XIII. STOSUKI SPOŁECZO-POLITYCZE W POLSCE W OKRESIE

POPRZEDZAJĄCYM II

WOJĘ ŚWIATOWĄ

(1935 - 1939)

a. Sytuacja gospodarcza w 1935 r. Wyjście z kryzysu

Rok 1935 oraz w znacznie większej mierze rok następny – 1936 stały pod znakiem poprawy

koniunktury, która objęła cały szereg państw dotkniętych wielkim kryzysem, w tym także Polskę.
Wyjście z kryzysu stanowiło nie tylko rezultat automatyzmu oddziaływania praw ekonomicznych
kapitalizmu, ale ulegało częściowo przyśpieszeniu w wyniku świadomej polityki poszczególnych
państw, posługujących się w celu ożywienia produkcji takimi środkami, jak podatki, cła, taryfy
komunikacyjne, kredyty, a zwłaszcza roboty publiczne i finansowanie z budżetu państwowego
wielkich prac inwestycyjnych. Była to tzw. polityka nakręcania koniunktury, która jednak w
państwach faszystowskich szła w parze z wyścigiem zbrojeń, symptomatycznych przede wszystkim
dla Niemiec od 1933 r. Cechę charakterystyczną dla tej polityki wyrażał wzrost roli państwa, jako
organizatora i inspiratora wielu inwestycji gospodarczych.

W Polsce polityka nakręcania koniunktury zapoczątkowana została – początkowo dość

nieśmiało – w roku budżetowym 1934/35, na szerszą zaś skalę począwszy od 1936 r., kiedy to
nastąpiła zresztą poprawa sytuacji gospodarczej w skali ogólnoświatowej. Nastąpił wówczas wzrost
cen artykułów rolnych – także i w Polsce, co doprowadziło do zwiększenia się ogólnej
dochodowości gospodarstw rolnych. Był to podstawowy czynnik sprzyjający zwiększeniu popytu
wsi na artykuły przemysłowe, których produkcja zaczęła stopniowo wzrastać.

Poprawa w porównaniu z latami kryzysu nie oznaczała jednak jeszcze całkowitego wyjścia z

impasu gospodarczego. Wystarczy nadmienić, że produkcja przemysłowa osiągnęła w 1936 r.
zaledwie 72% poziomu z 1928 r., ogólna liczba ubezpieczonych pracowników najemnych – 88%,
Jednocześnie wskutek wejścia w wiek produkcyjny nowego rocznika młodzieży, liczba
zarejestrowanych bezrobotnych wzrosła z 403 tyś. w roku poprzednim do 466 tyś. Faktycznie
liczba osób pozostających bez stałego zatrudnienia była znacznie wyższa i według memoriału
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych o stanie bezrobocia w Polsce w latach 1925-1936 wynosiła w
latach trzydziestych – l milion osób oderwanych od zawodu, bez członków rodzin. Porównanie
sytuacji gospodarczej w Polsce z położeniem innych państw w okresie przedkryzysowym i
pokryzysowym wypada na niekorzyść naszego kraju, gdzie wskaźnik produkcji przemysłowej w
zestawieniu z 1928 r. był w 1936 r. niższy aniżeli w takich krajach, jak Czechosłowacja, Węgry,
Rumunia, Niemcy, Włochy, Belgia, Grecja i kraje skandynawskie.

Jako symptom pewnej poprawy koniunktury występował wzrost obrotów, przede wszystkim w

handlu wewnętrznym, w mniejszym natomiast stopniu w wymianie z zagranicą. Polska
utrzymywała nadal osiągnięte w latach kryzysu dodatnie saldo bilansu handlowego, w znacznym
stopniu poprzez stosowanie dumpingu, jednakże wskutek stałego odpływu dewiz jej bilans
płatniczy był ujemny.

Dopiero w marcu 1936 r. państwo zdołało po raz pierwszy od 1931 r. zlikwidować deficyt

budżetowy i zahamować nieco odpływ dewiz za granicę, wprowadzając w kwietniu tegoż roku
dekret, który wprowadzał ograniczenia dewizowe w handlu z zagranicą. Decyzja ta była jednak – w
porównaniu z szeregiem innych krajów europejskich – powzięta zbyt późno, przez co poważnie
zmalały polskie rezerwy kruszcowo-dewizowe.

b. Polityka gospodarcza rządu w latach 1936-1939

Wykazujący co prawda tendencję zwyżkową, ale nadal niski poziom produkcji przemysłowej i

rolnej, brak wyraźnie zarysowanych perspektyw wyjścia z depresji gospodarczej, trwającej bez
przerwy od 1929 r., wreszcie rosnący nacisk polityczny ze strony obozu rządzącego, wszystkie te
czynniki powodowały narastanie niezadowolenia i wzrost wrzenia w masach robotniczych i

chłopskich. Grupa rządząca musiała w tej sytuacji znaleźć program, umożliwiający rozładowanie
powstawania niebezpiecznych napięć politycznych, stwarzający perspektywy poprawy losu w
istniejących warunkach ustrojowych.

Program taki, zwany czteroletnim planem inwestycyjnym, został stworzony w połowie 1936 r.,

po głośnych krakowskich wydarzeniach rewolucyjnych. Zmierzał on do przyśpieszenia realizacji
inwestycji. Inicjator polityki nakręcania koniunktury w Polsce, wicepremier i minister skarbu
Eugeniusz Kwiatkowski, poddając gruntownej krytyce dotychczasową politykę finansową państwa
zalecał skoncentrowanie nakładów inwestycyjnych na zadaniach najważniejszych. Do zadań tych
zaliczał inwestycje mające na celu szybkie wzmocnienie zdolności obronnej państwa, stworzenie
warunków dla systematycznego uprzemysłowienia kraju, jako praktycznie jedynej możliwości dla
likwidacji bezrobocia, wreszcie działalności na rzecz zatarcia dysproporcji w poziomie
gospodarczym pomiędzy „Polską A” (na zachód od linii Bug–San) a „Polską B” (na wschód od tej
linii) traktowaną dotąd wyraźnie po macoszemu.

Program ten trafnie nakreślał zasadnicze kierunki polityki inwestycyjnej, niestety jednak

ówczesne państwo nie dysponowało środkami finansowymi niezbędnymi do realizacji rozbudowy
przemysłu w szerokiej skali ogólnopaństwowej. Wobec tego zdecydowano się na skoncentrowaniu
wysiłku na jednym tylko regionie, rzucając hasło budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego
(COP). Jednakże i to zadanie było, jak na możliwości finansowe państwa, zbyt duże a na napływ
kapitału zagranicznego w obliczu zaostrzenia sytuacji międzynarodowej nie można było zbyt wiele
liczyć, podobnie jak i na pożyczki zagraniczne. Brak znaczniejszych środków pieniężnych na
prowadzenie prac inwestycyjnych spowodowany był m. in. ogromną eksploatacją Polski właśnie
przez kapitał zagraniczny, który przeciętnie wywoził z kraju równowartość około 500 min złotych
rocznie, wliczając w tę kwotę straty na polityce dumpingowej. Trudności finansowe państwa
pogłębiała dodatkowo konieczność szybkiego zwiększenia wydatków wojskowych wobec coraz
bardziej agresywnej polityki Niemiec hitlerowskich.

Środków finansowych na inwestycje szukało więc państwo w części normalnych dochodów

budżetowych, w uzyskanej w r. 1936 francuskiej pożyczce zbrojeniowej, potem także przy pomocy
bardzo ostrożnie stosowanej inflacji, którą posługiwały się już przedtem z powodzeniem inne
państwa. Mimo szerokiej akcji propagandowej budowa COP nie mogła przekonać większości
społeczeństwa, że realizacja tego zadania będzie mogła doprowadzić do rozwiązania głównej
bolączki mas pracujących – bezrobocia. Przeświadczenie to wypływało z faktu, iż COP był
jedynym, poza Gdynią, okręgiem Polski, w którym prowadzono wydatniejsze prace inwestycyjne.
Mimo wszystko ówczesne zabiegi sfer rządzących miały jednak wówczas ten pozytywny skutek, że
poprzez aktywizację polityki ekonomicznej zdołały wydźwignąć kraj z marazmu gospodarczego.

Obok próby realizacji programu rozbudowy przemysłu rząd sanacyjny zamierzał podjąć akcję

uzdrowienia struktury agrarnej, która stała się tym bardziej na czasie, że położenie rolnictwa uległo
w 1938 r. ponownemu pogorszeniu w porównaniu z latami 1936 i 1937. Wydatnie spadały
ponownie ceny zbóż. W ciągu całego okresu poprzedzającego wybuch II wojny światowej
powiązania grupy rządzącej z obszarnictwem nadal uniemożliwiały przeprowadzenie tego zadania
na jedynie racjonalnej drodze – na drodze reformy rolnej. Świadczy o tym wymownie fakt, że
zamiast przewidzianych połowiczną Ustawą z 1925 r. 200 tyś. ha rocznie, parcelacja objęła łącznie
w latach 1936-1938 tylko 328 tyś. ha.

