prezydenta, bowiem głosowanie powszechne
ograniczono tylko do owych dwóch kandydatów, przedstawionych przez zgromadzenie elektorów i
ustępującego prezydenta. Kadencja szefa państwa wynosiła, podobnie jak poprzednio – 7 lat,
których wchodzili delegaci, wybierani na zebraniach obwodowych. Wybory były więc pośrednie,
dwustopniowe. Prawo wybierania do Senatu miały jedynie osoby odznaczone wymienionymi w
ordynacji orderami państwowymi, posiadające wyższe wykształcenie lub stopień oficerski,
wreszcie osoby piastujące stanowiska z wyboru w samorządzie gospodarczym oraz w określonych
przez ordynację organizacjach gospodarczych i zawodowych. Było to zgodne z założeniami
wstępnymi konstytucji, że prawa obywateli nie są równe, lecz mierzone zasługami „na rzecz dobra
powszechnego”.

Konstytucja kwietniowa miała stworzyć pozory legalizacji zwrotu od demokracji ku systemowi

rządów autokratycznych, antyegalitarnych. Konstytucja ta miała stworzyć dość osobliwy, daleki od
demokracji parlamentarnej, system rządów, który prezes BBWR nazywał „demokracją kierowaną”.
W istocie rzeczy stanowiła ona swoistego typu zlepek elementów ustrojowo-politycznych
wywodzących się z dawnych, absolutystycznych reżimów monarchistycznych, z elementami
faszyzującymi, bliskimi przemianom konstytucyjnym zachodzącym w tym samym mniej więcej
czasie w takich m.in. krajach, jak Litwa, Łotwa, Estonia, Rumunia, Bułgaria, Jugosławia, Austria.
Pozostały jeszcze nie uchylone przez nową konstytucję niektóre postanowienia ustawy marcowej
dotyczące praw i wolności obywatelskich, jako relikty demokratyczno-liberalnego ustroju, ale przy
daleko idącej koncentracji władzy państwowej w rękach organów wykonawczych,
podporządkowanych nieodpowiedzialnej przed nikim głowie państwa – prezydentowi i likwidacji
parlamentaryzmu – stawały się one coraz bardziej iluzoryczne.

d.

Dno kryzysu ekonomicznego i depresja pokryzysowa

Na te same mniej więcej lata, w których dokonywała się przebudowa ustroju politycznego

Rzeczypospolitej w kierunku reakcyjnym, przypadało zarazem dalsze pogarszanie się koniunktury
gospodarczej kraju. Najniższy poziom produkcji wystąpił w Polsce w 1932 r., kiedy to łączne
zatrudnienie w górnictwie, w przemyśle wielkim i średnim oraz przy robotach publicznych
wynosiło zaledwie 558 tyś. osób. W latach następnych 1933 i 1934 nastąpił pewien wzrost
zatrudnienia (odpowiednio o 24 tyś. i 61 tyś.), co jednak nie przyniosło istotniejszej poprawy na
rynku pracy wobec dopływu nowych roczników młodzieży.

Powolne przezwyciężenie kryzysu wynikało ze znacznego nasilenia kryzysu rolnego, który

ograniczał wewnętrzny rynek zbytu. Zjawisko to odbijało się tym dotkliwiej, że jednocześnie w

latach 1932-1935 spadł bardzo znacznie eksport Polski, która wywoziła o ⅓ mniej towarów w
porównaniu z okresem przedkryzysowym. W konsekwencji Polska znajdowała się na jednym z
ostatnich miejsc w handlu międzynarodowym państw europejskich w przeliczeniu wartości obrotu
na l mieszkańca. Możliwości szerokiej wymiany handlowej ze Związkiem Radzieckim władze
sanacyjne hamowały jednak ze względów politycznych.

Charakterystycznym zjawiskiem dla pogłębiającego się kryzysu był spadek dochodów i

wydatków budżetu państwa, przy czym dochody malały w latach 1929-1933 znacznie szybciej (o
39%) niż wydatki (o 28%). W rezultacie rósł deficyt budżetowy, który pociągał za sobą redukcję
wydatkowania, obejmujący jednak nierównomiernie poszczególne resorty rządowe. Podczas gdy
budżet Ministerstwa Spraw Wewnętrznych utrzymywał się w okresie kryzysu na poprzednim
poziomie a największy budżet – Ministerstwa Spraw Wojskowych uległ stosunkowo nieznacznemu
zmniejszeniu w liczbach absolutnych (relatywnie wzrósł z 30% do 35%), to zasadnicza obniżka
objęła takie działy budżetu, jak oświata, kultura i opieka społeczna. Dokonywano równocześnie
kilkakrotnych obniżek płac pracownikom aparatu państwowego, choć na tle innych grup
społecznych należeli oni jednak mimo to do grup względnie uprzywilejowanych. Koła rządzące
chciały jednak mieć zapewnione poparcie aparatu administracyjnego, policji i wojska.

Redukcja wydatków państwa nie pokrywała jednak w całości wzrastającego deficytu

budżetowego, który początkowo równoważono nadwyżką dochodów, nagromadzoną w latach
poprzednich. Gdy środki te nie wystarczały, rząd rozpisał w 1933 i 1935 r. dwie pożyczki
wewnętrzne, formalnie dobrowolne, faktycznie mające charakter przymusowy. Przyniosły one
łącznie bardzo znaczną kwotę ponad 600 min złotych, złożonych prawie w połowie przez
pracowników najemnych.

W okresie kryzysu zmniejszył się również obieg pieniężny, co było następstwem pogorszenia

się sytuacji walutowej kraju, wywołanej m.in. odpływem walut i złota za granicę. Było to jednak
zjawisko typowe dla wszystkich ówczesnych krajów środkowoeuropejskich, związane z krachem
banków austriackich i utratą wskutek tego zaufania kapitałów zachodnioeuropejskich i
amerykańskich do gospodarki Europy środkowej. W ślad za tym zmniejszał się zapas walut i złota
w Banku Polskim, zwłaszcza że w Polsce nie było żadnych ograniczeń w wywozie dewiz.

