IX.

STOSUNKI SPOŁECZNE I POLITYCZNE W DOBIE BUDOWY

PAŃSTWA POLSKIEGO (1919 – 1923)

a. Struktura narodowościowa i społeezno-ekonomiczna

II Rzeczpospolita zajmowała ostatecznie obszar o powierzchni 388 tyś. km

2

, na którym (według

spisu z 1921 r.) zamieszkiwało 27 milionów osób, z czego 69,2% podało narodowość polską,
14,3% – ukraińską, 7,8% – żydowską, 3,9% – białoruską, 3,9% – niemiecką, a 0,9% – inną.
Mniejszości narodowe wynosiły więc – według oficjalnych danych – ponad 30% ogółu ludności.
W województwach wschodnich (wileńskim, nowogródzkim, poleskim, wołyńskim, tarnopolskim,
stanisławowskim i lwowskim) Polacy stanowili łącznie wg oficjalnych danych statystycznych
37,9% ogółu ludności. Procent ludności białoruskiej i ukraińskiej był w rzeczywistości wyższy, co
wynikało ze słabszego uświadomienia tej ludności, dającej w niektórych zapadłych okolicach
niejednoznaczne wypowiedzi w czasie spisu i zakwalifikowanej w takich przypadkach przez
komisarzy spisowych do narodowości polskiej.

Jednocześnie – na zachodzie – spore odłamy ludności polskiej znalazły się poza granicami

państwa. Liczbę Polaków zamieszkałych na terenie polskich ziem zachodnich pozostających w
granicach Niemiec można szacować na około l min, na terenie zaś całego państwa niemieckiego na
około 1,3 min. Polska uzyskała tylko niewielki skrawek wybrzeża morskiego o długości zaledwie
140 km z kilku niewielkimi przystaniami rybackimi. Gdańsk był więc jedynym portem, przez który
mogła ona uczestniczyć w handlu morskim.

Polska była krajem rolniczym, w którym w rolnictwie pracowało około 68% ogółu

zatrudnionych. Dużą rolę odgrywała w Polsce produkcja drobnoprzemysłowa i rzemieślniczo-
chałupnicza, z czego wynikało, że większa część ludności w mieście i na wsi utrzymywała się z
produkcji drobnotowarowej.

W rolnictwie utrzymywała się nadal na ziemiach polskich olbrzymia dysproporcja pomiędzy

własnością drobną, chłopską a ziemiańską, która miała w Polsce szczególnie duży ciężar
gatunkowy, jeśli zważymy, że gospodarstwa o powierzchni powyżej 100 ha stanowiące 0,6% ogółu
gospodarstw rolnych skupiały blisko połowę (około 45%) użytków rolnych. Stosunkowo nieliczne,
z wyjątkiem Poznańskiego i Pomorza, były gospodarstwa o powierzchni od 20 do 100 ha,
obejmujące 2,7% wszystkich gospodarstw i 9,6% ziemi.

Z drugiej strony istniała ponad milionowa masa gospodarstw (34% ogólnej liczby) o

powierzchni do 2 ha, do których należało zaledwie około 3,3% całej powierzchni ziemi. Liczba
gospodarstw nie dających pełnych podstaw egzystencji znacznie się powiększy, gdy do
wspomnianej wyżej kategorii gospodarstw dodamy spory odsetek właścicieli gospodarstw od 2 do
5 ha areału, obarczonych dużą rodziną, lub posiadających ziemię mało wydajną. Na wsi polskiej
istniał więc poważny nadmiar siły roboczej, który nie mógł być wykorzystany dostatecznie
produkcyjnie w gospodarce rolnej. W Polsce istniało w rezultacie – przy słabo rozwiniętym
przemyśle – przeludnienie agrarne, rozwiązywane częściowo przed 1914 r. emigracją, wynoszącą
przeciętnie ok. 130 tyś, osób rocznie. Skoro emigracja ta uległa w okresie międzywojennym
zmniejszeniu a przemysł rozwijał się powolnie, wzrastała systematycznie liczba ludności
faktycznie zbędnej na wsi, zwłaszcza w latach trzydziestych, którą szacowano wówczas na blisko
2,5 min.

b. Zniszczenia wojenne i dysproporcje gospodarcze między poszczególnymi dzielnicami kraju

Pierwsza wojna światowa a następnie wojna przeciwko Rosji Radzieckiej doprowadziły do

ogromnych zniszczeń na wschodnich, centralnych i południowych terenach Polski, gdzie uległa
dewastacji znaczna część budynków (40%), fabryk, sprzętu komunikacyjnego, lasów, zasiewów i
inwentarza gospodarstw rolnych. Rolnictwo straciło około 1800 tyś. sztuk bydła i ok. 990 tyś. koni.