Rezygnując praktycznie z przymusowej parcelacji rząd zamierzał przeprowadzić ustawę o

niepodzielności większych gospodarstw chłopskich, które miał dziedziczyć jeden tylko
spadkobierca, podczas gdy pozostali mieliby szukać zatrudnienia w innych zawodach. W ten
sposób zamierzano stworzyć warstwę gospodarstw zamożnych, których właściciele stanowiliby
element nastawiony prorządowo. Nie brano jednak pod uwagę tego, że przy ciągle słabym rozwoju
miast i przemysłu trudno było zapewnić zatrudnienie pozostałym spadkobiercom, zmuszonym do
opuszczenia wsi.

c. Ożywienie gospodarcze w Polsce w przededniu wojny

Nie tylko inwestycyjna polityka, lecz także postępujący rozwój produkcji wojennej – w obliczu

bezpośredniego zagrożenia Polski – powodował ożywienie w produkcji przemysłowej, która w
latach 1937-1939 przekroczyła poziom z 1928 r. Uruchomiono wówczas nieczynne
przedsiębiorstwa a nawet rozpoczynano budowę nowych zakładów. Zyski spółek akcyjnych
wzrosły w roku 1937, według oficjalnych danych, o 150% w porównaniu z rokiem poprzednim.
Liczba zatrudnionych w wielkich i średnich zakładach przemysłowych wzrosła w ciągu tegoż roku
o 99 tyś.. a w 1938 r. o dalsze 52 tyś.

Trzeba jednak pamiętać, że na rynek pracy wchodziło w Polsce corocznie około 150 tyś.

nowych osób, poszukujących pracy. W konsekwencji bezrobocie utrzymywało się nadal na
wysokim poziomie, nie wykazując tendencji zniżkowych. Wynosiło ono około 450-470 tyś. osób, a
więc liczbę niewiele niższą niż w 1932 r., stanowiącym dno kryzysu gospodarczego. Nawet więc
ówczesne ożywienie u progu wojny nie złagodziło problemu „nadmiaru” wolnych rąk do pracy.

Nie mogły tu wydajniej pomóc prace inwestycyjne podjęte w COP, gdzie na obszarze

obejmującym południową część województwa lubelskiego, wschodnią część krakowskiego i
zachodnią część lwowskiego – nadmiar siły roboczej obliczono na 400-700 tyś. ludzi. Z
najważniejszych zakładów przemysłowych, których budowę w tym rejonie podjęto, należy
wymienić elektrownię wodną w Rożnowie, hutę w Stalowej Woli, fabrykę silników lotniczych w
Mielcu, fabrykę obrabiarek w Rzeszowie, fabrykę syntezy chemicznej i opon samochodowych w
Dębicy, fabrykę celulozy w Niedomicach i rozbudowę fabryk przemysłu zbrojeniowego w
Radomiu i Starachowicach.

Mimo budowy tych zakładów, na które skoncentrowano wszelkie możliwe do uzyskania środki

pieniężne, ówczesna budowa COP nie była w stanie pochłonąć całej nadwyżki siły roboczej,
będącej rezultatem przeludnienia agrarnego, charakterystycznego dla omawianego regionu. Według
danych szacunkowych, będące w budowie wielkie zakłady, łącznie z rzemiosłem i handlem, mogły
dać zatrudnienie ok. 110 tyś. nowych pracowników, a więc zaledwie

J

/4 – 1/6 całej tej nadwyżki.

Jeśli – mimo wszystko – produkcja przemysłowa w Polsce bezpośrednio przed wybuchem

wojny wykazywała pewną tendencję zwyżkową, to koniunktura dla rolnictwa miała cechy
chwiejności. Rok 1937 – wskutek nieurodzaju w innych krajach – był pod tym względem
pomyślny, ale w 1938 r. nastąpił – w wyniku powszechnego urodzaju – spadek cen zbóż, w
związku z czym nastąpiło ponowne rozwarcie nożyc cen między artykułami przemysłowymi a
rolnymi. Podobnego typu zjawisko występowało również w 1939 r. Na tym tle zrozumiałe jest
narastanie powszechnego niezadowolenia z istniejących stosunków społeczno-politycznych,
nurtującego wieś polską.

d. „Dekompozycja” obozu rządzącego

Śmierć Piłsudskiego, faktycznego dyktatora Polski, w maju 1935 r. dała początek ostrego

kryzysu politycznego w łonie obozu rządzącego. Był on człowiekiem, który mimo wielu mocno
niepopularnych posunięć obozu rządzącego, cieszył się autorytetem w niektórych kręgach
społeczeństwa jako inspirator ruchu zbrojnego w latach 1908-1918 i organizator polskiego aparatu
państwowego. Tym atutem nie dysponowali, a w każdym razie nie rozporządzali w takim stopniu
jak ich przywódca, jego następcy. Sytuacja w obozie rządzącym komplikowała się także dlatego, że
obóz ów składał się w gruncie rzeczy z szeregu grup i frakcji. Na tym tle ukształtowały się w
kołach rządzących wyraźnie zarysowane kierunki polityczne, między którymi tarcia i spory zaczęły
przybierać ostry niejednokrotnie charakter. Ówczesna opinia publiczna określiła te tendencje
mianem ..dekompozycji” obozu sanacyjnego.

Ciesząca się największym zaufaniem Piłsudskiego i wyraźnie forytowana pod koniec jego życia

grupa „pułkowników” z Walerym Sławkiem na czele propagowała politykę zaostrzenia kursu

wobec żywiołów opozycyjnych. Ona to spreparowała konstytucję kwietniową i nową ordynację
wyborczą. Niektórzy przedstawiciele tej grupy, jak Adam Koc, Bogusław Miedziński, Ignacy
Matuszewski, wysuwali jeszcze bardziej antydemokratyczne koncepcje, zalecając dalszą
przebudowę ustroju państwowego, która by doprowadziła do likwidacji wszystkich partii
opozycyjnych i do uformowania partii rządowej w porozumieniu ze skrajnie prawicowymi
młodoendekami, o programie bardziej nasyconym faszystowskimi treściami, z nieodłącznym
kultem wodzostwa, jeszcze bardziej posuniętą dyskryminacją mniejszości narodowych itd.

Inne nastawienie cechowało tzw. lewicę sanacyjną, reprezentowaną przez Związek Naprawy

Rzeczypospolitej, o charakterze liberalizującym, do której zaliczani byli – wieloletni wojewoda
śląski Michał Grażyński, Juliusz Poniatowski, Eugeniusz Kwiatkowski i inni. Skłonni oni byli do
poszukiwania kompromisu z niektórymi przywódcami SL i PPS, natomiast w dziedzinie
gospodarczej postulowali przyśpieszenie industrializacji i w ogóle modernizacji struktury
ekonomicznej w Polsce.

Trudności gospodarcze i narastające niezadowolenie w szerokich kołach społeczeństwa z

polityki reżimu sanacyjnego uzewnętrzniały się szczególnie dobitnie w takich zjawiskach, jak
przerzedzenie się szeregów m. in. prorządowych związków zawodowych (ZZZ), czy formowaniu
się opozycji w łonie sanacyjnej organizacji Legion Młodych i w niektórych kołach inteligencji
związanych z piłsudczyzną.

e. Wybory 1935 r.

Opublikowanie

tekstu

nowej

ordynacji

wyborczej,

o

charakterze

wyraźnie

antydemokratycznym, zaktywizowało do akcji protestacyjnej wszystkie siły lewicy
społecznej, dążące do obalenia dyktatury sanacyjnej. PPS i SL postanowiły zbojkotować wybory.
Takie samo stanowisko zajęła KPP, w wyniku czego powstał w praktyce antysanacyjny front
wszystkich sił demokratycznych. Rezonans tych decyzji w społeczeństwie byłby zapewne jeszcze
silniejszy, gdyby socjaliści i ludowcy zaakceptowali propozycję komunistów, zmierzającą do
zawarcia formalnego porozumienia, uzgadniającego bliżej akcję bojkotową. Ogólnie biorąc akcja
ta, podobnie jak i krytyka konstytucji kwietniowej, doprowadziły do pewnej konsolidacji lewicy,
związanej z ruchem robotniczym i chłopskim, o czym świadczył m. in. pakt o nieagresji, który
zawarli socjaliści z komunistami w toku kampanii bojkotowej w 1935 r.

Do bojkotu przyłączyły się również chadecja i NPR, które, abstrahując od ich klerykalizmu,

ulegały demokratycznym tendencjom, występującym wśród ich zwolenników – rzemieślników,
robotników, inteligencji. Z drugiej strony hasło absencji wyborczej wysunął również obóz endecki
wraz z jego powstałą w 1934 r. emanacją – Obozem Narodowo-Radykalnym (ONR), siłą idącą
skrajnie, jeszcze dalej „na prawo” od sanacji i pretendującą do spadku po piłsudczykach.

Mimo presji wywieranej na ludzi zależnych od rządu, jak funkcjonariusze państwowi,

nauczyciele, bojkot był udany. Do urn podążyło spośród 16 383 tyś. wyborców zaledwie 7 570 000,
a więc zaledwie 46% uprawnionych do głosowania, a także wśród głosów oddanych unieważniono
jeszcze ponad 800 tyś. głosów zawierających przeważnie kartki z hasłami antysanacyjnymi. Bojkot
objął więc w ostatecznym rezultacie ponad 64% wyborców.