W celu częściowego powetowania strat walutowych rząd starał się o zaciąganie pożyczek

zagranicznych. W związku z tym zaciągnięto w styczniu 1931 r. tzw. drugą pożyczkę zapałczaną w
wysokości ok. 30 min dolarów, przedłużającą do r. 1935 okres eksploatacji Polskiego Monopolu
Zapałczanego przez szwedzki koncern Kreugera. Transakcja ta doprowadziła w konsekwencji do
zlikwidowania eksportu zapałek z Polski, gwałtownego wzrostu ich cen i spadku zużycia. W ciągu
14 lat gospodarki wspomnianego koncernu produkcja zapałek spadła ze 170 tyś. do około 77 tyś.
skrzyń rocznie, liczba czynnych fabryk tego produktu z 19 do 4, a liczba zatrudnionych robotników
z 4850 do 800.

Podkreślić należy, że w ciągu trzech pierwszych lat istnienia kryzysu rząd sanacyjny przybrał

wobec niego postawę pasywną, polegającą nie na zwalczaniu objawów spadku koniunktury, ale
przystosowywaniu się do tendencji kryzysowych. Polityka taka obliczona była na szybkie
zakończenie kryzysu i automatyczny powrót do warunków przedkryzysowych. Plan walki z
kryzysem uchwalony został dopiero w październiku 1932 r. Główną jego tendencją było
zwiększenie opłacalności gospodarki rolnej, obniżenie cen wyrobów przemysłowych – głównie
kartelowych – zwiększenie zatrudnienia bezrobotnych oraz aktywizacja eksportu. Program ten
jednak, realizowany niekonsekwentnie, dał bardzo nieznaczne rezultaty. Ze względów
politycznych, z uwagi na postępujące wrzenie wśród bezrobotnych, nastąpił jednak, począwszy od
1933 r., silny wzrost zatrudnienia przy robotach publicznych.

e. Ruch robotniczy w okresie kryzysu

Zabiegi rządu o wzrost zatrudnienia przy robotach publicznych wynikały stąd, że w latach

kryzysu walki bezrobotnych miały szczególnie burzliwy przebieg. Zdarzały się bezpośrednie
starcia z policją, niekiedy demolowano biura urzędów pośrednictwa pracy, magistratów,
posterunków policji. Demonstracje te, rozpędzane na ogół przez policję, często przynosiły jednak
doraźne ulgi, jak wypłata zapomóg, czasowe zatrudnienie itp. Wystąpienia te miały przeważnie
charakter żywiołowy, ale wieloma spośród nich kierowali komuniści, jak np. w dniu 6 marca 1930
r., proklamowanym przez III Międzynarodówkę jako dzień walki bezrobotnych o chleb i pracę. W
końcu 1930 i na początku 1931 r. odbyły się w wielu miastach Polski – m.in. w Katowicach,
Kielcach, Warszawie, Radomiu – burzliwe, przeważnie żywiołowe demonstracje bezrobotnych. W
Kielcach bezrobotni przypuścili szturm na Urząd Wojewódzki, brutalnie odparty przez policję. W
Radomiu oddziały policyjne rozpędziły demonstrantów dopiero przy użyciu samochodu
pancernego. Podobnego typu przykładów starć policji z bezrobotnymi można przytoczyć wiele.
Przypływ wystąpień bezrobotnych notowano latem 1931 r., zwłaszcza na Górnym Śląsku, w
Krakowie, Borysławiu, Wilnie i w województwie łódzkim. Wiosną i latem 1932 r. znowu przeszła
silna fala demonstracji. W Warszawie (marzec 1932) bezrobotni, chcąc zwrócić uwagę
społeczeństwa i rządu na swoją tragiczną sytuację, kładli się na jezdni i na szynach tramwajowych,
wstrzymując ruch. We Lwowie i Żyrardowie doszło do rozruchów głodowych, wyrażających się w
rozbijaniu straganów i sklepów z pieczywem.

Aktywizacja mas robotniczych wyrażała się również w stopniowym wzroście fali strajkowej.

Ruch strajkowy w latach kryzysu można podzielić na dwa okresy, pierwszy – od połowy 1929 r. do
połowy 1931 r., charakteryzujący się spadkiem fali strajkowej i okres drugi – od połowy 1931 r. do
1933 r., nacechowany gwałtownym wzrostem akcji strajkowych. W początkowej fazie kryzysu,
gdy zwalniano tysiące pracowników i zamykano wiele fabryk, robotnicy unikali wszystkiego, co
mogłoby ich narazić na konflikty z przemysłowcami. Stopniowo jednak klasa robotnicza
przezwyciężała nastroje apatii i przygnębienia. Rodziła się również wśród niej dążność do
powstrzymywania dalszych ataków kapitału na warunki pracy i płacy.

Wyraźnym przejawem zaostrzenia się antagonizmów społecznych były Strajki okupacyjne,

które począwszy od 1931 r. zaczęły się coraz bardziej rozpowszechniać. Strajki te uniemożliwiały
przedsiębiorcom przeprowadzenie lokautów, zamykanie fabryk lub posiłkowanie się łamistrajkami.
Ponieważ w żadnym innym kraju nie znalazły one tak szerokiego zastosowania jak w naszym
kraju, dlatego w latach trzydziestych uzyskały nazwę „strajków polskich”. W ciągu 1931 r.
wybuchło wiele burzliwych, o wielkich rozmiarach strajków, w tym także okupacyjnych, przy
czym główny kierunek nadawali im komuniści i lewicowi socjaliści. W 1932 r. liczba strajkujących
wzrosła trzykrotnie w porównaniu z rokiem poprzednim a jeszcze bardziej powiększyła się liczba
straconych dni roboczych. Jeszcze silniejszy przypływ fali strajkowej nastąpił w 1933 r., kiedy to
liczba strajkujących wzrosła w porównaniu z 1930 r. siedem i pół rażą, a liczba straconych dni
roboczych – aż czternaście razy.