Kilkakrotne przewalanie się frontu oraz rabunkowa gospodarka okupantów doprowadziły w
konsekwencji do gwałtownego zmniejszenia się produkcji przemysłowej i rolnej oraz do
olbrzymiego wzrostu bezrobocia w byłym Królestwie Polskim, podczas gdy z dwu pozostałych
zaborów wywieziono spory odsetek ludności polskiej na roboty do Niemiec. W byłej Galicji obszar
uprawy czterech zbóż oraz ziemniaków spadł od 1914 r. z 2780 tyś. ha do 1520 tyś. ha, przy czym
plony zmniejszyły się o jedną trzecią. Przemysł Królestwa był tak zdewastowany, że w 1918 r.
liczba robotników wynosiła zaledwie 15% stanu z 1914 r. Ogólne straty wojenne szacowane przez
władze polskie wyrażały się olbrzymią sumą 73 mld franków francuskich.

W znacznie lepszej sytuacji gospodarczej od pozostałych dzielnic znajdowały się ziemie byłego

zaboru pruskiego, nie zniszczone działaniami wojennymi i nie narażone na maksymalną
eksploatację. W szczególnie dobrej koniunkturze znajdował się przemysł górnośląski, ale i
rolnictwo Wielkopolski i Pomorza nie było narażone na poważniejsze trudności.

Trudności gospodarcze odrodzonego państwa pogłębiał znacznie fakt, że Polska wskutek

długotrwałego rozbicia politycznego nie stanowiła jeszcze jednolitego organizmu ekonomicznego.
Każdy z byłych zaborów miał odrębny system ustawodawstwa, odrębny system monetarny i kre-
dytowy, należał do różnych organizmów celnych, był zróżnicowany pod względem
komunikacyjnym, reprezentował zdezintegrowany obrót handlowy.

Tak np. obrót towarowy byłej dzielnicy pruskiej z resztą państwa niemieckiego stanowił prawie

67%, podczas gdy z pozostałymi ziemiami polskimi tylko niecałe 10%. Stosunkowo słabe
powiązania handlowe istniały również między byłą Kongresówką a byłą Galicją. Sieć dróg
kolejowych, kołowych i wodnych nie tworzyła samodzielnej całości, lecz była dostosowana do
potrzeb komunikacyjnych krajów zaborczych. W rezultacie takie główne miasta polskie, jak
Warszawa, Kraków, Poznań nie posiadały dogodnych, bezpośrednich linii kolejowych, Śląsk nie
miał takiego połączenia z Gdańskiem itd. Trudności komunikacyjne potęgował fakt, że na terenie
byłego zaboru austriackiego obowiązywał do 1918 r. lewostronny ruch drogowy i kolejowy.

Jeszcze w ciągu 1919 r. znajdowały się w obiegu różne waluty – marka niemiecka, korona

austriacka, rubel rosyjski i wreszcie tzw. marka polska, emitowana w Warszawie za czasów
okupacji niemieckiej. Ostatecznie w 1920 r. dokonano wymiany wszystkich tych walut na markę
polską, która była odtąd ogólnopolską jednostką monetarną.

Poszczególne dzielnice państwa polskiego różniły się jednak przede wszystkim bardzo znacznie

poziomem gospodarczym, strukturą własnościową i stosunkami narodowościowymi. W byłym
zaborze rosyjskim nacina różnica zarysowała się między ziemiami byłej Kongresówki a tzw.
anemiami wschodnimi. Królestwo miało charakter kraju w dość znacznej mierze
uprzemysłowionego, podczas gdy na terenach wchodzących dawniej w skład Cesarstwa przemysł
prawie zupełnie nie istniał (z wyjątkiem Białostockiego), a rolnictwo było znacznie bardziej
zacofane. Jeśli Królestwo i Białostocczyzna były krajami etnicznie polskimi, to na pozostałych
terenach byłego zaboru rosyjskiego przeważał element niepolski, głównie białoruski i ukraiński. W
byłym zaborze austriackim odmienny charakter miała Galicja Wschodnia zwana po 1918 r.
półoficjalnie Małopolską Wschodnią, kraj od Zbrucza po San, o przewadze ludności ukraińskiej, w
porównaniu z Małopolską Zachodnią, zamieszkałą przez ludność polską. Poważne różnice
występowały również między poszczególnymi dzielnicami zaboru pruskiego, między Śląskiem,
głównym ośrodkiem przemysłowym państwa polskiego, a Poznańskiem i Pomorzem, krajami o
charakterze agrarnym, ale reprezentującymi wysoki poziom produkcji i przetwórstwa rolnego.