Nie ulegało wątpliwości, że inspirowany przez opozycję, dobrze przeprowadzony bojkot

wyborów oznaczał poważną porażkę polityczną obozu piłsudczykowskiego, porażkę, która
przyśpieszyła proces jego „dekompozycji”. Na tym tle są zrozumiałe nastroje apatii i zmęczenia w
wielu kołach nastawionych dotychczas przychylnie do rządów sanacyjnych, a następnie coraz
częstsze zjawiska przechodzenia dalszych dotychczasowych zwolenników reżimu w szeregi
opozycji.

Jednocześnie w toku kampanii wyborczej (październik 1935) spory w obozie rządzącym uległy

dalszemu zaostrzeniu. Owe konflikty doprowadziły do ukształtowania się w kołach rządzących
trzech zasadniczych grup, a mianowicie grupy prezesa BBWR, ówczesnego premiera Walerego

Sławka, „grupy zamkowej” prezydenta Ignacego Mościckiego i grupy Generalnego Inspektora Sił
Zbrojnych – Edwarda Rydza-Śmigłego, między którymi rozgorzała zacięta walka o władzę. Starzy
piłsudczycy, jak Prystor, Jędrzejewicz, Kozłowski, Miedziński, usiłowali – zgodnie z testamentem
politycznym Piłsudskiego – dokonać zmiany na fotelu prezydenta wysuwając Sławka na miejsce
Mościckiego. Ten ostatni nie myślał jednak dobrowolnie ustąpić ze swego stanowiska. Spory te
doprowadziły do faktycznego rozpadu partii rządzącej – BBWR oraz do oficjalnego rozwiązania
Bloku przez Sławka w październiku 1935 r. i d^ jego rezygnacji ze stanowiska prezesa Rady
Ministrów.

Misję

utworzenia

nowego

rządu

powierzył

prezydent

Marianowi

Zyndramowi-

Kościałkowskiemu, mającemu opinię liberała, zapowiadającemu uroczyście „współpracę ze
społeczeństwem”, w związku z czym opinia publiczna oczekiwała dość zasadniczych zmian w
polityce socjalnej. Tymczasem nowy rząd zaczął przeprowadzać w drodze dekretów nową linię
gospodarczą, zmierzającą do pokrycia chronicznego deficytu budżetowego poprzez nałożenie
dotkliwych podatków od wynagrodzeń i od dochodów, a dalej – poprzez obniżenie rent
inwalidzkich, emerytur i minimum podatkowego. Warto przy tym zaznaczyć, że gdy dla dochodów
z kapitałów podniesiono podatki o 40%, to dla dochodów z pracy najemnej – o 100%.
Oszczędnościowe cięcia rządu objęły następnie komunalne instytucje samorządowe a także
Ministerstwo Opieki Społecznej oraz Ministerstwo Przemysłu i Handlu.

Tymczasem w pierwszych miesiącach 1936 r. zaszły pierwsze, wysoce niekorzystne zmiany w

kształtowaniu się bilansu handlowego i płatniczego w Polsce, które powodowały gwałtowne
topnienie rezerw w Banku Polskim. W marcu tegoż roku, w wyniku paniki walutowej we Francji,
można było zaobserwować w Polsce falę tezauryzacyjną, polegającą m.in. na wycofywaniu
kapitału z obrotu handlowego i z produkcji przemysłowej, co dawało w efekcie jej spadek –
połączony z atakami fabrykantów na płace robotnicze. Przejawy, o których mowa, trwały już od
wiosny 1935 r., ale na pierwszy kwartał 1936 r. przypadło największe ich nasilenie.

f. Sprawa jednolitego frontu ludowego

Wzrastający nacisk sił międzynarodowej reakcji, szczególnie jednak dojście do władzy

hitlerowców, wywołało poważny wstrząs w ruchu robotniczym, tym bardziej że jedną z
zasadniczych przyczyn klęski obozu demokracji w Niemczech były wzajemne spory komunistów z
socjalistami. Wyciągając wnioski z tych doświadczeń, VII Kongres III Międzynarodówki,
obradujący w Moskwie w lipcu 1935 r. wysunął hasło walki o utworzenie frontu ludowego,
pojmowanego jako sojusz partii robotniczych i w ogóle ugrupowań demokratycznych, skierowany
przeciwko faszyzmowi. Kongres wyrażał pogląd, że takie porozumienie jest możliwe do
urzeczywistnienia, jeśli oprze się go o program łączący polityczne, socjalne i ekonomiczne
postulaty klasy robotniczej z dążeniami szerokich mas chłopskich a także i warstw średnich.
Decydującą przesłanką powstania frontu ludowego powinien stać się – w myśl uchwał VII
Kongresu – jednolity front komunistów z socjalistami, stanowiący główne źródło jego siły.
Uchwały Kongresu krytykowały zarazem partie komunistyczne za częste w przeszłości
niedocenianie ogromnego znaczenia kwestii narodowej, za niewysuwanie haseł, które by ułatwiały
masom zrozumienie patriotycznej treści walki o socjalizm, które by ściśle z sobą sprzęgały
internacjonalizm i patriotyzm.

Sekretarz generalny KPP – Julian Leszczyński-Leński w imieniu delegacji polskiej zaznaczył w

swym wystąpieniu, że partia, podobnie jak wiele innych sekcji Międzynarodówki Komunistycznej
– zajmowała niesłuszne stanowisko wobec lewicowych i demokratycznych partii, że w Polsce
porozumienie komunistów z partiami socjalistycznymi i ze Stronnictwem Ludowym jest obecnie
historyczną koniecznością. Podkreślał on zarazem konieczność umiejętnego kojarzenia
rewolucyjnej walki klasowej z hasłami o szerszym, ogólnonarodowym charakterze, przede
wszystkim z hasłem obrony niepodległości Polski.

Kierownictwo KPP nie było jednak jeszcze całkowicie wolne od pewnych niekonsekwencji, co

wyrażało się w podtrzymywaniu nadal zarzutów pod adresem przywódców dawnej „większości”,
jak Kostrzewy, Warskiego, twórców uchwał historycznego II Zjazdu partii, który przyjął
leninowską koncepcję hegemonii klasy robotniczej w narodzie, eksponowaną obecnie w nowych
warunkach historycznych przez III Międzynarodówkę. Ogólnie jednak biorąc nowa linia partii
torowała sobie zdecydowanie drogę.

Zjawisko to było tym bardziej na czasie, że i wewnętrzny układ sił w ruchu socjalistycznym

zmieniał się wyraźnie na korzyść lewicy. Świadczy o tym znamienny fakt, że w większości
Okręgowych Komitetów Robotniczych (OKR) PPS znajdowali się już – w mniejszej lub większej
liczbie – zwolennicy rokowań z komunistami. Jednocześnie szereg organizacji terenowych KPP
zaczęło już zawierać porozumienia jednolito-frontowe z niektórymi grupami pepeesowskimi a
Komitet Centralny KZMP utrzymywał regularne kontakty z kierownictwem OM TUR oraz z
wybitnymi działaczami lewicowego skrzydła „Wici”.

Wytworzyła się taka sytuacja, że prawicowi przywódcy PPS nie byli już w stanie trwać na

stanowisku izolacji od ruchu komunistycznego. Z końcem lipca 1935 r. pomiędzy KPP a PPS
doszło do zawarcia ograniczonego porozumienia międzypartyjnego, zobowiązującego obie partie
do powstrzymywania się od wzajemnych napaści, dopuszczania komunistów do głosu na
zebraniach socjalistycznych, wreszcie do wspólnego przeprowadzania kampanii werbunkowej do
klasowych związków zawodowych, akcji obchodu Międzynarodowego Dnia Kobiet, nasilania
działalności antyhitlerowskiej oraz kampanii w obronie więźniów politycznych. Na proponowane
przez komunistów dalej idące porozumienie przywódcy PPS nie wyrazili zgody, ale mimo
wszystko ów „pakt o nieagresji” stworzył sprzyjający klimat do wspólnej walki antysanacyjnej.

Stosunkowo duży efekt przyniosła akcja scalania komunistycznej Lewicy Związkowej ze

związkami socjalistycznymi, która doprowadziła do wzrostu liczby klasowych związków
zawodowych z 284 tyś. do ok. 400 tyś. członków. Na przełomie 1935 i 1936 r. rozpoczęła się
wielka kampania o amnestię dla więźniów politycznych, w której obok KPP uczestniczyły PPS i
SL, a także Liga Praw Człowieka i Obywatela – organizacja, na czele której stał wybitny pisarz i
działacz socjalistyczny Andrzej Strug a współpracowali z nią politycy oraz przedstawiciele świata
kultury i nauki. Akcji tej nie mógł ignorować obóz sanacyjny. W styczniu 1936 r. ogłoszony został
dekret o amnestii, w wyniku którego wyszło na wolność 3,5 tyś. komunistów, zaś ok. 5 tyś.
uzyskało skrócenie kary. W dalszym ciągu jednak wielu działaczy komunistycznych przebywało w
więzieniach, istniał też nadal obóz koncentracyjny w Berezie Kartuskiej.

W lutym 1936 r. odbyło się plenarne posiedzenie KC KPP, które opracowało szczegółową

platformę frontu ludowego pod hasłami walki o chleb, wolność, ziemię i pokój, ze specjalną uwagą
odnoszącą się do bolączek i postulatów chłopskich. Między innymi plenum pozytywnie oceniło
przyjęcie przez kongres SL w grudniu 1935 r. ostrych antysanacyjnych uchwał, jak i od dawna już
wysuwanego przez KPP hasła ziemi dla chłopów bez wykupu.

g. Walki rewolucyjne klasy robotniczej w 1936 r.