Ruch strajkowy w omawianych latach wykazywał swoistego typu ewolucję, przesuwając

główny stopień nasilenia z zakładów małych i średnich – na wielkie przedsiębiorstwa,
przekształcając się coraz częściej w akcje polityczne, wreszcie wyrażając się w poważnym
wzroście strajków okupacyjnych. Pod względem zasięgu i doniosłości politycznej na czoło
wystąpień proletariatu polskiego w 1932 r. wysunął się jednodniowy strajk generalny w dniu 16
marca, proklamowany przez KCZZ na znak protestu przeciwko wniesionym do Sejmu przez rząd
antyrobotniczym projektom nowych ustaw o urlopach, czasie pracy i ubezpieczeniach. Do
najbardziej bohaterskich strajków o charakterze okupacyjnym należał kierowany przez komunistów
w marcu 1932 r. już drugi z rzędu strajk robotników huty szkła „Hortensja” w Piotrkowie, którą
załoga okupowała w ciągu 17 dni domagając się przywrócenia poziomu płac z 1931 r. oraz
cofnięcia redukcji 300 robotników.

Największą bitwą klasową proletariatu polskiego w 1933 r. był w marcu tegoż roku strajk

powszechny włókniarzy, metalowców, budowlanych i robotników innych zawodów okręgu
łódzkiego, obejmujący ok. 100 tyś. osób, w czasie którego od kuł policji padło 5 zabitych

robotników i kilkunastu rannych.

Polski ruch strajkowy wysunął się wtedy na jedno z czołowych miejsc w państwach

kapitalistycznych. Ogółem strajkowało w Polsce w 1932 r. 314 tyś. robotników, gdy w Stanach
Zjednoczonych – 243 tyś., w Niemczech 127 tyś., we Francji – 54 tyś. Jedynie w Anglii liczba
uczestników strajków była wyższa – 382 tyś. W walkach strajkowych główną rolę odegrały –
mimo osłabienia organizacyjnego wywołanego spadkiem liczby członków – klasowe związki
zawodowe oraz komitety strajkowe, kierowane przez działaczy Lewicy Związkowej i komunistów.
O bojowości i dobrej organizacji strajków w latach 1929 - 1933 świadczy fakt, że 70-80% spośród
nich zakończyło się całkowitym lub częściowym zwycięstwem robotników.

f.

KPP w latach kryzysu i depresji pokryzysowej. Sytuacja w PPS

Z przebiegu kryzysu, mającego w Polsce szczególnie katastrofalne następstwa, komuniści

polscy wyciągnęli wniosek, że w kraju narastają obiektywne przesłanki do wybuchu rewolucji
socjalistycznej. KPP traktowała zatem walki klasowe tego okresu jako przesłankę i punkt wyjścia
dla wybuchu tej rewolucji. Oficjalne sprawozdania poszczególnych ogniw partyjnych,
potwierdzone skądinąd przez meldunki państwowego aparatu policyjno-administracyjnego,
wskazują na znaczny wzrost wpływów ruchu komunistycznego w tym okresie. We wrześniu 1933
r. partia liczyła (łącznie z KPZU i KPZB) ok. 17 800 członków, nie licząc ok. 10 tyś. więźniów
politycznych.

Bezpośrednio powiązany z KPP był Komunistyczny Związek Młodzieży Polski (KZMP),

uznający jej polityczne kierownictwo. Stały kontakt z organizacjami partyjnymi utrzymywały koła
Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR), zwanej również Czerwoną
Pomocą, niosącą pomoc dla więźniów politycznych i ich rodzin. KZMP i MOPR współdziałały z
KPP w wielu jej akcjach, jak obchody święta pierwszomajowego i rocznice Rewolucji
Październikowej.

Kierownictwo partii cechowała sprężystość organizacyjna, energia i szybkość decyzji.

Systematycznie ukazywały się nielegalne wydawnictwa partyjne, jak „Nowy Przegląd”, „Czerwony
Sztandar”, „Gromada” i organ KZMP – „Towarzysz”, mimo stałych konfiskat i prześladowań.
Łącznie wydano w tych latach około 50 legalnych czasopism o treści komunistycznej.

Łączenie pracy w organizacji nielegalnej z wytężoną pracą w instytucjach i placówkach

istniejących legalnie stanowiło istotny rys w taktyce KPP, co odnosi się przede wszystkim do ruchu
zawodowego. Komuniści kierowali terenowymi komitetami Lewicy Związkowej oraz rewolucyjną
opozycją w klasowych i w niektórych NPR-owskich i chadeckich związkach zawodowych, a także
w utworzonym przez sanację Związku Związków Zawodowych (ZZZ). Lewica Związkowa
przeprowadziła sporo bojowych i udanych akcji, jednakże jej wyodrębnienie przez komunistów z
klasowych związków zawodowych nie było słuszne, utrudniało bowiem współpracę z lewicowymi
pepeesowcami i oddziaływanie na szerokie rzesze robotników niekomunistów.

