1

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Epoki literackie

– błyskawiczna powtórka

STAROŻYTNOŚĆ

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

V wiek p.n.e.

V wiek p.n.e.

V wiek p.n.e.

V wiek p.n.e.

V wiek p.n.e.

•

Za sprawą sofistów, wędrownych nauczycieli, roz-

wija się sztuka wymowy, czyli retoryka. Z głoszoną
przez nich względnością prawdy, która pociąga za
sobą przyzwolenie na kłamstwa i obłudę, walczy
zwolennik stałych idei Sokrates – pierwszy etyk,
który wprawdzie nie zostawił po sobie dzieł pisa-
nych, ale jego poglądy wywarły wielki wpływ na fi-
lozofów późniejszych.

•

Rozkwit demokracji ateńskiej pod rządami Pery-

klesa.

•

Około roku 450 p.n.e. – biblijna Księga Hioba i Pieśń

nad Pieśniami, ostateczne spisanie Pięcioksięgu.

IV wiek p.n.e.

IV wiek p.n.e.

IV wiek p.n.e.

IV wiek p.n.e.

IV wiek p.n.e.

Dwa największe systemy filozoficzne antyku. Jeden
idealistyczny – Platona, drugi, bardziej racjonalny –
Arystotelesa.

•

Platon, uczeń Sokratesa, w najsłynniejszym ze swo-

ich dialogów, Państwie, za pomocą słynnej metafo-
ry jaskini przedstawia koncepcję świata: prawdzi-
we są tylko idee – rzeczy same w sobie, bez wiedzy
i cnotliwości nie możemy ich jednak poznać i na co
dzień widzimy tylko ich odbicia w postaci wszelkich
ziemskich rzeczy.

•

Odrzucając idealizm platoński, Arystoteles two-

rzy koncepcję rzeczywistości, zgodnie z którą jest
ona splotem elementów materii z formami nadają-
cymi jej ostateczny kształt. Przekonany o harmonij-
nej i uporządkowanej strukturze świata, dąży do „wy-
jaśnienia wszystkiego” – tworzy klasyfikacje rozma-
itych zjawisk i bytów, opisuje ich hierarchie i zależ-
ności. Zajmuje się prawie wszystkimi dziedzinami
ówczesnej wiedzy: fizyką, logiką, przyrodoznaw-
stwem, astronomią, polityką.

•

Podboje Aleksandra Wielkiego.

III wiek p.n.e.

III wiek p.n.e.

III wiek p.n.e.

III wiek p.n.e.

III wiek p.n.e.

•

System Epikura z Samos, zwany epikureizmem,

szkoła głosząca radość życia i uprawiania filozofii
jako podstawowy cel i sens egzystencji. Tego opty-

mistycznego nastawienia nie należy jednak mylić
z hedonizmem oznaczającym egoistyczną chęć uży-
cia za wszelką cenę, bez liczenia się z konsekwen-
cjami.

•

Początki stoicyzmu (Zenon z Kition), koncepcji,

która wywarła wielki wpływ na wieki późniejsze, za-
kładającej niewzruszoną postawę wobec wszelkich
zjawisk dotyczących człowieka – umiar zarówno wo-
bec zła, jak i dobra świata.

•

Podbijanie Italii przez Rzymian.

•

Rozwój Aleksandrii.

II wiek p.n.e.

II wiek p.n.e.

II wiek p.n.e.

II wiek p.n.e.

II wiek p.n.e.

•

Ciągle działają szkoły filozoficzne wcześniejszych

filozofów: Akademia Platońska i Likejon (Liceum)
Arystotelesa.

•

Rozkwit Aleksandrii – biblioteka i muzeum.

I wiek p.n.e.

I wiek p.n.e.

I wiek p.n.e.

I wiek p.n.e.

I wiek p.n.e.

•

Dominacja Rzymu – rządy Cezara, Augusta, Nero-

na. Powstanie Spartakusa. Rzymianie przejmują do-
robek grecki, religię i filozofię przekształcają na
swój użytek. Prawdziwie oryginalnym dorobkiem
Rzymian w dziejach myśli jest stworzenie prawa.

I wiek n.e.

I wiek n.e.

I wiek n.e.

I wiek n.e.

I wiek n.e.

•

Zapoczątkowany w Grecji stoicyzm zdobywa umy-

sły Rzymian: dzieła Seneki i Epikteta – neostoicyzm.

•

W Jerozolimie zostaje stracony przywódca „sekty

żydowskiej” Jezus Chrystus. Powstają kolejne
Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Apokalipsa św. Jana.

III wiek n.e.

III wiek n.e.

III wiek n.e.

III wiek n.e.

III wiek n.e.

•

Za sprawą Plotyna odradza się filozofia Platona –

neoplatonizm.

•

„Sekta” zwolenników Chrystusa zyskuje coraz więk-

sze rzesze wyznawców.

•

Początki monastycyzmu chrześcijańskiego (święty

Antoni).