Rozluźniając nieco dotychczasowe skrępowania działalności politycznej rząd Kościałkowskiego

kontynuował jednak na początku 1936 r. swą „oszczędnościową” politykę socjalną rozpoczynając
ściąganie nowego podatku od uposażeń, co było równoznaczne z obniżeniem płac o 7-10%.
Jednocześnie przygotowany został nowy statut emerytalny i nowa pragmatyka służbowa dla
pracowników samorządowych, znacznie pogarszające ich dotychczasową sytuację.

Wszystkie te uderzenia w masy pracujące wywołały nieuchronną z ich strony reakcję. Zaczęła

rosnąć liczba strajków i strajkujących. Wspólne walki zbliżały robotników – komunistów i
socjalistów w antydekretowej akcji zimowej 1935/36 r., organizowanej przez KPP, PPS i klasowe
związki zawodowe. Na terenie PPS szczególnie młodzież dążyła do jedności, do zespolenia
wszystkich sił rewolucyjnych i demokratycznych. W marcu 1936 r. działacze KZMP, OM TUR i

ZMW „Wici” doszli do porozumienia i podpisali Deklarację Praw Młodego Pokolenia. W
odpowiedzi na to CKW PPS rozwiązał komunizujący – jego zdaniem – OM TUR, powołując
ściślej podporządkowane egzekutywie sekcje młodzieżowe na jego miejsce.

Od początku 1936 r. w skali ogólnopolskiej zaczęła coraz gwałtowniej rosnąć fala strajków

robotniczych. Szczególnie rozpowszechniły się strajki okupacyjne, a dalej strajki solidarnościowe,
protestacyjne. Klasa robotnicza walczyła o podwyższenie zarobków, o umowy zbiorowe, o uznanie
praw związków zawodowych w fabrykach, bezrobotni – o pracę przy robotach publicznych. W
jednolitym froncie strajkowali 10 marca włókniarze łódzcy – 130 tyś. robotników – a dalej górnicy,
hutnicy, tramwajarze warszawscy. Do robotników tych zawodów dołączyli się pracownicy
samorządowi.

Ogólnie biorąc fala strajkowa w 1936 r. osiągnęła poziom, jakiego nie notowano w całym

okresie międzywojennym, z wyjątkiem rekordowego pod tym względem roku 1923. Liczba
zakładów objętych strajkami sięgała ponad 22 tyś., liczba strajkujących dochodziła do 675 tyś.

Największy rozgłos zyskały wydarzenia wiosną 1936 r., jakie rozegrały się w Krakowie. W

nocy z 20 na 21 marca w czasie strajku okupacyjnego w krakowskiej fabryce „Semperit” policja
brutalnie usunęła strajkującą załogę, której większość stanowiły kobiety. Wiadomość o tym
postępku policji zaalarmowała masy pracujące Krakowa. W obronie prawa robotników do strajku
okupacyjnego z inicjatywy komunistów i krakowskiego OKR PPS, w którym wybitną rolę
odgrywali lewicowi socjaliści, ogłoszono na dzień 23 marca ogólnomiejski strajk powszechny,
proklamowany przez tutejszą Radę Związków Zawodowych. Tego dnia rozpoczął się wiec z
udziałem około 12 tyś. osób, na którym przemawiali kapepowcy, pepeesowcy i bundowcy, po
czym uformowała się licząca ok. 20 tyś. osób demonstracja. Koło Barbakanu, gdy demonstranci
chcieli podejść pod siedzibę województwa, policja, uprzednio przygotowana, powitała pochód
salwą karabinową. Policję obrzucono kamieniami i zaczęto wznosić barykady z ławek wziętych z
Plant i słupków drogowych. Walki w Krakowie trwały do wieczora. Padło sześciu zabitych,
kilkadziesiąt osób zostało rannych, kilkaset aresztowano.

Wypadki krakowskie wywołały falę protestów w całym kraju, tym ostrzejszych, że tego samego

dnia policja strzelała do demonstracji bezrobotnych w Częstochowie, zabijając jednego robotnika i
raniąc kilku. 25 marca, w dniu wielkiego, manifestacyjnego pogrzebu zamordowanych, robotnicy
Krakowa ponownie stanęli do powszechnego strajku protestacyjnego. Tydzień później, 2 kwietnia
odbył się w całym kraju, proklamowany przez KCZZ i przygotowany wspólnie przez socjalistów i
komunistów, jednogodzinny strajk protestacyjny.

W połowie kwietnia doszło do krwawych zajść we Lwowie, po raz pierwszy 14 kwietnia, gdy

policja zaatakowała kilkutysięczną demonstrację bezrobotnych, po raz drugi 16 kwietnia w czasie
pogrzebu robotników zabitych w poprzednich zajściach, co pochłonęło łącznie 50 zabitych i ok.
300 rannych. W odpowiedzi na masakrę ze strony policji, także i tu wybuchł 20 kwietnia strajk
protestacyjny.

Ostatnim przejawem wielkiego ożywienia w ruchu robotniczym pamiętnej wiosny 1936 r. były

szczególnie liczne manifestacje pierwszomajowe, przebiegające pod hasłem jednolitego frontu,
organizowane wspólnie przez komunistów, socjalistów a także w wielu miejscowościach z
udziałem chłopów. Tak więc wbrew okólnikowi CKW PPS, polecającemu organizacjom
socjalistycznym samodzielne organizowanie święta, doszło do porozumienia lokalnych organizacji
kapepowskich z pepeesowskimi w Krakowie, Lwowie, Łodzi, Poznaniu, Wilnie, na Górnym Śląsku
i w całym szeregu innych, mniejszych miast.

Następstwa owych pamiętnych wydarzeń miały charakter dalekosiężny w życiu gospodarczym i

politycznym kraju. Ich rezultatem był m.in. gwałtowny odpływ walut i złota z banków krajowych,
pojawienie się w życiu gospodarczym tendencji antyinwestycyjnych. Tego typu zjawiska stwarzały
z kolei atmosferę niepewności i obaw co do trwałości ówczesnego ustroju politycznego. Do
opanowania sytuacji (w politycznym słowa znaczeniu) nie nadawał się z punktu widzenia sfer
rządzących gabinet Kościałkowskiego, w którym czołową rolę odgrywali mężowie zaufania

Mościckiego, zmierzający do pewnego zliberalizowania polityki wobec opozycji. W tym stanie
rzeczy doszło do kompromisu między Mościckim a Rydzem-Śmigłym, w wyniku którego
utworzono rząd mający pozornie charakter prowizorium politycznego (15 V 1936), który jednak
przetrwał aż do września 1939 r., jako ostatni urzędujący w kraju rząd II Rzeczypospolitej. Na
czele owego rządu stanął generał Sławoj-Składkowski (objął jednocześnie tekę ministra spraw
wewnętrznych), człowiek „silnej ręki”, podporządkowany Rydzowi na zasadzie posłuszeństwa
wojskowego.

Mimo wszystko nowy gabinet miał charakter do pewnego stopnia dwoisty. Z jednej strony

wyrażał dążność do przezwyciężenia kryzysu politycznego poprzez stosowanie brutalnych represji
i akcji pacyfikacyjnych, czym kierowali ministrowie związani z Rydzem: Sławoj-Składkowski,
Witold Grabowski i Tadeusz Kasprzycki. Z drugiej jednakże strony miał nowo powstały rząd
zainicjować nowy kurs w dziedzinie gospodarczej, który realizowali ludzie Mościckiego:
Eugeniusz Kwiatkowski, Juliusz Poniatowski, Antoni Roman i Marian Zyndram-Kościałkowski.
Nowy kurs w polityce ekonomicznej, jak już o tym była mowa, miał się wyrażać w ostatecznym
porzuceniu deflacji i przygotowaniu gruntu dla polityki aktywizmu gospodarczego, zwanej też
polityką „nakręcania koniunktury”.

h. Sytuacja w ruchu chłopskim. Ruch ludowy a Front Morges. Agraryzm

Rok 1936, raczej jednak dopiero druga jego połowa, stał również pod znakiem narastającej fali

politycznych wystąpień chłopskich. Organizowane w tym roku przez SL obchody Święta
Ludowego zgromadziły około 1,5 miliona chłopów i przebiegały w atmosferze tak tłumnych
wieców i zgromadzeń, jakich nie znały dotąd dzieje ruchu ludowego.

Tymczasem w SL ścierały się różne prądy. Niektórzy przywódcy tego stronnictwa skłaniali się

do współpracy z PPS, inni skłonni byli szukać sojuszników u chadeków, inni wreszcie nawet u
endeków – w Stronnictwie Narodowym. Z jednej strony silny był tam nurt zmierzający do
rozwijania antyrządowych, masowych wystąpień chłopskich, z drugiej – pojawiały się głosy o
potrzebie zachowania umiaru i ograniczenia działalności ludowców do ram ścisłego legalizmu.

Kierunek radykalny zyskiwał sobie jednak wyraźną przewagę. Odbijał on nastroje ówczesnej

wsi i znajdował wpływowego rzecznika w osobie Wincentego Witosa przebywającego na
przymusowej emigracji i wyrastającego w oczach mas chłopskich na sztandarową postać, która
symbolizowała nieprzejednaną wrogość do reżimu sanacyjnego. Od czasów, gdy stał dwukrotnie na
czele rządów prawicowo-centrowych Chjeno-Piasta, Witos – m. in. pod wpływem dramatycznych
przeżyć w twierdzy brzeskiej – wydatnie zradykalizował swe poglądy polityczne.