Wynikało to jednak stąd, że na politykę KPP w latach kryzysu decydujący wpływ wywarły

zmiany, jakie się dokonały w kierownictwie partyjnym na VI Plenum KC w czerwcu 1929 r.
Plenum to zakończyło ostatecznie spory w partii między „większością” a „mniejszością” w ten
sposób, że przywódców byłej „większości” niesłusznie oceniło jako rzeczników odchylenia
prawicowo-oportunistycznego odsuwając ich od czynnego życia politycznego. Nowe kierownictwo
KPP, w którym całkowicie dominowała „mniejszość” z Julianem Leszcźyńskim-Leńskim jako
sekretarzem generalnym, wyrażało silne tendencje sekciarskie. Choć sytuacja polityczna w kraju
stawiała wówczas na porządku dziennym konieczność i w tej ocenie – słusznie w zasadzie
podkreślającej reakcyjny, antydemokratyczny charakter ówczesnych rządów – kryły się jednak
uproszczenia i zbyt daleko idące wnioski. Pomijano bowiem w tej ocenie wielowarstwowy i
wielokierunkowy charakter obozu sanacyjnego, w którym znaczna jego część nie zamierzała
kroczyć w kierunku „klasycznego” faszyzmu, pozostawiając pewien zakres swobód politycznych,

w przeciwieństwie do wyrastającego wówczas w Polsce – jeszcze znacznie bardziej „na prawo” od
sanacji kierunku tzw. narodowo-radykalnego, reprezentującego ekstremistyczne, prawicowe
skrzydło endecji z hasłami totalitaryzmu, zoologicznego rasizmu, szeroko pojętej rozbudowy
aparatu terrorystyczno-policyjnego itp. Tego ostatniego niebezpieczeństwa Zjazd nie dostrzegał.
Stwierdzał natomiast, że Polska stoi bezpośrednio w przededniu rewolucji socjalistycznej, bez
poprzedzenia jej przejściowym etapem rewolucji demokratycznej.

Wiele z twierdzeń VI Zjazdu, zwłaszcza dotyczących zasad budowy socjalizmu po zwycięskiej

rewolucji, weszło trwale do dorobku polskiego ruchu robotniczego. Były jednak także wnioski
błędne, zwłaszcza w taktyce jednolitofrontowej oraz w kwestii obrony wolności i niepodległości
narodu polskiego. Z reformistycznej polityki PPS, której kierownictwo odrzucało możliwość
współpracy z komunistami i niekonsekwencji w działaniu ludowców KPP wyciągała wówczas
wniosek, że nie należy z nimi zawierać porozumień, a jednolity front demokratyczny i
antyfaszystowski trzeba budować „od dołu”, przez przyciąganie szeregowych członków tych partii
do ruchu komunistycznego. Postawa taka utrudniała stworzenie wspólnego frontu walki przeciwko
reżimowi sanacyjnemu.

Tymczasem sytuacja w PPS kształtowała się pod znakiem narastającego fermentu i ostrej

krytyki w stosunku do polityki egzekutywy. Znalazło to odbicie w przebiegu XXII Kongresu partii,
obradującego w Krakowie w maju 1931 r. Postawa CKW została określona przez lewicową
opozycję jako chwiejna i kompromisowa. Opozycja ta, kierowana przez Bolesława Drobnera,
Tomasza Kapitułkę i Jana Kawalca, domagała się zaostrzenia walki przeciwko sanacji, bardziej
aktywnego udziału PPS w strajkach oraz wysunięcia w programie partii postulatu dyktatury
proletariatu. Jednakże opozycja ta niesłusznie domagała się zerwania współpracy z ludowcami,
domagając się współpracy jedynie z Bundem i innymi stronnictwami socjalistycznymi, z drugiej
zaś strony pomijając hasło współdziałania z KPP.

Uchwały kongresu wyrażały kompromis między lewym i prawym skrzydłem partii. Wzywały do

walki z sanacją, krytykowały sytuację w dziedzinie gospodarczej, domagając się szeregu reform w
organizacji wytwórczości przemysłowej, z dopuszczeniem do kierowania produkcją przedstawicieli
robotników, postulując podniesienie płac, skrócenie tygodnia roboczego do 40 godzin i
uruchomienie szerokich robót publicznych dla zwalczania bezrobocia. Uchwały te miały charakter
antykapitalistyczny, nie precyzowały jednak form i środków ich realizacji.

Proces radykalizacji szybciej niż w samej PPS przebiegał w związanym z tą partią ruchu

młodzieżowym, a mianowicie w Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego
(OM TUR). W organizacji tej, mającej zasadniczo charakter kulturalno-oświatowy, doszły do głosu
prądy na rzecz jej upolitycznienia, co można zaobserwować zwłaszcza na III Zjeździe OM TUR
odbytym w maju 1932 r. Jednocześnie na łamach socjalistycznego czasopisma młodzieżowego –
„Płomienie" – została podjęta krytyka ustroju kapitalistycznego z pozycji marksistowskich.
„Płomienie" widząc niebezpieczeństwo przewrotu hitlerowskiego w Niemczech postulowały
współdziałanie w tym kraju socjalistów z komunistami, nie wysuwały jednak jeszcze podobnego
typu haseł w odniesieniu do Polski.

Znamienną ewolucję przechodzili dwaj wybitni socjaliści – N. Barlicki, więzień brzeski,

nawołujący do radykalizacji programu PPS w kierunku rewolucyjnym i S. Dubois, przywódca
młodzieży socjalistycznej, skazany na 3 lata więzienia za niezwykle odważne i nieustępliwe
wystąpienia antysanacyjne. W następnych latach obaj ci działacze mieli zaakceptować i lansować
ideę współpracy PPS z KPP.

g. Sytuacja w ruchu chłopskim. Powstanie jednolitego Stronnictwa Ludowego

Począwszy od 1931 r. zaczął stopniowo przybierać na sile ruch chłopski, występujący zarówno

pod hasłami ekonomicznymi, jak i politycznymi. W szeregu powiatów dochodziło do
demonstracyjnych wystąpień chłopów przeciw egzekwowaniu zaległych podatków. Burzliwy

przebieg miał l maja w Lubartowie w województwie lubelskim i w Maniowcach w województwie
poleskim, gdzie zginęło kilku chłopów, a wielu zostało rannych.