Przełom wieków IV i V n.e.

Przełom wieków IV i V n.e.

Przełom wieków IV i V n.e.

Przełom wieków IV i V n.e.

Przełom wieków IV i V n.e.

•

Pierwszy chrześcijański system filozoficzny, augu-

stynizm: połączenie elementów neoplatonizmu
z dogmatami Kościoła katolickiego – święty Augu-
styn wytycza bieg myśli na prawie osiemset lat, pod-

2

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

stawowymi prawami rządzącymi filozofią stają się
wiara i bezgraniczny szacunek dla autorytetów.

•

W 395 r. – podział Cesarstwa Rzymskiego na

wschodnie i zachodnie. Ostatnie igrzyska olimpij-
skie. Synod w Rzymie ostatecznie ustala kanon No-
wego Testamentu.

•

W 380 r. cesarz Teodozjusz uznaje chrześcijań-

stwo za religię państwową.

Biblia

Biblia

Biblia

Biblia

Biblia

Powstawała przez wiele stuleci – od XIII wieku p.n.e.
(Stary Testament) aż do I wieku n.e. (Nowy Testa-
ment). Napisana została w języku hebrajskim, grec-
kim i aramejskim (tym ostatnim językiem mówił za-
pewne Jezus). Wersję katolicką stanowi 46 ksiąg
Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu, ale war-
to wiedzieć, że Biblia jest podstawą różnych religii i wy-
stępuje w różnych wersjach, istnieją bowiem jeszcze
inne księgi o tematyce biblijnej (apokryfy), nieuzna-
wane przez Kościół katolicki za należące do podsta-
wowego kanonu, a uznawane za takie przez inne Ko-
ścioły. Stary Testament jest źródłem wiary dla żydów
i chrześcijan, Nowy Testament – tylko dla chrześcijan.
Dla wszystkich ludzi – wyznawców innych religii bądź
ateistów – Biblia może być zbiorem wskazówek moral-
nych i rozważań o charakterze etycznym, dla całej ludz-
kości – ważną księgą stanowiącą jedną z podstaw kultu-
ry europejskiej, a także źródłem wiedzy historycznej
o dziejach ziem i ludów basenu Morza Śródziemnego.

Biblia stanowi źródło gatunków literackich:

•

Psalm – pieśń religijna łącząca cechy modlitwy

i hymnu;

•

proroctwo – wizja przyszłości narodu lub świata

objawiona prorokom, na przykład Apokalipsa św.
Jana, czyli objawienie przyszłych losów świata;

•

przypowieść (parabola) – utwór zawierający

naukę moralną, w którym wydarzenia i postacie
ważne są nie ze względu na swój indywidualny
charakter, lecz dlatego, że ilustrują jakieś cechy
bądź wartości.

W Biblii występują także kazania, dialogi, podania,
legendy, modlitwy.

Literatura antyczna

Literatura antyczna

Literatura antyczna

Literatura antyczna

Literatura antyczna

VIII w. p.n.e.

VIII w. p.n.e.

VIII w. p.n.e.

VIII w. p.n.e.

VIII w. p.n.e.

Czas eposów. Homer, wędrowny pieśniarz, uważany
za twórcę Iliady i Odysei.

•

Iliada opisuje wydarzenia ostatniego, dziesiątego

roku wojny trojańskiej, spowodowanej przez porwa-
nie pięknej Heleny, osnute wokół konfliktu Aga-
memnona z Achillesem, który, obrażony, wycofuje
się początkowo z walki, a przystąpiwszy do niej po-
nownie, stacza słynny zwycięski pojedynek z Hek-
torem. Akcję dzieła kończy pogrzeb Hektora.

•

Odyseja opowiada o dziesięcioletniej tułaczce jed-

nego z bohaterów wojny trojańskiej, Odyseusza, ob-
fitującej w niezwykłe i niebezpieczne przygody, pod-
czas których poznajemy charakter Odyseusza, ob-
serwując jego niezłomność, lecz także uleganie na-
miętnościom, strach i niezwykłą odwagę. U kresu
oczekuje bohatera żona Penelopa – przez lata opie-
rająca się zalotnikom, stanowi symbol wierności i ko-
biecego sprytu. Wędrówka Odyseusza symbolizuje
przemiany ludzkiego życia. W obu eposach ważną
rolę odgrywają bogowie – sprzyjający lub przeszka-
dzający bohaterom.

VI/VII wiek p.n.e.

VI/VII wiek p.n.e.

VI/VII wiek p.n.e.

VI/VII wiek p.n.e.

VI/VII wiek p.n.e.

Rozwój liryki greckiej – melika (pieśni solowe):
Safona, pieśni miłosne wyrażające uczucia intym-
ne; Ezop, bajki zwierzęce wyszydzające wady ludz-
kie indywidualne i społeczne; Tyrtajos, elegie wo-
jenne, patriotyczne (wzorce poezji patriotycznej,
zwanej tyrtejską).

V wiek p.n.e.