Utrzymywaniu dysproporcji gospodarczych i odrębności dzielnicowych sprzyjały istniejące

często przez długi czas różnice administracyjne i prawne, W byłym Królestwie obowiązywał
kodeks cywilny Napoleona, na ziemiach wschodnich b. zaboru rosyjskiego kodeks cywilny
rosyjski, całym byłym zaborze rosyjskim – rosyjski kodeks karny, w byłym zaborze austriackim
utrzymywało moc prawną ustawodawstwo austriackie, a w byłym zaborze pruskim dawne
ustawodawstwo pruskie. Zdarzało się niejednokrotnie, że czyn karalny w jednym zaborze nie był
wykroczeniem w drugim. Głębokie różnice ekonomiczne, narodowe, prawne i kulturalno-

obyczajowe były jedną z podstawowych przyczyn trudności, które przeżywała II Rzeczpospolita.

c. Zagadnienie reformy rolnej

Główną osią zainteresowań ludności chłopskiej była sprawa parcelacji majątków obszarniczych,

jako rezultat głodu ziemi, występującego szczególnie ostro w byłych zaborach rosyjskim i
austriackim, Ruch na rzecz reformy rolnej przybrał na sile zwłaszcza w 1918 r. Mnożyły się
wówczas napady na dwory, dochodziło do częstych przypadków zaorywania gruntów
folwarcznych przez chłopów. W tej sytuacji rząd lubelski Daszyńskiego zapowiedział
upaństwowienie wielkiej własności i oddanie jej w ręce ludu pracującego pod kontrolą państwa.
Rząd Moraczewskiego ograniczył się już tylko do zapowiedzi, że reforma rolna będzie przepro-
wadzona w wyniku uchwały Sejmu.

Tymczasem Sejm Ustawodawczy podjął uchwałę w tej sprawie dopiero 10 lipca 1919 r.

Uchwała ta miała charakter deklaratywny, w oparciu o nią miała być opracowana w przyszłości
właściwa ustawa o reformie rolnej. Przewidywała ona parcelację majątków państwowych,
majątków spekulantów wojennych i osób wrogich wobec narodu polskiego, dalej majątków źle
gospodarowanych, wreszcie wykup nadwyżek z folwarków obszarniczych, obejmujących ponad
180 ha obszaru, a na terenie byłego zaboru pruskiego i na ziemiach zabużańskich – ponad 400 ha.

Po tej uchwale nie mówiło się w Sejmie dość długo o reformie rolnej. Dopóki Piłsudski

zdobywał tereny ukraińskie i białoruskie, sprawa ta zeszła z porządku obrad, ale z chwilą, gdy
wojska polskie zaczęły się cofać w wyniku kontrofensywy Armii Czerwonej i walki przesunęły się
pod Warszawę, wtedy sprawa niezwłocznie powróciła na forum izby sejmowej. Ażeby dać
przeciwwagę dla haseł wkrótce realizowanych przez Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski,
uchronić dwory przed rewolucyjną parcelacją i zachęcić chłopów do wstępowania w szeregi
wojska, uchwalił Sejm 15 lipca 1920 r. ustawę o wykonaniu reformy rolnej. Ustawa ta była
radykalniejsza od poprzedniej uchwały, ponieważ przewidywała odszkodowanie dla obszarników
w wysokości połowy wartości szacunkowej gruntu. Na zakup ziemi przewidywano kredyt w
wysokości do 75% wartości parceli. Ziemię mieli otrzymywać głównie bezrolni i małorolni, przede
wszystkim jednak inwalidzi wojenni. Ustawę tę uchwalono pośpiesznie, bez przedyskutowania.
Posłom wiadomo tylko było to, że trzeba w określonej sytuacji politycznej i militarnej państwa
poczynić ustępstwa dla chłopów.

Gdy jednak zakończyła się wojna, te siły, które głosowały za ustawą, rozpoczęły jej bojkot. Do

jej zakwestionowania posłużył artykuł 99 ustawy zasadniczej, uchwalonej w marcu 1921 r., który
gwarantował nietykalność własności prywatnej. Opierając się na tym artykule sądy uchylały
decyzje o wywłaszczaniu majątków za połowę rynkowej ceny ziemi. Uniemożliwiło to
realizowanie reformy w stosunku do dóbr prywatnych. W pełni natomiast urzeczywistniono
uchwaloną w grudniu 1920 r. ustawę o osadnictwie wojskowym, przewidującą tworzenie na
ziemiach białoruskich i ukraińskich osad zamieszkałych przez byłych wojskowych. Ustawa ta
miała na oku cele polonizacyjne, co z natury rzeczy pogłębiało nastroje wrogości miejscowej
ludności w stosunku do państwowości polskiej.

d.

Konstytucja marcowa

Widomą oznaką stabilizacji form polityczno-ustrojowych II Rzeczpospolitej jako państwa

burżuazyjnego było uchwalenie jej konstytucji. Nad projektami ustawy konstytucyjnej pracowano
przeszło rok, przy czym na tok obrad komisji sejmowej pracującej nad tą problematyką znaczny
wpływ miały elementy prawicowe, zmierzające do ograniczenia podstaw demokracji burżuazyjnej
w Polsce, usiłujące – o ile to tylko możliwe – nadać państwowości polskiej cechy ustroju
elitarnego. Postanowiono więc m. in. powołać parlament dwuizbowy, z sejmem i senatem jako izbą
wyższą, złożoną częściowo z wirylistów, tj. posłów pochodzących nie z wyboru, lecz z tytułu

piastowania określonego urzędu, oddać wybory prezydenta nie w ręce całego narodu w formie
głosowania powszechnego, lecz tzw. Zgromadzeniu Narodowemu (Sejmowi wraz z Senatem na
łącznym ich posiedzeniu), odrzucić projekt stworzenia Izby Pracy i instytucji referendum
ludowego.