W 1932 r. ruch chłopski przybrał jeszcze większe rozmiary. 18 kwietnia wybuchł strajk

powszechny robotników rolnych, proklamowany przez klasowy Związek Zawodowy Robotników
Rolnych i przy współudziale innych związków zawodowych, który objął ok. 100 tyś. robotników
rolnych. Strajk podjął walkę przeciwko orzeczeniu Komisji Arbitrażowej, obniżającemu o 35%
ordynarie i pogarszającemu warunki płacy.

Chłopi zaczęli coraz częściej stosować tzw. strajki – bojkoty, polegające na powstrzymywaniu

sprzedaży produktów żywnościowych i zaniechaniu wyjazdów na targi. Protestowali oni w ten
sposób przeciwko nadmiernym opłatom rogatkowym i zaniżonym cenom rynkowym. Pierwsze
tego typu wystąpienia miały miejsce w powiecie Limanowa i Dąbrowa Tarnowska. Wystąpieniami
tymi kierowali ludowcy, ale włączali się do nich także w licznych przypadkach komuniści.

W czerwcu 1932 r. miały miejsce krwawe zajścia w Łapanowie (powiat bocheński), kiedy to –

w czasie zakazanego przez władze obchodu święta ludowego – policja zaatakowała
kilkudziesięciotysięczny pochód chłopski. Od kuł policyjnych zginęło wówczas 4 chłopów i wielu
zostało rannych. Później nieco, w czerwcu i lipcu tegoż roku doszło do krwawych walk policji i
wojska w kilkunastu wsiach powiatu leskiego, w czasie których zginęło kilkudziesięciu
demonstrantów a setki odniosło rany. Zabici i ranni byli również w oddziałach policyjno-
wojskowych. W wyniku tych zajść aresztowano ponad 800 chłopów, z których trzech skazano na
dożywotnie więzienie.

Do strajków i gwałtownych wystąpień chłopskich doszło również począwszy od maja 1932 r. w

szeregu powiatów województw centralnych, szczególnie w powiatach łowickim, mińsko-
mazowieckim, siedleckim i radzymińskim, gdzie również padli zabici i ranni. Jesienią tegoż roku
fala strajków chłopskich ogarnęła województwa centralne a także lwowskie i wołyńskie.

Jeszcze groźniejszy charakter przybrały wystąpienia chłopskie w ciągu 1933 r. Dawało się to

zauważyć szczególnie na południu kraju, również w czasie obchodów czerwcowych. Potężne,
wielotysięczne wiece odbywały się w szeregu miejscowości powiatów – ropczyckiego,
rzeszowskiego, przeworskiego i łańcuckiego. Sytuacja na terenie tych powiatów była szczególnie
napięta. Chłopi przystępowali do wyrąbywania lasów obszarniczych, konfiskowania siana
dworskiego, mnożyły się zwłaszcza wypadki przepędzania sekwestratorów podatkowych.

Na tym tle doszło do starcia z policją we wsi Kozodrza powiatu ropczyckiego, gdzie chłopi

rozbroili towarzyszących sekwestratorowi policjantów. W połowie czerwca władze sanacyjne
usiłowały przeprowadzić w tych stronach pacyfikację wsi, ściągając liczne oddziały policyjne,
przeprowadzając brutalne rewizje i masowe aresztowania, połączone z niszczeniem dobytku
chłopskiego. Chłopi stawili opór. W kilku wsiach, jak w Nockowej (powiat ropczycki), w Wólce
Pod Lasem (powiat rzeszowski) i Grodzisku Dolnym (pow. łańcucki) wywiązały się krwawe
starcia. Łącznie pacyfikacja pochłonęła wiele ofiar. Było 40 chłopów” zabitych, setki rannych i
poturbowanych, ok. 300 aresztowanych. Walki zbrojne objęły łącznie 6 powiatów, zamieszkałych
przez. 100 tyś. chłopów.

W omawianych wydarzeniach brali czynny udział terenowi działacze ludowi, składając często

dowody bohaterstwa i inicjatywy. Organizacje KPP nawoływały do solidarności z walczącą wsią
oraz do przychodzenia z pomocą materialną ofiarom terroru.

Ważnym wydarzeniem w dziejach ruchu chłopskiego było zjednoczenie trzech stronnictw

ludowych – PSL „Wyzwolenia”, Stronnictwa Chłopskiego i PSL „Piasta” w jedno Stronnictwo
Ludowe (SL), co nastąpiło w marcu 1931 r. Było to między innymi następstwem narastających
ataków ze strony sanacji na instytucje demokratyczne. Wzmożone represje ze strony rządu
wzmogły dążenie do jedności i doprowadziły do zjednoczenia ruchu, czego przedtem przez tyle lat
nie można było osiągnąć. Zjednoczenie scementowało wokół jednego ośrodka politycznego
szerokie rzesze aktywnych politycznie chłopów i wysunęło cały ruch ludowy na czoło legalnej
opozycji antysanacyjnej. Rozbieżności występujące przed zjednoczeniem nie zostały jednak

przezwyciężone, wynikiem czego była niejednolitość działania SL.

Źródłem istniejących w SL rozbieżności był stosunek do obozu rządzącego. Większość

działaczy, skupiona wokół W. Witosa, przebywającego od procesu brzeskiego na emigracji, dążyła
do zaostrzenia opozycji. Natomiast niektórzy członkowie władz naczelnych liczyli na porozumienie
z rządem (M. Róg, M. Malinowski) i sprzeciwiali się przechodzeniu do pozaparlamentarnych
metod walki. Również jednak opozycyjnie nastawiona większość była niejednolita, gdyż obok
działaczy radykalnych (I. Kosmowska, T. Nocznicki, K. Bagiński, J. Grudziński) należeli do niej
politycy prawicowi (B. Gruszka, S. Mikołajczyk).