Starając się uzyskać poparcie opozycyjnej części korpusu oficerskiego, jak generałów

Władysława Sikorskiego i Józefa Hallera w nadziei na ewentualny zamach stanu, opowiadał się
zarazem za taktyką rozwijania działalności opozycyjnej w oparciu o masowe wystąpienia
chłopskie. Na początku 1936 r., w dużym stopniu dzięki zakulisowej działalności gen. Sikorskiego
i przywódcy chadecji Wojciecha Korfantego, w miejscowości szwajcarskiej Morges został
opublikowany manifest, który obok Witosa podpisali – były premier Ignacy Paderewski i gen.
Haller. Tak zwany Front Morges stanowił próbę konsolidacji opozycji demokratycznej w oparciu o
program umiarkowanych reform społecznych, na zasadach solidaryzmu klasowego.

Stronnictwo Ludowe i sam Witos, liczący się z nastrojami wsi, zdecydowali się jednak wkrótce

potem odgrodzić od tej koncepcji i zaakceptować bardziej, radykalne metody walki z sanacją. W
czerwcu 1936 r. przywódcy SL zorganizowali w Nowosielcach ogromny, liczący ok. 100 tyś.
chłopów obchód, na który zaprosili gen. Rydza-Śmigłego, któremu przedstawiono tam program
przywrócenia swobód demokratycznych oraz amnestii dla Witosa. Zebrane masy chłopskie
przekształciły zlot w bojową manifestację, wznosząc antysanacyjne hasła, na które Rydz
zareagował wyjazdem z Nowosielc przed zakończeniem wiecu.

Po tym wydarzeniu atmosfera na wsi była jeszcze bardziej napięta. Ożywioną akcję polityczną

rozwijały zwłaszcza „Wici”, gdzie pojawił się silny nurt, działający na rzecz frontu ludowego,
popierający ideę współpracy z PPS i KPP. Wiele organizacji terenowych tego związku
nawiązywało, szczególnie w Małopolsce, systematyczną współpracę z komunistami.

Jednocześnie rozpowszechniała się w szeregach SL i „Wici” ideologia agraryzmu, która opierała

się na teoretycznych założeniach, jakoby chłopstwo stanowiło odrębną siłę, kroczącą własną drogą
– odmienną zarówno od kapitalizmu, jak i socjalizmu. Teoretycy programu agrarystycznego
występowali z hasłem solidaryzmu chłopskiego, pomniejszając lub wręcz bagatelizując rolę
konfliktów między bogatymi a biednymi chłopami. Mimo tych błędnych teoretycznych założeń,
przynoszących często szkodę samemu ruchowi ludowemu, agraryzm zawierał wiele treści
postępowych jako protest przeciwko reliktom feudalizmu na wsi, przeciwko wyzyskowi chłopów
przez wielki kapitał bankowy i przemysłowo-handlowy. Popularyzatorzy agraryzmu położyli duże
zasługi na polu krzewienia oświaty i kultury na wsi polskiej, walcząc z ciemnotą i zabobonem.
Mimo separatystycznych założeń teoretycznych, w praktyce politycznej lewicowe skrzydło SL i
„Wici” ujawniało dążenia do ściślejszej współpracy z ruchem robotniczym.

i. Lewica robotnicza i chłopska w 1937 r. Wielki strajk chłopski

Kok 1937, a w zasadzie już druga polowa roku poprzedniego, stał pod znakiem wycofywania się

egzekutywy PPS z przyjętej poprzednio zasady ,,nieagresji” w stosunku do komunistów.
Świadczyły o tym uchwały odbytego z końcem stycznia XXIV Kongresu PPS w Radomiu, gdzie
hasłu jednolitego frontu z komunistami prawicowi przywódcy przeciwstawili hasło „frontu
demokratycznego”, mającego objąć PPS i SL, z wyłączeniem KPP.

Ogólny bilans obrad radomskich wypadł zatem ujemnie, chociaż w ich wyniku opracowano

wiele słusznych uchwał o charakterze antyfaszystowskim i postępowym. Zerwanie „paktu o
nieagresji” godziło jednak w dotychczasowe osiągnięcia jednolitego frontu, osłabiając cały ruch
robotniczy. Mimo tych uchwał znaczna część lewicowych pepeesowców współpracowała jednak
nadal z komunistami, o czym m. in. świadczy wydawanie z inicjatywy KPP w ścisłym
porozumieniu z przedstawicielami socjalistycznej lewicy – „Dziennika Popularnego”, ukazującego
się od października 1936 do marca 1937 r. W skład komitetu redakcyjnego wchodzili: Norbert
Barlicki jako naczelny redaktor, Stanisław Dubois jako zastępca, inni socjaliści-jednolitofrontowcy
oraz komuniści.

Obie partie, zarówno KPP, jak i PPS, prowadziły z dużym rozmachem kampanię na rzecz

ludowego rządu hiszpańskiego, od chwili wybuchu w lipcu 1936 r. faszystowskiej rebelii w
Hiszpanii. KPP była natomiast jedyną partią, która zorganizowała rekrutację ochotników do
republikańskiej armii hiszpańskiej. Ogółem w szeregach tej armii walczyło około 5 tyś. Polaków,
przy czym wielu z nich odegrało tam wybitną rolę, jak np. Karol Świerczewski.

W lutym 1937 r. obradowało IV Plenum KPP, na którym pierwszoplanowe miejsce zajęła

problematyka bezpieczeństwa kraju i obrony jego niepodległości w obliczu wzrostu potęgi Niemiec
hitlerowskich i machinacji hitlerowskich w Gdańsku. Hasło to uzasadniało konieczność walki z
reżimem sanacyjnym, który nie jest w stanie takiego bezpieczeństwa zapewnić Polsce.
Jednocześnie Plenum wysunęło koncepcję szerzej niż poprzednio pojętego frontu ludowego, który
objąć miał nie tylko KPP, partie socjalistyczne, SL i związki zawodowe, ale także te odłamy
dotychczasowych zwolenników sanacji i endecji, których zawiodły obecne rządy, a które gotowe
były przejść na tory opozycji i walki o demokratyzację kraju.

Plenum ustosunkowało się krytycznie do antykomunistycznych uchwał kongresów PPS i SL, ale

zarazem wyraziło solidarność z ich antysanacyjnymi i demokratycznymi postulatami. Apelowało
wreszcie o nawiązanie wspólnych z socjalistami i ludowcami akcji masowych w walce o
demokrację.

Ruch strajkowy klasy robotniczej w ciągu 1937 r. zaczął stopniowo słabnąć, na co wpływała w

dużym stopniu sytuacja gospodarcza kraju, rozwijająca się pod znakiem ożywienia koniunktury.

Gdy jednak po osiągnięciu punktu kulminacyjnego w 1936 r. fala wystąpień robotniczych już w
pewnym stopniu opadła, obozowi rządzącemu zaczęło zagrażać nowe poważne niebezpieczeństwo.
W lecie 1937 r. doszło do wielkich wystąpień wielomilionowych mas chłopskich.

Obradujący w burzliwej atmosferze w styczniu 1937 r. nadzwyczajny kongres SL podjął

uchwałę o zorganizowaniu strajku, polegającego na wstrzymaniu się chłopów od dostarczania na
rynek artykułów rolnych oraz kupowania artykułów przemysłowych i na zaniechaniu wpłacania
należności podatkowych. Kierownictwo stronnictwa zdecydowało ostatecznie przeprowadzić ów
strajk w dniach od 15 do 25 sierpnia. Miał on charakter wyraźnie polityczny, zawierał żądania
rozwiązania Sejmu, rozpisania demokratycznych wyborów, zwolnienia więźniów politycznych,
amnestii dla Witosa i innych byłych więźniów brzeskich, przywrócenia swobód demokratycznych i
wreszcie gruntownej zmiany polityki zagranicznej, zwłaszcza zbliżenia Polski do mocarstw
zachodnich.

Strajk – a więc forma walki przejęta od klasy robotniczej – był niewątpliwie rezultatem

nastrojów na wsi polskiej. Przywódcy SL, godząc się na tak ostrą formę walki nie bez
wewnętrznych wahań i oporów, ograniczyli jednak jej zasięg terytorialny. Wyłączyli więc z
planowanej akcji obszary Pomorza i Śląska z uwagi na niebezpieczeństwo niemieckie, a także
ziemie ukraińskie i białoruskie, gdzie ewentualność dalej idących rewolucyjnych ruchów była
szczególnie groźna. Jednocześnie władze SL zaleciły swym organizacjom, aby nie wchodziły w
związku z akcją strajkową w porozumienie z innymi stronnictwami, co oznaczało odgrodzenie się
od współpracy nie tylko z KPP, lecz i z PPS. Zresztą ta ostatnia partia, w przeciwieństwie do
komunistów, nie kwapiła się do poparcia strajku chłopskiego.