W pierwszej dekadzie lipca 1920 r. zaczęła się dyskusja plenarna, przerwana jednak przez

wypadki wojenne. Sprawa konstytucji wypłynęła na nowo jesienią tegoż roku. Kulminacyjnym
punktem dyskusji była sprawa senatu. Stronnictwa radykalne i postępowe, uważając zasadę
dwuizbowości za wypaczanie systemu demokratycznego, były mu przeciwne. Skoro w tej sprawie
prawica dysponowała niezmienną większością, partie te postanowiły obrać taktykę przewlekania
obrad, licząc na to, że po zawarciu definitywnego pokoju z Rosją Radziecką i po rozstrzygnięciu
sprawy plebiscytu śląskiego łatwiej będzie zmobilizować do walki o demokrację szersze rzesze
społeczeństwa, zaprzątnięte wspomnianymi wyżej wydarzeniami. Z tych samych jednak względów
prawica zmierzała do przyspieszenia rozstrzygnięcia.

Ostatecznie w sprawie senatu PPS i PSL „Piast” poszły na ustępstwa wobec prawicy, które

polegały na tym, że następny z kolei Sejm, wybrany już na podstawie nowej konstytucji, będzie
miał prawo zmienić postanowienia dotyczące istnienia izby wyższej, na mocy swej własnej
uchwały, powziętej bez senatu, kwalifikowaną większością

3

/

5

głosów. Formalnie oznaczało to

wprowadzenie senatu niejako na próbę, faktycznie jednak oznaczało sukces czynników
prawicowych, choć o tyle połowiczny, że wykluczono jednak udział wirylistów w tej instytucji
ustawodawczej.

Dnia 17 marca 1921 r. ukończono głosowanie nad konstytucją, poprzedzone deklaracjami

poszczególnych klubów poselskich. W deklaracjach tych stronnictwa lewicy parlamentarnej
oświadczyły się przeciw całości ustawy konstytucyjnej, uzasadniając swoje stanowisko istnieniem
senatu, brakiem izby pracy i wyraźnie zastrzeżonej wolności strajków. Zwłaszcza posłowie
pepeesowscy zapowiadali dalszą walkę o jednoizbowość, o rozdział Kościoła od państwa, o szkołę
świecką i inne demokratyczne postulaty, jednakże dość znaczna większość sejmowa przyjęła całość
ustawy.

W rezultacie więc konstytucja uchwalona w marcu 1921 r. powoływała jako suwerenną władzę

państwową parlament dwuizbowy, złożony z Sejmu i Senatu, pochodzący w obu przypadkach z
wyborów pięcioprzymiotnikowych – powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych i
proporcjonalnych. Prawo wyborcze czynne w wyborach do Sejmu przysługiwało wszystkim
obywatelom bez różnicy płci od ukończonego 21 roku życia, bierne od ukończonych 25 lat, w
odniesieniu natomiast do Senatu, odpowiednio – od ukończonych 30 i 40 lat. Konstytucja
postanawiała, że Senat jako izba wyższa nie ma prawa inicjatywy ustawodawczej, może co
najwyżej wstrzymać projekt ustawy uchwalony przez Sejm na okres 60 dni (tzw. veto
zawieszające), przy czym zakwestionowany przezeń projekt ustawy lub jego poszczególne
elementy może Sejm mimo to uchwalić definitywnie w trakcie ponownej debaty, jednakże już nie
zwykłą, lecz kwalifikowaną większością

11

/

20

głosów. Konstytucja podkreślała, że parlament

posiada pełne i wyłączne kompetencje ustawodawcze oraz prawo kontroli nad władzą
wykonawczą.

Stosunkowo skromne uprawnienia przyznawała konstytucja prezydentowi, choć prawica, mająca

przewagę w Sejmie, opowiadała się niejednokrotnie za wzmocnieniem władzy wykonawczej. Te
skromne kompetencje dla głowy państwa wynikały jednak z obawy projektodawców ustawy,
związanych z klasycznym stronnictwem prawicowym, a mianowicie endecją, że godność tę może
objąć jej przeciwnik polityczny – Piłsudski. Prezydent miał być wybierany na lat 7 przez
Zgromadzenie Narodowe, nie posiadał on żadnych uprawnień ustawodawczych, parlament zaś
mógł rozwiązać tylko za zgodą kwalifikowanej większości

3

/

5

Senatu.

Obok administracji państwowej ustawa konstytucyjna przewidywała istnienie samorządu

terytorialnego aż do szczebla wojewódzkiego włącznie, Sądownictwo miało być niezawisłe,
sędziowie mianowani przez prezydenta. W sprawach politycznych i o zbrodnie zagrożone ciężkimi

karami miały decydować sądy przysięgłych.