Pod wpływem rozwijającego się kryzysu rolnego i nienawiści do rządów sanacji zdobywał sobie

przewagę nurt radykalny, co znalazło wyraz w uchwałach kongresu z czerwca 1933 r., który
wysunął żądanie bezpłatnego przejęcia przez państwo wielkich majątków ziemskich, zwłaszcza
zalegających ze spłatą podatków i długów bankowych oraz lokujących swe zyski za granicą.

Jako ważny ośrodek radykalizmu chłopskiego kształtował się Związek Młodzieży Wiejskiej

„Wici”, który uchwalił swą deklarację ideową w listopadzie 1931 r. „Wiciarze” rozwijali wśród
chłopów ożywioną działalność kulturalno-oświatową i spółdzielczą, walczyli z klerykalizmem i
zacofaniem wsi. Wpłynęli też na rozszerzenie się i ubojowienie antysanacyjnego ruchu
chłopskiego.

h.

Polityka zagraniczna rządów pomajowych

Przewrót majowy nie przyniósł początkowo poważniejszych zmian w polskiej polityce

zagranicznej, która od początku państwowości polskiej opierała się na dwóch sojuszach
wojskowych, zawartych w 1921 r. z Francją i Rumunią. Pierwszy z tych sojuszów miał w zasadzie
charakter antyniemiecki, przewidując współdziałanie wojskowe polsko-francuskie na wypadek
agresji ze strony Niemiec. W przypadku wybuchu wojny polsko-radzieckiej zobowiązywał on
jednak Francję do udzielenia Polsce pomocy w wyposażeniu armii oraz zapowiadał wzajemne
kontakty sztabów sił zbrojnych obu krajów. W traktacie sojuszniczym między Polską a Rumunią
była mowa o udzieleniu sobie wzajemnej pomocy, w razie gdyby któreś z tych państw zostało
zaatakowane przez wschodniego sąsiada.

Stosunki Polski z jej południowym sąsiadem – Czechosłowacją, nie układały się najlepiej od

czasu konfliktu o Śląsk Cieszyński oraz o Spisz i Orawę, choć oba państwa były sojusznikami
Francji. Edward Beneš, kierujący czechosłowacką polityką zagraniczną, uważał, iż ewentualny
sojusz wojskowy z Polską, jego zdaniem znacznie bardziej zagrożoną przez rewizjonizm niemiecki,
może wciągnąć Czechosłowację do wojny w obronie zachodnich granic Polski. Wyrażał więc
zgodę co najwyżej na pakt przyjaźni, bez podejmowania konkretnych zobowiązań wojskowych.
Strona polska natomiast domagała się zwrotu utraconego terytorium na Śląsku Cieszyńskim, a
układ o przyjaźni bez wzajemnych zobowiązań militarnych uważała za bezwartościowy.

Na północy Polska graniczyła z dwoma republikami bałtyckimi – Łotwą i Litwą. Stosunki z

Łotwą układały się pomyślnie, gdy tymczasem z Litwą były w wysokim stopniu zaognione od
czasu okupowania Wileńszczyzny przez wojsko polskie. Litwa nie chciała się z tym faktem
pogodzić, zerwała wszelkie stosunki z Polską, a konstytucja litewska nadal określała Wilno jako
stolicę republiki.

Oględnie rzecz charakteryzując, stosunki II Rzeczypospolitej z sąsiadami – poza Rumunią i

Łotwą – nie były najlepsze. Mimo pokoju zawartego w Rydze polskie koła rządzące były
nastawione antyradziecko. Obawiały się one rewolucji społecznej wewnątrz kraju i poparcia dla
niej ze strony Związku Radzieckiego.

Z drugiej strony, rzeczywiste i stale rosnące zagrożenie stwarzał rewizjonizm niemiecki,

ustawicznie podsycany przez koła rządzące w republice weimarskiej, w szczególności przez
wyższych wojskowych i wyższą biurokrację. Ani utrata Alzacji i Lotaryngii, ani północnego
Szlezwiku, ani nawet sprawa ogromnych odszkodowań wojennych i okupacji Nadrenii przez

wojska koalicji nie spowodowała w Niemczech tak wielkiej fali protestów, jak odzyskanie przez
Polskę Poznańskiego, Pomorza Gdańskiego i części Górnego Śląska. Ziemie te nazywano „starymi
pruskimi prowincjami”; specjalną niechęć budził tzw. „korytarz” pomorski i wyodrębnienie
Gdańska w wolne miasto.

Równocześnie z wybuchem wojny celnej rozpoczęła się w Niemczech zaciekła antypolska

kampania prasowa, w której coraz gwałtowniej domagano się zmiany granic polsko-niemieckich,
zwłaszcza likwidacji „korytarza” pomorskiego i wcielenia Gdańska do Niemiec, rozpisując się
także o rzekomych prześladowaniach mniejszości niemieckiej w Polsce.

Niemiecki minister spraw zagranicznych Gustaw Stresemann usiłował zaraz po Locarno

doprowadzić do izolacji Polski na arenie międzynarodowej, a także wykorzystać konflikt polsko-
litewski, proponując Polsce podczas spotkania z Piłsudskim w Genewie w r. 1927 „zamianę”
Pomorza i Gdańska na Litwę i Kłajpedę. Propozycje te zostały przez stronę polską odrzucone.

U progu lat trzydziestych państwo polskie znalazło się w obliczu bezpośredniego zagrożenia

przez Niemcy, które wzmogły przygotowania wojskowe, skierowane przeciwko Polsce,
opracowując m. in. plany opanowania polskiego wybrzeża i rozbudowując wielką ilość jednostek
wojskowych maskowanych jako oddziały straży granicznej, tzw. Grenzschutz-Ost (Straż
Graniczna-Wschód). Na fali żądań rewizjonistycznych rósł jednocześnie w siłę ruch hitlerowski,
głoszący hasła zdobycia dla Niemców „przestrzeni życiowej”, przede wszystkim na wschodzie.
Ruch ten dysponował bojówkami liczącymi w 1932 r. ok. 300 tyś. ludzi, głównie spod znaku SA
(Sturmabteilungen – Oddziały Szturmowe), SS (Schutzenstaffeln – Sztafety Ochronne). Ponadto
istniało już w Niemczech sporo innych organizacji militarystycznych, przygotowujących kadry
wojskowe.