Mimo legalistycznych tendencji, cechujących posunięcia kierownictwa SL, strajk przybrał od

pierwszej chwili charakter wielkiej bitwy z rządami sanacji. Strajkujący tworzyli straże i oddziały
bojowe, które zatrzymywały dostawy produktów wiejskich do miast i zwalczały łamistrajków. Na
masowych wiecach chłopi burzliwie demonstrowali przeciw obozowi rządzącemu, domagali się
powrotu Witosa i często podejmowali rzucane przez komunistów hasła jednolitego frontu
antysanacyjnego. W wielu miejscowościach dochodziło do gromadzenia się chłopów uzbrojonych
w kosy, widły, cepy, siekiery, a nawet w broń palną. Najpotężniejsze, ponad l0-tysięczne
zgromadzenie miało miejsce w Pawłosiowie koło Jarosławia, gdzie chłopi założyli rodzaj obozu
warownego, zapowiadając decydujący bój w walce o władzę. W ciągu trwania strajku jego czołową
sprężyną było wielu terenowych lewicowych działaczy SL i „Wici”, z którymi niejednokrotnie
współpracowali komuniści, włączający się bezpośrednio do pracy komitetów strajkowych.

Oficjalny komunikat donosił o 188 wystąpieniach „bojówek chłopskich” i o 36 starciach z

policją, w wyniku których zabito 41 osób. Dane te – faktycznie znacznie obniżone – nie
obejmowały nadto setek osób lżej lub ciężej rannych. Po 10 dniach strajku przywódcy SL ogłosili
jego zakończenie, ale wrzenie na wsi w dalszym ciągu nie ustawało, zwłaszcza że policja
przystąpiła do brutalnej akcji pacyfikacyjnej, obejmującej dziesiątki wsi.

Strajk chłopski w sierpniu 1937 r. stanowił ostatnią wielką bitwę mas pracujących w burzliwych

latach 1935-1937, poważnie wstrząsając systemem rządzącym, nie zdołał jednak doprowadzić do
jego obalenia. Nie ulega wątpliwości, że podstawową przyczyną niepowodzenia tak tej ostatniej,
jak i poprzednich robotniczych antysanacyjnych wystąpień, stanowiło rozproszenie sił obozu
demokratycznego, zwłaszcza rozbicie ruchu robotniczego. Obalenie sanacji mogło się dokonać
jedynie w drodze bliskiej współpracy wszystkich sił lewicowych, reprezentujących masy ludowe, w
pierwszym rzędzie KPP, PPS i SL, na co wskazywali komuniści nawołując do realizacji frontu
ludowego.

j. Opozycja prawicowa. Stronnictwo 1arodowe i ugrupowania skrajnie nacjonalistyczne

Ruch nacjonalistyczny przeżywał w latach trzydziestych poważne perturbacje organizacyjne i

przeobrażenia ideologiczne, związane m. in. z impasem politycznym, w jakim znalazła się endecja

po przewrocie majowym. Już wtedy założył Dmowski tzw. Obóz Wielkiej Polski (XII 1926) w celu
skonsolidowania wokół niego całej nacjonalistycznej prawicy. Zadaniem OWP miała być walka z
sanacją na terenie pozaparlamentarnym. Gdy jednak przekształcił się w typową organizację
bojówkarską, władze administracyjne zakazały działalności tej organizacji (III 1933), a jej
członkowie wstąpili teraz przeważnie do Stronnictwa Narodowego (SN), założonego w
październiku 1928 r. Postulaty SN jako rzeczywistego kontynuatora ZLN, były często zbieżne i
podobne do OWP, działało ono jednak opierając się na bardziej tradycyjnych metodach walki
politycznej endecji i do tych tradycji nawiązywało. Podczas gdy w SN przeważała koncepcja
legalnej opozycji, w OWP dominowała tendencja grupy tzw. młodoendeckiej, propagującej
permanentną akcję bojówek z zamiarem przygotowania zamachu stanu i z wizją ustrojową bliską
włoskiemu faszyzmowi.

Grupa młodoendecka, działająca w SN po zlikwidowaniu OWP, wnet jednak zerwała z tym

stronnictwem i założyła nową partię (IV 1934) pod nazwą – Obóz Narodowo-Radykalny (ONR).
Legalna działalność ONR nie trwała długo. Już w lipcu 1934 r. władze administracyjne
zdelegalizowały z kolei i tę partię, aresztując wielu jej czołowych działaczy. Z końcem tego roku
ONR podjął co prawda półlegalnie swoją działalność ponownie, doszło w nim jednak do ostrych
sporów i do rozłamu na dwie, faktycznie odrębne partie (wiosna 1935), które od wydawanych
przez nie organów prasowych nazywano potocznie: ONR-ABC i ONR-Falanga. W ten sposób w
ruchu nacjonalistycznym ukształtowały się trzy odrębne partie, różniące się od siebie stopniem
nasycenia ich haseł programowych treściami nacjonalistycznymi i elementami faszyzującymi,
względnie wyraźnie faszystowskimi. Pod tym względem SN wykazywało stosunkowo największą
wstrzemięźliwość, ONR-ABC zajmował pozycję pośrednią, gdy natomiast ONR-Falanga był partią
najzupełniej przyjmującą podstawy programowe i metody działania faszyzmu. SN stanowiło
zarazem w polskim życiu politycznym drugiej połowy lat trzydziestych siłę znacznie większą niż
ugrupowania narodowo-radykalne, było też ono w gruncie rzeczy jedyną opozycyjną partią
prawicową, mającą szeroki zasięg wpływów.

Nacjonalizm wzmiankowanych partii nacjonalistycznych kierował się z jednej strony przeciwko

Żydom, których te partie zamierzały zmusić do emigracji, z drugiej zaś przeciwko Ukraińcom i
Białorusinom, którzy mieli ulec polonizacji. Wszystkie one ostro zwalczały lewicę społeczno-
polityczną, zarówno rewolucyjną, jak i reformistyczną – komunistów, socjalistów, ludowców,
piętnowały jednak również obóz rządzący, określając go jako „żydo-sanację”. Faszyzująca i
faszystowska grupa „młodych” w tych ugrupowaniach skłonna była jednak do zawarcia
porozumienia z prawicowym skrzydłem obozu sanacyjnego z perspektywą stworzenia partii
faszystowskiej, łączącej skrajnie reakcyjne elementy z obu politycznych obozów.

Bardziej umiarkowane elementy ruchu nacjonalistycznego nie szły tak daleko, one też w okresie

bezpośrednio poprzedzającym wybuch drugiej wojny światowej (1938-1939) stale rosły kosztem
tracących na znaczeniu partii ONR-ABC i ONR-Falanga. Ugruntowywało to pozycje SN,
nawiązującego do dawnych tradycji endecji także w zakresie orientacji międzynarodowej,
przestrzegającej przed niebezpieczeństwem niemieckim, podkreślającej wagę sojuszu z Francją
oraz potrzebę poprawnych stosunków z ZSRR i Czechosłowacją.

k. Ewolucja ideowo-polityczna stronnictw mniejszości narodowych

W ukraińskim ruchu nacjonalistycznym nadal największe znaczenie miała UNDO i jej

militarystyczno-terrorystyczny konkurent – UWO, która przekształciła się w styczniu 1929 r. w
Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (Orhanizacija Ukrainśkych Nacionalistiw, OUN), będącą
kontynuatorką swej poprzedniczki pod względem taktyki i układów personalnych. Inaczej
ukształtowała się sytuacja w UNDO, gdzie w latach trzydziestych większość przywódców skłaniała
się do rezygnacji z totalnej opozycji wobec państwa polskiego, do uznania włączenia ziem
zachodnioukraińskich do Polski, z równoczesnym uznaniem jako programu minimum, postulatu

autonomii ukraińskiej w państwie polskim.

Wzrost akcji represyjnych ze strony władz polskich w stosunku do Ukraińców stawiał ukraiński

ruch nacjonalistyczny przed alternatywami przejścia do akcji sabotażowo-terrorystycznej lub
pójścia na kompromis w stosunku do aparatu państwowego, oparty na obustronnych ustępstwach.
UNDO obrała tę drugą alternatywę, podejmując w tym duchu pierwsze rozmowy z
przedstawicielami rządu wkrótce po spacyfikowaniu wsi ukraińskich przez policję i wojsko z
końcem roku 1930. Stronnictwo to porzuciło w latach trzydziestych taktykę ostrej legalnej
opozycji, a w wyborach sejmowych 1935 i 1938 r. wzięło udział jako – oczywiście poza obozem
sanacyjnym – jedyna większa partia polityczna. Chociaż polityka kompromisu z sanacją nie dała
większych rezultatów UNDO kontynuowała ją bez większych zmian do 1939 r.

Jeśli chodzi o OUN, to głosiła ona hasła „rewolucji narodowej” w celu stworzenia niepodległej

Ukrainy i przeciwstawiała się stanowczo legalistycznym formom działania, proklamując walkę
zbrojną. W przyszłym państwie ukraińskim propagowała ustrój polityczny oparty na wzorach
faszystowskich. Wszystkie swoje poczynania wiązała z akcją terrorystyczną, a ostateczny cel
swych dążeń widziała w konflikcie międzynarodowym i zwycięstwie Niemiec hitlerowskich. Akcję
sabotażowo-terrorystyczną kierowała OUN przede wszystkim przeciwko lokalnej administracji, a
także przeciwko polskiej ludności i własności. Stosowała ona także terror – z jednej strony
przeciwko ukraińskim działaczom ugodowym, z drugiej zaś – w stosunku do przedstawicieli
ukraińskiej lewicy i przedstawicieli ZSRR w Polsce. W drugiej połowie lat trzydziestych wpływy
OUN rosły dość szybko kosztem UNDO wśród niektórych odłamów młodszej generacji ludności
ukraińskiej.