Konstytucja deklarowała wolność osobistą, nietykalność mieszkania, tajemnicę listów, wolność

myśli i przekonań, wolność prasy, sumienia, nauki i nauczania, zgromadzeń i stowarzyszeń. Głosiła
ona, że praca jest pod szczególną ochroną państwa, zapowiadała opiekę nad pracą i ubezpieczenia
społeczne na wypadek braku pracy, choroby, nieszczęśliwego wypadku i niezdolności do pracy.

Ten charakter deklaratywny ustawy zasadniczej niejednokrotnie nie miał znajdować pokrycia w

praktyce konstytucyjnej. Tak np. mimo zapewnień o wolności głoszenia własnych przekonań i
zrzeszania się, władze administracyjno-policyjne nie dopuściły do legalnego istnienia KPRP i
bliskich jej ideowo organizacji. Mimo zagwarantowania bezpłatności szkolnictwa, było ono
faktycznie bezpłatne tylko na najniższym, podstawowym szczeblu nauczania, podczas gdy w
szkołach średnich i wyższych obowiązywały wysokie opłaty szkolne. Sądy przysięgłych istniały
tylko na obszarze b. zaboru austriackiego. Samorządu terytorialnego na szczeblu wojewódzkim w
ogóle nie powoływano itd.

Klasowy charakter konstytucji przejawiał się w tym, że gwarantowała ona w specjalnym

paragrafie własność prywatną, dopuszczając do jej ograniczenia tylko ze względów użyteczności
publicznej (np. budowa drogi, kolei itp.) i to za odszkodowaniem. Jeśli idzie o ziemię,
przewidywała ustawa konstytucyjna przymusowy wykup i regulowanie obrotu gruntami, z tym że
podstawą ustroju rolnego będą gospodarstwa zdolne do prawidłowej wytwórczości i stanowiące
własność prywatną. Powyższe postanowienia wskazują wyraźnie na charakter konstytucji
marcowej – jako typowej konstytucji demokratycznej w formie, deklarującej formalną równość
wszystkich obywateli, burżuazyjnej w treści, zapewniającej podstawy istnienia kapitalistycznych
stosunków społeczno-ekonomicznych.

e.

Wybory do Sejmu i Senatu w 1922 r. i sytuacja polityczna po wyborach

Niejako wstępnym aktem wyborczym były wybory do pierwszego autonomicznego Sejmu

Śląskiego, które odbyły się 24 września 1922 r. z udziałem ok. 74% uprawnionych do głosowania.
Wybory te wykazały z jednej strony polskość tych ziem w półtora roku po plebiscycie (Niemcy
skupili 26,8% głosów), z drugiej zaś postęp radykalizacji mas na terenie uważanym dotąd za
domenę wpływów dwu nacjonalizmów – niemieckiego i polskiego; trzy partie socjalistyczne –
polska, niemiecka i żydowska – zdobyły łącznie z komunistami 100 tyś., a zatem 25,6% ogółu
głosów.

Wybory do Sejmu i Senatu odbyły się 5 i 12 listopada 1922 r. Świadczyły one o daleko idącej

dezintegracji życia politycznego w Polsce, wywołanej nie tylko konfliktami klasowymi,
narodowymi, ale i ciągle żywymi antagonizmami dzielnicowymi. Wystarczy choćby przytoczyć
fakt, że do wyborów zgłoszono aż 19 list o charakterze ogólnopaństwowym oraz bardzo wielką
liczbę list lokalnych. Stronnictwa prawicowe zdołały jednak łatwiej aniżeli lewica porozumieć się
między sobą, tworząc blok wyborczy pod nazwą Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej
(potocznie, ironicznie zwany Chjeną), w skład którego weszły: Narodowa Demokracja,
Chrześcijańska Demokracja oraz Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe. Utworzenie
bloku utorowało prawicy drogę do sukcesu wyborczego, wyrażającego się zdobyciem przez nią
29,1% mandatów, co wysuwało ją na pozycję najsilniejszego ugrupowania sejmowego. PSL
„Piast” jako główne stronnictwo centrowe także uzyskało poważną liczbę głosów (13,2%), podczas
gdy inne partie centrum znacznie mniej. Odnosi się to zarówno do burżuazyjnych partii dawnych
aktywistów, jak i do Narodowej Partii Robotniczej (kontynuatorki NZR), która poniosła
druzgocącą klęskę na ziemiach byłego Królestwa, pozostając odtąd prawie wyłącznie partią byłego
zaboru pruskiego. Wzmocniła nieco swój stan posiadania PPS (10,3% mandatów), bardziej jednak
PSL „Wyzwolenie” (11%). Jako nowy czynnik parlamentarny wysuwał się – mimo bojkotu
wyborów przez Ukraińców galicyjskich – Blok Mniejszości Narodowych (16%). Komuniści polscy
wzięli po raz pierwszy udział w wyborach sejmowych (poprzednie wybory KPRP zbojkotowała),

przy czym na ich listę pod nazwą Związku Proletariatu Miast i Wsi padło ok. 132 tyś. głosów
(1,5%). Uzyskali oni mimo drastycznych szykan policyjno-administracyjnych dwa mandaty
poselskie – w Warszawie i w Będzinie.