Głównym dążeniem Niemiec na arenie międzynarodowej było hasło zniesienia narzuconych im

traktatem wersalskim ograniczeń zbrojeniowych, co rząd niemiecki coraz silniej podkreślał po
objęciu władzy kanclerskiej przez Fritza von Papena (maj 1932) i po sukcesie hitlerowców w
wyborach. Sytuacja na pograniczu polsko-niemieckim stawała się w ciągu 1932 r. coraz bardziej
napięta. Niemcy rozbudowywali fortyfikacje przygraniczne, zwiększali garnizony wojskowe, ich
bojówki nacjonalistyczne dokonywały prowokacyjnych marszów nad granicą, atakowały i
terroryzowały działaczy polskiej mniejszości narodowej.

W czerwcu 1932 r. doszło do dość głośnego incydentu w Gdańsku. W czasie wizyty eskadry

brytyjskich okrętów, pomimo wydanego przez władze gdańskie zakazu, do portu wpłynął polski
kontrtorpedowiec „Wicher” w celu powitania eskadry brytyjskiej. Dowódca okrętu otrzymał
osobiście przekazany mu przez Piłsudskiego rozkaz otwarcia ognia na wypadek jakichkolwiek
incydentów, spowodowanych przez policję portową lub bojówki niemieckie. Wystąpienie polskie
wywołało dezaprobatę ze strony delegacji mocarstw uczestniczących wówczas w genewskiej
konferencji rozbrojeniowej. Także sojusznik Polski – Francja – odmówiła Polsce poparcia i
zagroziła wstrzymaniem wypłaty pożyczki. Sojusz polsko-francuski uległ w tym okresie pewnemu
rozluźnieniu.

Pewien wpływ na ten stan rzeczy wywarło parafowanie, a następnie podpisanie i ratyfikowanie

układu o nieagresji między Polską a ZSRR, zaw

a

rtego na 3 lata a następnie przedłużonego na 10

lat, stanowiącego zaskoczenie dla rządu francuskiego. Rokowania o polsko-radziecki pakt
nieagresji toczyły się już od dawna, ale dopiero w okresie narastającej agresywności ze strony
Niemiec strona polska zdecydowała się przyjąć przychylniej ujawnioną ze strony radzieckiej
gotowość poprawy stosunków z Polską. Rząd radziecki koncentrując swe wysiłki wokół realizacji
pierwszej pięciolatki, a także z uwagi na komplikacje międzynarodowe na Dalekim Wschodzie,
wywołane agresją japońską na terenie Mandżurii jesienią 1931 r., był wyraźnie zainteresowany w
odprężeniu stosunków na swych granicach zachodnich. W lipcu 1932 r. układ polsko-radziecki
został podpisany, a w listopadzie tegoż roku ratyfikowany. Zawierał on ważną dla strony polskiej
klauzulę, że w wypadku konfliktu z państwem trzecim w czasie całego jego trwania obie strony nie
udzielą mu żadnej bezpośredniej ani pośredniej pomocy.

Układ ów zapoczątkował poprawę stosunków polsko-radzieckich, doprowadził do zwiększenia

wymiany gospodarczej pomiędzy obu państwami, a także doprowadził w następnym roku do
wymiany licznych wizyt osobistości obu krajów. Polskie koła rządzące uzyskały dzięki układowi o
nieagresji zawartemu ze Związkiem Radzieckim większe możliwości przeciwstawienia się
rewizjonistycznej polityce niemieckiej. Zbyt krótko jednak rząd sanacyjny wytrwał na tej drodze.

W listopadzie 1932 r. zaszły ważne zmiany w polskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Ustąpił dotychczasowy minister August Zaleski, a jego miejsce zajął dotychczasowy wiceminister,
zaufany Piłsudskiego, pułkownik Józef Beck, nastawiony – podobnie zresztą jak i sam Piłsudski –
bardziej antyradziecko niż antyniemiecko. Nastawienie takie musiało w dalszej perspektywie
prowadzić do określonych konsekwencji, choć oficjalną dewizą polskiej polityki zagranicznej była
zasada „równowagi sił”, z której miała wypływać taktyka lawirowania między wschodnim a
zachodnim sąsiadem.

Przejęcie władzy przez Hitlera 30 stycznia 1933 r. nie zostało początkowo przyjęte nieżyczliwie

przez polskie koła rządzące. Piłsudski liczył w pewnym stopniu na to, że Hitler jako Austriak
będzie w mniejszym stopniu zainteresowany rewizją granicy z Polską niż konserwatywni junkrzy
pruscy i nacjonaliści niemieccy dawnego typu, nawiązujący do starych pruskich tradycji ekspansji
na wschód. Spodziewał się też, że hasła antykomunistyczne głoszone przez hitlerowców
doprowadzą do zaostrzenia stosunków pomiędzy Niemcami a ZSRR, co – jego zdaniem – miało
poprawić międzynarodową sytuację Polski.