W latach trzydziestych wyraźnie zacieśnili współpracę socjaliści i radykałowie ukraińscy pod

hasłami obrony narodowych praw Ukraińców, obrony demokracji i praw ludności pracującej. Ostro
potępiały obydwie te partie rządy sanacyjne i próby ugody z władzami polskimi. Jednocześnie
współpracowały z PPS i akcentowały swój pozytywny stosunek do polskich stronnictw
demokratycznych, jednakże w drugiej połowie lat trzydziestych ich rola w życiu politycznym
wyraźnie zmalała.

Ukraiński ruch komunistyczny i bliski komunizmowi był reprezentowany w omawianych latach

obok KPZU, stanowiącą autonomiczną część KPP, przez Ukraińskie Włościańsko-Robotnicze
Zjednoczenie Socjalistyczne (Ukrainśke Selanśko-Robitnycze Socjalistyczne Ojednannia, Sel-Rob)
powstałe w październiku 1926 r. z połączenia Sel-Sojuza i radykalnej Partii Wolności. Sel-Rob już
od chwili swego powstania był bliski ruchowi komunistycznemu i pod nazwą Sel-Rob Jedność
działał do września 1932 r., kiedy to został rozwiązany przez władze sanacyjne. Jego działalność
próbowało w latach następnych kontynuować Ukraińskie Zjednoczenie Włościańskie (USO), ale i
ono uległo w lipcu 1934 r. likwidacji na polecenie władz. Odtąd ukraiński ruch komunistyczny
reprezentowała wyłącznie nielegalna KPZU.

Wśród ludności białoruskiej poważniejszą rolę polityczną odgrywały w zasadzie tylko dwa

kierunki – chrześcijańsko-socjalny i komunistyczny. Założona w październiku Białoruska
Chrześcijańska Demokracja (BChD) miała – w porównaniu z polską chadecją – bardzo radykalny
program społeczno-gospodarczy, przewidujący m.in. przekształcenie wielkiej własności prywatnej
w społeczną własność kolektywną. Wypowiadała się równocześnie za przekazaniem bez wykupu
ziemi obszarniczej (także kościelnej) chłopom bezrolnym i małorolnym. W styczniu 1936 r. BChD
przyjęła nową nazwę – Białoruskie Zjednoczenie Ludowe (Biełaruskaje Narodnaje Abjadnanie,
BNA), co stanowiło afirmację dziesięcioletniego procesu radykalizacji tej partii, stawiając ją w
rzędzie radykalnych partii ludowych.

BChD i jej kontynuacja – BNA zajmowały zdecydowanie opozycyjne stanowisko wobec władz

polskich, przeciwstawiały się próbom ugody z sanacją, ale jednocześnie odnosiły się negatywnie do
białoruskiego ruchu komunistycznego, choć – z drugiej strony – potępiały represje w stosunku do
komunistów, zwłaszcza wobec członków i sympatyków Hromady. BChD i BNA podejmowały
próby zbliżenia do polskiej demokratycznej opozycji – do SL, PPS i SD.

Kierunek społeczno-polityczny reprezentowany przez te partie ustępował jednak pod względem

masowości i aktywności ruchowi komunistycznemu na gruncie białoruskim, przy czym – po
rozwiązaniu przez władze Hromady w styczniu 1927 r. – główną rolę odgrywała tu KPZB,
działająca nielegalnie jako część składowa KPP, ale inspirująca różne legalne organizacje
białoruskie. Tak np. do 1934 r. komuniści wykorzystywali do legalnej działalności Towarzystwo
Szkoły Białoruskiej. W drugiej połowie lat trzydziestych władze doprowadziły jednak do likwidacji
legalnych ośrodków białoruskich komunistów, tak że jedyną ich organizacją pozostała nielegalna
KPZB.

Prawicę społeczno-polityczną ludności żydowskiej reprezentowała po przewrocie majowym

nadal Aguda, która podkreślała swoją lojalność wobec rządu sanacyjnego, a niektórzy jej
członkowie wchodzili w skład sejmowego klubu BBWR. Stosunki te uległy pogorszeniu po
utworzeniu OZN-u, który m.in. zalecał bojkot ekonomiczny przemysłu i handlu żydowskiego.
Mimo to Aguda unikała ostrzejszych zadrażnień z obozem rządzącym i wzięła udział w wyborach
lat 1935 i 1938, bojkotowanych przez opozycję. W drugiej połowie lat trzydziestych zaznaczyła się
w szeregach tej organizacji, zwłaszcza wśród młodszej jej generacji, dążność do zbliżenia i
kooperacji z ruchem syjonistycznym.

Liberalni folkiści stracili na znaczeniu i nie reprezentowali już w latach trzydziestych

poważniejszej siły politycznej, rosła natomiast nieustannie aktywność ruchu syjonistycznego w
różnych jego odmianach i formach organizacyjnych. Także i w społeczeństwie żydowskim
dochodziły do głosu tendencje skrajnie nacjonalistyczne. W omawianym okresie wyrażały je takie
organizacje, jak Nowa Organizacja Syjonistyczna i Front Młodożydowski, które opowiadały się za
walką zbrojną w Palestynie o utworzenie państwa żydowskiego. Przejmowały one różne wzorce
faszystowskie, które – obok zasad religijnych – miały służyć jako podstawy organizacji i ustroju
politycznego tego państwa. Wszystkie partie i organizacje syjonistyczne zwalczały komunistów.
Inne koncepcje polityczno-ustrojowe przyszłego państwa lansowali poale-syjoniści, upatrujący
możliwość ewolucji żydowskiej organizacji państwowej w Palestynie w kierunku socjalizmu.

Bund nadal przeciwstawiał się tym wszystkim planom i podtrzymywał swój dawniejszy

program autonomii kulturalno-narodowej Żydów w Polsce, uważając, że ostateczne wyzwolenie
mas żydowskich nastąpi wraz z upadkiem kapitalizmu, natomiast syjonizm uważał za utopię. Jeśli
chodzi o stosunek do komunistów, to krytykował ich politykę, ale nawoływał do współpracy z nimi
w jednolitym froncie, PPS zarzucał reformizm i ugodowe nastawienie w stosunku do sanacji, co
jednak nie powstrzymywało go od kontynuowania współpracy z tą partią, zwłaszcza zaś z
lewicowym jej nurtem.

W życiu politycznym niemieckiej mniejszości w Polsce nastąpił wyraźny zwrot po dojściu

Hitlera do władzy na początku 1933 r. Niemcy zamieszkali w Polsce w coraz to większej masie
przejmowali hasła programowe hitlerowców. W tej atmosferze ulegały systematycznemu
osłabieniu niemieckie stronnictwa typu liberalnego, chrześcijańsko-demokratycznego i
socjalistycznego na rzecz kierunków bliskich pod względem ideowo-politycznym ruchowi
hitlerowskiemu, lub wprost z tym ruchem się identyfikujących.

Tak więc zdecydowanie przeciwstawiająca się hitleryzmowi w imię podstawowych

chrześcijańskich wartości etycznych Katolicka Partia Ludowa zamiast 7000 członków w 1933 r.,
liczyła już tylko ok. 900 członków w 1937 r. Niemieccy socjaliści zamiast 63 tyś. członków w 1930
r. mieli w swych szeregach już tylko ok. 800 członków w 1936 r. itd. Szybko natomiast rosła w siły
prohitlerowska Partia Młodoniemiecka (Jungdeutsche Partei), która rozszerzała swe wpływy we
wszystkich zamieszkałych przez Niemców regionach Polski, z nieco mniejszym może
powodzeniem jedynie w okręgu łódzkim. Zmniejszały się również socjalistyczne niemieckie
związki zawodowe na rzecz prohitlerowskiej organizacji zawodowej.

Swoje apogeum osiągnąć miał ruch hitlerowski wśród mniejszości niemieckiej w Polsce w 1939

r., kiedy to ruch ten przeszedł otwarcie do gwałtownej opozycji wobec państwa polskiego i do
działań o charakterze sabotażowo-dywersyjnym.

l. Przegrupowania i rozłamy w obozie rządzącym. Utworzenie Stronnictwa Demokratycznego

i Stronnictwa Pracy. Rozwiązanie Sejmu i wybory 1938 r

Sytuacja wewnętrzno-polityczna kraju rozwijała się pod znakiem utworzonego formalnie w

lutym 1937 r. Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN), zwanego powszechnie Ozonem. Była to
nowa sanacyjna organizacja polityczna, powołana głównie przez grupy związane z marszałkiem
Rydzem-Śmigłym. W porównaniu z BBWR program Ozonu był znacznie bardziej zachowawczy i
miał strukturę opartą na wzorach organizacji totalitarnych, którą uosabiali m.in. mianowani
kierownicy, obowiązani do bezwzględnego posłuszeństwa, do działania na rozkaz. Na czele tej
organizacji stanął pułkownik Adam Koc, który jako główne hasło głosił konieczność skupienia
społeczeństwa wokół armii i Rydza-Śmigłego oraz potrzebę realizacji zasad ustrojowych
sprecyzowanych przez konstytucję kwietniową. Jednocześnie propagował Koc ideę silnego
państwa, zasadę wodzostwa i kult Piłsudskiego.