Wybory do Senatu, z uwagi na cenzus wieku i tym samym odsunięcie od udziału w głosowaniu

młodszej generacji, dały prawicy Jeszcze silniejszą reprezentację.

W nowo wybranym Sejmie pojawiły się dwie zasadnicze tendencje polityczne: pierwsza,

zmierzająca do sfinalizowania sojuszu prawicy z „Piastem” celem powołania do życia rządów
prawicowo-centrowych, oraz druga – na przeciwległej stronie izby poselskiej – do przechodzenia
posłów robotniczych i chłopskich w szeregi KPRP lub organizacji do niej zbliżonych. W rezultacie
komuniści i ich sojusznicy dysponować mogli pod koniec kadencji Sejmu 21-22 mandatami
poselskimi.

Nowo wybrany Sejm wybrał swego marszałka, którym został jeden z przywódców PSL „Piast”

Maciej Rataj, na którego padły głosy jego własnego stronnictwa i innych ugrupowań prawicowo-
centrowych. W Senacie również większością głosów Chjeny i „Piasta” wybrano marszałkiem
Wojciecha Trąmpczyńskiego, byłego marszałka Sejmu, obszarnika związanego z endecją. Jako
kandydata na prezydenta wysunęły reformistyczne partie robotnicze i stronnictwa chłopskie, nie
wyłączając „Piasta” balansującego między lewicą a prawicą, dotychczasowego szefa państwa –
Piłsudskiego, który jednakże zrezygnował z proponowanej mu godności. Swoją rezygnację
uzasadnił on nikłymi uprawnieniami urzędu prezydenckiego, jak również obaw4 wszechwładzy
Sejmu w państwie i w wojskowości, a także porażką w kwestii wschodnich planów federacyjnych.

Wysunięty z kolei przez te same partie polityczne, które proponowały Piłsudskiego, jako

następny kandydat profesor Gabriel Narutowicz został w efekcie wybrany po pięciokrotnych
skrutyniach, przeciwko kontrkandydaturze hr. Maurycego Zamojskiego, reprezentanta prawicy.
Wybór ów potraktowały stronnictwa prawicy – zwłaszcza endecja – jako „narodową hańbę”, z
uwagi na to, że na rzecz Narutowicza przeważyły szalę mniejszości narodowe. Bojówki Chjeny
usiłowały przemocą nie dopuścić elekta do złożenia przysięgi przepisanej konstytucją. W
atmosferze skrajnej nagonki na pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej, rozpętanej przez prasę
endecką i poprzez wypowiedzi posłów spod znaku Chjeny, fanatyczny zwolennik endecji –
Eligiusz Niewiadomski dokonał nań 16 grudnia 1922 r. zamachu. Jest rzeczą symptomatyczną, że
zabójcę, który nie uniknął kary śmierci, czynniki skrajnie prawicowe usiłowały gloryfikować,
urządzając m.in. demonstracyjne msze żałobne na jego intencję i masowe pielgrzymki na jego
grób.

f.

Rząd Władysława Sikorskiego i pierwszy gabinet Chjeno-Piasta

Po śmierci Gabriela Narutowicza cicho i pospiesznie obrano prezydentem Stanisława

Wojciechowskiego, sympatyka „Piasta”. Władzę objął rząd tzw. pozaparlamentarny pod
przewodnictwem generała Władysława Sikorskiego, który usiłował doprowadzić do odprężenia w
mocno napiętej sytuacji politycznej i podjął próbę uporządkowania gospodarki państwa. W tym
celu rząd wydał w parlamencie ustawę o amnestii, a jednocześnie zmierzał do zahamowania
inflacji, która doprowadzała do coraz większego rozstroju w życiu gospodarczym kraju. Amnestię
ogłoszono z powodu ostatecznego uznania wschodnich granic państwa polskiego 15 marca 1923 r.
przez Radę Ambasadorów mocarstw zachodnich. Ówczesny minister skarbu Władysław Grabski
opracował program zrównoważenia budżetu w ciągu trzech lat i podjęte przez niego wysiłki
zdołały przejściowo powstrzymać spadek wartości pieniądza. Rząd rozpoczął również 29 kwietnia
budowę wielkiego portu polskiego – Gdyni, mającej się przekształcić z małej wioski rybackiej we
wielki ośrodek handlu morskiego, uniezależniając w ten sposób Polskę od następstw polityki władz
Wolnego Miasta Gdańska szykanującej handel polski.