Skoro jednak zaraz po przewrocie hitlerowskim jeszcze bardziej się wzmogły zbrojenia

niemieckie, skoro na terenie Wolnego Miasta miały miejsce liczne demonstracje hitlerowców,
domagających się przyłączenia Gdańska do Rzeszy, a władze tego miasta rozwiązały specjalną
policję portową, strona polska zareagowała zarządzeniem ostrego pogotowia w pomorskich
jednostkach wojskowych i nadesłaniem posiłków (6 III 1933) dla załogi polskiej stacjonującej na
Westerplatte u wejścia do portu gdańskiego. Incydent gdański był pomyślany jako ostrzeżenie, że
Polska jest zdecydowana nie cofnąć się przed użyciem siły, gdyby jej żywotne interesy lub granice
zostały naruszone. Sam incydent zakończył się kompromisem; Senat gdański przywrócił policję
portową, Beck obiecał cofnąć wydane zarządzenia wojskowe. Hitler zachował się wobec wydarzeń
gdańskich wstrzemięźliwie, w interesie Niemiec hitlerowskich nie leżało bowiem wówczas
zaostrzenie stosunków z Polską.

W związku z tymi wydarzeniami niektórzy historycy snują przypuszczenia, że Piłsudski

zamierzał wypowiedzieć wówczas Niemcom tzw. wojnę prewencyjną, proponując Francji wspólną
przeciwko nim akcję wojskową, mającą na celu przez okupowanie części terytorium III Rzeszy
skłonienie rządu niemieckiego do zaprzestania zbrojeń i do respektowania postanowień traktatu
wersalskiego. Powyższy projekt miał nie dojść do skutku tylko wskutek sprzeciwu francuskich kół
rządowych. Twierdzenia te jednak nie są w pełni przekonywające. Prawdopodobniejsze wydaje się,
iż stronie polskiej chodziło w danym przypadku raczej o wywołanie u Niemców przeświadczenia o
możliwości tego typu akcji, w celu skłonienia ich do większej ustępliwości.

Obawa przed ewentualnością wejścia w życie tzw. paktu czterech, przewidującego

współdziałanie Anglii, Francji, Włoch i Niemiec na zasadzie równouprawnienia w zbrojeniach i
możliwości rewizji traktatów skłoniła rząd polski raz jeszcze do pewnego zbliżenia z ZSRR, tym
bardziej, że rząd radziecki zajmował podobnie negatywne stanowisko wobec tego paktu jak Polska.
W maju 1933 r. odwiedził Moskwę jeden z ideologów grupy Piłsudskiego, redaktor „Gazety
Polskiej” Bogusław Miedziński. Rewizytował go w Polsce redaktor „Izwiestii” Karol Radek, który
miał zaproponować zacieśnienie dobrosąsiedzkich stosunków między obu państwami. Wyrazem
poprawy stosunków polsko-radzieckich było podpisanie w lipcu 1933 r. w Londynie konwencji o
Definicji Agresora. Sygnatariuszami tej konwencji byli: ZSRR, Polska i inni sąsiedzi Związku
Radzieckiego. Rząd radziecki zajmował życzliwe stanowisko wobec ostrzejszego kursu polityki
polskiej w stosunku do Niemiec, czemu dał wyraz radziecki komisarz spraw zagranicznych
Maksym Litwinów na posiedzeniu KC WKP(b) 29 grudnia tegoż roku.

Kurs taki nie utrzymał się jednak dłużej w polityce rządu polskiego, który wychodził z

założenia, że należy podtrzymywać „politykę balansu” i jednakowego dystansu w stosunku do obu
państw – ZSRR i III Rzeszy. Z drugiej strony pamiętać trzeba, iż postępująca w tym okresie
poprawa stosunków polsko-radzieckich była dla Hitlera niewygodna ze względu na ówczesną
słabość militarną i izolację polityczną Niemiec. Zdawał on sobie sprawę, że zbliżenie polsko-
radzieckie uniemożliwiłoby jego ekspansjonistyczne plany podbojów na wschodzie i w ogóle w
całej Europie. Przyjął zatem w stosunku do Polski postawę pojednawczą, pragnąc uśpić jej
czujność mirażem przyjaźni, aby nie dopuścić do utworzenia wrogiej sobie koalicji, zanim Niemcy
nie zdołają się dozbroić. Polskie sfery rządzące, choć wiedziały dobrze o kontynuowaniu przez
Hitlera niezwykle intensywnych zbrojeń, przyjmowały mimo wszystko jego oświadczenia za dobrą
monetę, podobnie jak wyciszenie propagandy antypolskiej i uspokojenie stosunków w Gdańsku.
Sfery te uważały jednak, że po wystąpieniu jesienią 1933 r. Niemiec z Ligi Narodów, która
zobowiązywała każdego ze swych członków do wyrzeczenia się wojny, Hitler powinien
zadeklarować wyeliminowanie wojny ze stosunków polsko-niemieckich w formie oficjalnej
deklaracji. Komunikat taki został istotnie ogłoszony, po czym rozpoczęły się – już z inicjatywy
niemieckiej – rozmowy, aby deklaracji o niestosowaniu przemocy pomiędzy Polską a Rzeszą nadać
formę traktatową; nastąpiło to w styczniu 1934 r.

Układ o nieagresji dawał Polsce pewne korzyści, ale tylko o charakterze doraźnym. Niemcy

przerwały antypolską propagandę prasową, manifestowały chęć dalszej poprawy wzajemnych
stosunków, zawarły wkrótce potem układ kończący wojnę celną. Bez porównania jednak większe i
dalekosiężne korzyści dawał ów układ stronie niemieckiej. Rzesza wychodziła z izolacji
politycznej, w jakiej się znalazła po opuszczeniu Ligi Narodów, i uzyskiwała większą swobodę w
zakresie zbrojeń, odkąd Polska przestała wywierać na nią nacisk militarny.

Hitler od początku uważał układ z Polską jako chwilowy wybieg taktyczny, dający Niemcom

czas na dozbrojenie. Układ stwarzał więc niebezpieczne pozory poprawy stosunków z Niemcami,
tylko do czasu, gdy niemieckie siły zbrojne przekształciły się w groźne narzędzie agresji przeciwko
państwowości polskiej.