Już od chwili swego powstania stał się Ozon terenem ostrych rozgrywek politycznych. Kurs

jego kierownictwa na totalizację życia politycznego napotykał zacięty opór całego obozu
demokratycznego, budząc sprzeciw bardziej umiarkowanej części obozu sanacyjnego, m.in. nie
tylko tzw. „naprawiaczy”, ale i grupy „zamkowej”. Wśród oponentów znalazły się też prosanacyjne
organizacje młodzieżowe, przede wszystkim Legion Młodych, Związek Strzelecki, Związek
Harcerstwa Polskiego, Centralny Związek Młodej Wsi i Organizacja Młodzieży Pracującej. Nie
weszły wreszcie do OZN – PPS dawna Frakcja Rewolucyjna i Związek Związków Zawodowych,
który w latach 1935-1939 stał się do pewnego stopnia samodzielną organizacją.

Kurs ten zwalczało także Stronnictwo Narodowe (dawna endecja), które oponowało przeciwko

monopartyjnej koncepcji Ozonu grożącej endecji zagładą. Wobec tego już w grudniu 1937 r.
kierownicza grupa Rydza-Mościckiego odebrała Kocowi kierownictwo organizacji i oddała je w
ręce generała Stanisława Skwarczyńskiego, zwolennika nieco bardziej liberalnego kursu, co miało
zapewnić większą popularność w oczach społeczeństwa. Mimo to Ozon nie tylko nie potrafił
zwiększyć wpływów wśród mas, ale w jego własnych szeregach doszło do secesji 18 posłów na
Sejm, związanych z sanacyjnym ruchem zawodowym.

Znacznie dalej posunęli się niektórzy działacze „lewicy sanacyjnej”. Nawiązując do

niepodległościowej i demokratycznej przeszłości przeszli oni do opozycji wobec obozu rządzącego.
Zaczęły powstawać Kluby Demokratyczne (październik 1937) skupiające postępowe
antyfaszystowskie grupy inteligencji. Stanowiły one zalążek założonego wkrótce potem (czerwiec
1938) Stronnictwa Demokratycznego, które stanęło na stanowisku przywrócenia demokracji
parlamentarnej, postulowało współpracę z PPS i SL i wysuwało hasło przebudowy ustroju
gospodarczego Polski na drodze wprowadzenia gospodarki planowej, upaństwowienia kluczowych
gałęzi przemysłu oraz realizacji reformy rolnej.

Innego typu krok w kierunku konsolidacji sił antysanacyjnych w kraju stanowiło utworzenie w

październiku 1937 r. Stronnictwa Pracy, w którego szeregach zjednoczyły się Chrześcijańska
Demokracja, NPR i Związek Hallerczyków. Było to ugrupowanie o programie zbliżonym do
koncepcji Frontu Morges, stojące w opozycji do obozu rządzącego i opowiadające się za ustrojem
parlamentarnym. W polityce zagranicznej zwalczało linię Becka, domagając się zacieśnienia
stosunków z Francją. Ze względu na swą konserwatywno-katolicką ideologię opowiadało się
jednak przeciwko współpracy z PPS i było niechętne rozwijaniu ruchu masowego.

Tarcia w obozie rządzącym doprowadziły do rozwiązania Sejmu sanacyjnego przed upływem

jego kadencji i do rozpisania na dzień 6 listopada 1938 r. nowych wyborów (ostatnich przed
wybuchem II wojny światowej). Ten krok był jednym z dalszych poczynań obozu Mościckiego–
Rydza mających na celu wyeliminowanie z Sejmu konkurencyjnej grupy „pułkowników” z ich
przywódcą Walerym Sławkiem na czele, m.in. w przewidywaniu zbliżających się wyborów na
prezydenta państwa. Sławek popełnił wkrótce potem samobójstwo, które odbiło się szerokim
echem w ówczesnej opinii publicznej.

Obóz rządzący nawiązywał w czasie kampanii wyborczej do groźnej dla kraju sytuacji

międzynarodowej i nawoływał do skupienia się wokół rządu, dając do zrozumienia w oświadczeniu
Mościckiego, że nowy Sejm dokona ewentualnej rewizji ordynacji wyborczej z 1935 r., nie dającej
żadnych szans stronnictwom opozycyjnym.

Również i tym razem partie opozycyjne ogłosiły bojkot wyborów, który jednakże nie dał tak

wielkich rezultatów jak w 1935 r. Od głosowania powstrzymała się około ⅓ ogółu uprawnionych,
na co niemało wpływała postawa przywódców SL i PPS, którzy z zagrożenia Polski przez Niemcy
hitlerowskie wyciągali wniosek o konieczności złagodzenia wystąpień antyrządowych. Trzeba
jednak pamiętać, że w takiej sytuacji znaczną część obywateli, którzy poszli do urn wyborczych,
można zaliczyć do przeciwników OZN-u i całego obozu sanacyjnego.

m. Ruch robotniczy i chłopski w przededniu wybuchu wojny

Rewolucyjny kierunek w polskim ruchu robotniczym, reprezentowany przez KPP, przeżywał –

już począwszy od 1937 r. – ostry kryzys wewnętrzno-organizacyjny, i to niestety wtedy, gdy partia
osiągnęła pełnię swej dojrzałości ideologicznej, umiejętnie sprzęgając dalekosiężne hasła rewolucji
socjalistycznej z hasłami walki na co dzień o demokrację i z programowym dążeniem do
zagwarantowania niepodległego bytu narodowi polskiemu. Świadczą o tym liczne odezwy i
rezolucje nawołujące do obrony niepodległości Polski przed narastającym niebezpieczeństwem ze
strony hitlerowskich Niemiec.

Międzynarodowy ruch komunistyczny, w tym i polski ruch rewolucyjny, rozwijał się w ciągu

całego okresu międzywojennego pod wpływem takich epokowych wydarzeń, jak Rewolucja
Październikowa i budownictwo pierwszego, wielkiego państwa socjalistycznego – ZSRR.
Popieranie i obrona tego państwa były w ówczesnych warunkach miarą postępu i zaangażowania w
walce klasowej. Podobnie kształtowało się to w dziedzinie politycznej, zwłaszcza że rządy
burżuazyjne prowadziły przez cały czas politykę mniej lub bardziej wyraźnie antyradziecką.
Jednakże ruch na rzecz poparcia i obrony pierwszego socjalistycznego państwa spotkał się w latach
trzydziestych z zespołem zjawisk związanych z przerostem i nadużywaniem władzy ze strony
Stalina, określonych następnie mianem tzw. kultu jednostki. W 1937 r. Komitet Wykonawczy
Międzynarodówki Komunistycznej odwołał z kraju większość czołowych działaczy KPP i zarzucił
im współpracę z sanacyjną policją i wywiadem wojskowym.

Działalność partii osłabła. Wytworzyła się atmosfera podejrzliwości i braku wzajemnego

zaufania. W pierwszych miesiącach 1938 r. Komitet Wykonawczy Międzynarodówki
Komunistycznej – na podstawie przedstawionych mu sfałszowanych dokumentów, mających
świadczyć o rzekomych powiązaniach kierownictwa KPP z sanacyjnym kontrwywiadem – podjął
uchwałę o rozwiązaniu partii. W tej sytuacji – po wielu burzliwych dyskusjach – Tymczasowe
Kierownictwo KPP ostatecznie zaakceptowało powyższą decyzję i partia przestała istnieć. W 1956
r. – po XX Zjeździe KPZR – uznano, iż decyzja o rozwiązaniu KPP była błędna, a partia i jej
przywódcy zostali zrehabilitowani. Jej brak w miesiącach poprzedzających agresję hitlerowską
uniemożliwił ruchowi komunistycznemu w Polsce pokierowanie walką mas ludowych z najeźdźcą,
jednakże mimo to poszczególne grupy komunistów polskich nie zaprzestały działalności
politycznej, wykorzystując jako Jej platformę różnego rodzaju organizacje społeczne, kulturalne,
zawodowe. O tym, jak bardzo władze państwowe były dalekie od niedoceniania działalności
komunistycznej, świadczyły liczne aresztowania i procesy komunistów, wytaczane już po
rozwiązaniu partii, jak również dalsze ich zsyłki do Berezy Kartuskiej.

Rozwiązanie KPP miało duże znaczenie także dla PPS, która mogła teraz działać nie zważając

na stanowisko zajmowane przez jej rewolucyjnego oponenta. Zjawisko to wpłynęło na
przechylenie się układu sił w socjalistycznych szeregach w stronę partyjnej prawicy, z
równoczesnym osłabieniem aktywności kierunku lewicowego. Przywódcy PPS stali się teraz
bardziej skłonni do porozumienia z umiarkowaną częścią obozu rządzącego. W październiku 1938

r. organ tej partii „Robotnik” z dużymi wprawdzie zastrzeżeniami, ale i wyrazami gorącego
uznania, powitał publiczne wystąpienie wicepremiera E. Kwiatkowskiego, który przedstawił
stronnictwom opozycyjnym ofertę porozumienia z obozem rządzącym. Próby tego porozumienia
okazały się niemożliwe do urzeczywistnienia, jednak nie wskutek odmowy PPS, lecz z powodu
sprzeciwu Ozonu, inspirowanego przez Rydza-Śmigłego. Podobnej ewolucji – jak PPS – ulegała
polityka części kierownictwa SL.