Rząd Sikorskiego nie miał jednak trwałości politycznej. Wiosną 1923 r. trwały rozmowy

pomiędzy stronnictwami Chjeny i PSL „Piast”, mające na celu stworzenie prawicowo-centrowej

większości parlamentarnej, zdolnej do uchwycenia władzy. Pertraktacje te toczyły się czas jakiś w
Lanckoronie, w majątku ziemskim Ludwika Hammerlinga (senatora z PSL „Piast”), wzbogaconego
spekulacjami wojennymi kapitalisty-obszarnika, po czym zakończyły się podpisaniem umowy o
spółkę rządową pomiędzy Chjeną a „Piastem” w salonach senatora endeckiego – Juliusza
Zdanowskiego. Powyższej umowie opinia publiczna nadała zatem nazwę „paktu lanckorońskiego”.
W myśl jej postanowień „Piast” poszedł na daleko idący kompromis z prawicą, polegający na tym,
że parcelacja roczna wyniesie przeciętnie 200 tyś. ha i będzie obejmowała w pierwszym rzędzie
majątki państwowe. Równocześnie uzgodniono podział tek ministerialnych w przyszłym rządzie.

Układ powyższy wskazywał na to, że „Piast” ze swym czołowym przywódcą Witosem, który

dotychczas manewrował między PPS a prawicy godził się na współpracę z obozem prawicowym i
faktycznie mu się pod porządkował. Nowy rząd ukształtował się ostatecznie w ostatnich dniach
maja 1923 r. Witos objął w owym rządzie prawicowo-centrowym funkcja premiera, jednak
większość kluczowych resortów przypadła politykom endeckim. Zahamowanie tempa reformy
rolnej doprowadziło do kryzysu w samym „Piaście”, z którego wystąpiła kilkunastoosobowa grupa
posłów i senatorów, kierowana przez Jana Babskiego. Przeciw rządowi wypowiedzieli się
komuniści, PPS, PSL „Wyzwolenie”, grupa Dąbskiego i mniejszości narodowe. Zaistniał
również i innego rodzaju kryzys polityczny; skład polityczny nowego rządu, jak i obsadzenie
najwyższych stanowisk wojskowych przez przeciwników Piłsudskiego doprowadziły do jego
rezygnacji ze stanowiska szefa sztabu generalnego i przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej i do
formalnego wycofania się marszałka z oficjalnego życia politycznego. Dymisja Piłsudskiego, z
równoczesnym przejściem całej lewicy parlamentarnej do opozycji, stanowiły symptom
zwycięstwa endecji i stojących za jej plecami wielkiej burżuazji i obszarnictwa.

Tymczasem rychło po objęciu władzy przez rząd Chjeno-Piasta sytuacja gospodarcza Polski

ulegała z każdym tygodniem pogorszeniu. Główną bolączkę, która spadała całym swym ciężarem
na barki świata pracy, był coraz to szybszy spadek wartości pieniądza, przybierający katastrofalne
tempo. Wystarczy tu przytoczyć znamienny fakt, że jeśli w ciągu pięciu przeszło miesięcy rządów
Sikorskiego marka spadła z 18 tyś. za dolar do 52 tyś., to wystarczyło trzech tygodni nowych
rządów, aby jej kurs obniżył się do 140 tyś. za dolar. 3 października płacono już za jeden dolar 410
tyś. marek, z końcem tegoż miesiąca l min marek za dolar. Rząd pokrywał niedobory budżetowe w
ten sposób, że drukował wciąż nowe banknoty w ilości ok. 70 mld dziennie. Miało to takie
konsekwencje, że w ciągu 4 miesięcy sprawowania władzy przez Chjeno-Piasta pojawiło się 4 razy
tyle pieniędzy co w ciągu poprzednich 4 lat, a ogólna suma pieniędzy znajdujących się w obiegu
dochodziła astronomicznej liczby 12 trylionów marek.

Marka polska staczała się w przepaść w zawrotnym tempie, pociągając za sobą niepomierny

wzrost drożyzny. Masy pracujące musiały staczać nieustanne walki, aby ich zarobki nie pozostały
daleko w tyle za wzrostem cen. Przez kraj przechodziła coraz bardziej potężniejąca fala strajkowa.

g. Kryzys społeczno-polityczny na jesieni 1923 r

Według oficjalnych danych strajki ogarnęły w 1923 r. ok. 850 tyś. robotników (najwyższa liczba

strajkujących w Polsce międzywojennej). Na jesieni ruch strajkowy osiągnął swój punkt
kulminacyjny. W październiku rozpoczęła się wielka akcja strajkowa wśród pracowników
przedsiębiorstw państwowych: zastrajkowali maszyniści, z którymi solidaryzowały się inne
kategorie kolejarzy, strajk ogarnął również pocztowców, na co rząd zareagował militaryzacją kolei
i powołaniem kolejarzy na ćwiczenia wojskowe. W niektórych rejonach kraju wprowadzono sądy
doraźne.

Dnia 5 listopada wybuchł proklamowany przez PPS strajk powszechny, ogarniając cały kraj,

najbardziej ostry charakter przybierając w Krakowie, gdzie 6 listopada doszło do zbrojnych starć
robotników z policją i wojskiem. Robotnikom udało się rozbroić ok. 100 policjantów i 200
żołnierzy oraz zdobyć wielką liczbę karabinów, 8 karabinów maszynowych i samochód pancerny,

odeprzeć szarżę oddziału kawalerii i w konsekwencji opanować znaczną część miasta. Z misją
mediacyjną wystąpi wówczas posłowie pepeesowscy. Uzyskali oni zgodę na wycofanie z ulic
policji i wojska ze swej strony nawołując robotników do zaprzestań dalszych walk.

Walki w Krakowie odbiły się szerokim echem w sąsiednich ośrodkach przemysłowych – w

Chrzanowie, Szczakowej, Trzebini, Wieliczce, a także w Zagłębiu Dąbrowskim. 6 listopada doszło
również do krwawych starć w Borysławiu, gdzie wojsko strzelało do strajkujących naftowców ora
8 listopada w Tarnowie, gdzie również padli zabici i ranni. Ogółem ofiar wypadków listopadowych
padło 40 osób, a kilkaset odniosło rany.

Wydarzenia, o których mowa, osłabiły ogromnie pozycję i autorytet rządu. Źródeł jego upadku

należy szukać w owych zajściach, które wykazały, jak wielkie niebezpieczeństwo tkwi w polityce
rządu, przechodzącego do porządku dziennego nad ciężkimi warunkami życia mas pracujących w
imię nienaruszania interesów klas posiadających. Utrzymał się on jeszcze przez kilka tygodni,
rozporządzając teraz w Sejmie już tylko kilku zaledwie głosami większości. Tymczasem i ta
większość się zachwiała. Na tle sprawy reformy rolnej, której wykonanie hamował] ugrupowania
prawicowe, nastąpiła w „Piaście” jeszcze jedna secesji (14 grudnia), obejmująca 15 posłów, która
przyłączyła się do lewicowe opozycji. Rząd utracił ostatecznie większość i musiał podać się do
dymisji

h. U Zjazd KPRP

W obliczu paktu „Piasta” z Chjeną, który faktycznie oznaczał przekreślenie reformy rolnej na

rzecz dobrowolnej parcelacji, KPRP uznała opracowanie radykalnego programu w kwestii rolnej za
palącą konieczność polityczną. Toteż Komitet Centralny partii nie czekając na jej zjazd przyjął
uchwałę wypowiadającą się za podziałem ziemi obszarniczej, co oznaczało odejście od dawnego
„luksemburgistowskiego” stanowiska w tej mierze. Po utworzeniu rządu Chjeno-Piasta KC KPRP
zwrócił się do PPS i do „Wyzwolenia” z apelem o podjęcie wspólnej walki w celu obalenia władzy
prawicy i utworzenia rządu robotniczo-chłopskiego.

W dniach od 19 września do 2 października 1923 r. odbył się w miejscowości Bołszewo pod

Moskwą II Zjazd KPRP, mający przełomowe znaczenie w dziejach partii. Odznaczał się on nie
tylko bogactwem tematyki, szerokością i aktywnością dyskusji, ale głównie nowym podejściem do
tak węzłowych problemów, jak kwestia chłopska i narodowa. Na zjeździe podkreślono, że KPRP w
toku dotychczasowej swej działalności nie zdawała sobie sprawy z konieczności skupienia wokół
klasy robotniczej chłopstwa, drobnomieszczaństwa i inteligencji, stanowiących przytłaczającą
większość społeczeństwa polskiego.

Na czoło wszystkich haseł dla wsi II Zjazd wysunął hasło – „ziemia dla chłopów”, stwierdzając,

że oznacza ono wywłaszczenie ziemi obszarniczej wraz z inwentarzem i jej podział pomiędzy
chłopów bezrolnych i małorolnych. Zjazd określił równocześnie jako błędne nieuwzględnienie w
dotychczasowej polityce KPRP podstawowej prawidłowości społecznej, zgodnie z którą także
rewolucja proletariacka prowadzi do utworzenia państwa – oczywiście socjalistycznego – ale
państwa o określonym charakterze narodowym i określonym terytorium. Stwierdzono także, iż
trwałą niepodległość państwową może dać narodowi polskiemu tylko zwycięstwo rewolucji. Zjazd
podkreślił wreszcie konieczność walki z uciskiem narodowym Ukraińców i Białorusinów, stojąc na
stanowisku samookreślenia tych narodów, w myśl dewizy, że „nie ma rzetelnej wolności ludu
polskiego bez zupełnej wolności ludów podbitych”.

Uchwały II Zjazdu wytyczały w konsekwencji nową, leninowską strategię partii, akcentowały

ogromną wagę zadań ogólnodemokratycznych, sprawy narodowej i chłopskiej w Polsce,
wskazywały drogi mobilizacji wszystkich demokratycznych elementów rewolucji polskiej.
Polityka ruchu komunistycznego, w myśl wytycznych tego Zjazdu, torowała drogę do poważnego
wzrostu wpływów partii nie tylko w środowisku robotniczym, ale przede wszystkim chłopskim.