V wiek p.n.e.

V wiek p.n.e.

V wiek p.n.e.

V wiek p.n.e.

Rozkwit teatru i dramatu greckiego (niewiele tek-
stów przetrwało do dziś w całości).

•

Tragicy: Ajschylos Prometeusz skowany; Sofokles

Król Edyp, Antygona – tragiczne dzieje rodu Labda-
kidów (rodziny Edypa), problem zmagania się z wła-
snym losem, konieczność tragicznych ludzkich wy-
borów.

•

Eurypides Medea, Elektra.

•

Arystofanes – jeden z nielicznych twórców kome-

dii (m.in. Ptaki), gatunku znacznie mniej przez sta-
rożytnych poważanego.

•

W teatrze obowiązuje zasada trzech jedności: cza-

su, miejsca i akcji, a widz powinien doznać kathar-
sis, czyli duchowego oczyszczenia spowodowanego
litością i trwogą odczuwanymi wobec losów bohate-
rów tragedii.

IV wiek p.n.e.

IV wiek p.n.e.

IV wiek p.n.e.

IV wiek p.n.e.

IV wiek p.n.e.

Arystoteles Poetyka – rozprawa teoretyczna wskazują-
ca cechy rodzajów i gatunków literackich, przede wszyst-
kim dramatu, przez wiele późniejszych wieków trakto-
wana jako wzorzec tworzenia wszelkiej literatury wedle
zasady mimesis, określającej naśladowanie natury, i za-
sady decorum, czyli odpowiedniości stylu do treści.

Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e.

Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e.

Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e.

Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e.

Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e.

Najświetniejsza poezja rzymska

•

Wergiliusz Eneida, epos wzorowany na eposach

greckich, opisujący ucieczkę Eneasza z płonącej
Troi i jego wędrówkę wspieraną przez Neptuna
(Posejdona). Wykonując obowiązek nałożony
przez wyrocznię, bohater porzuca ukochaną, aby
założyć Rzym – idea obowiązku i poświęcenia wo-
bec ojczyzny; Wergiliusz to także twórca i popula-
ryzator gatunku sielanki.

3

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

•

Horacy Pieśni (Carmina), Ody – różnorodna tematy-

ka: obyczajowa, religijna, miłosna, patriotyczna; do
dziś wykorzystuje się wiele motywów znanych z tych
utworów – carpe diem (Oda do Leukonoe), Exegi mo-
numentum… (Pieśń 30, ks. 3, „pomnik stworzyłem
trwalszy niż ze spiżu”).

•

Owidiusz Sztuka kochania; Metamorfozy – poemat

swoiście interpretujący mitologię grecką i rzymską.

ŚREDNIOWIECZE

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Wiek VI – myśliciele kościelni tworzą na podstawie fi-
lozofii Augustyna. Następuje czas stagnacji w filozofii.

•

W 476 r. upada Cesarstwo Zachodniorzymskie, sto-

lica zostaje przeniesiona do Konstantynopola.

•

Na przełomie wieków VIII i IX – ożywienie nauki za

panowania króla Karola Wielkiego – renesans karoliń-
ski, rozwój szkolnictwa i literatury nadal w duchu schola-
stycznym.

•

Wiek X to czas chrystianizacji pogan. W 966 r. chrzest

przyjmuje władca Polan Mieszko I. Działalność Cy-
ryla i Metodego na Słowiańszczyźnie.

•

Wiek XI – czas wypraw krzyżowych. Działalność

katarów w Europie. Powstaje pierwszy uniwersytet,
w Bolonii, oraz szkoły katedralne w Krakowie.

•

Wiek XII – wielki rozwój scholastyki (kościelnego

sposobu nauczania trzymającego się ściśle dogma-
tów wiary), głównie za sprawą Tomasza z Akwinu,
późniejszego świętego. Jego system korzystający
z dorobku Arystotelesa staje się nową oficjalną filo-
zofią Kościoła katolickiego. Oddzielona zostaje
wiara od rozumu i teologia od filozofii.

•

Franciszek z Asyżu, późniejszy święty, zakłada za-

kon franciszkanów.

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

•

Wiek epiki rycerskiej ukazującej etos rycerski

(chansons de geste – pieśni o czynach): Pieśń o Ro-
landzie, pierwowzory Dziejów Tristana i Izoldy, Opo-
wieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu,
hiszpańska Pieśń o Cydzie, także eposy ruskie.

•

Jacopo da Voragine Złota legenda – zbiór opo-

wieści hagiograficznych.

•

Pieśń o Nibelungach – niemiecki epos rycerski.

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Wiek XI

Wiek XI

Wiek XI

Wiek XI

Wiek XI

Początki piśmiennictwa łacińskiego na ziemiach polskich

•

żywoty świętego Wojciecha i Żywot pięciu braci mę-

czenników.

•

Bulla gnieźnieńska – dokument zwany złotą bullą języ-

ka polskiego ze względu na liczne nazwy polskie.

•

Rok 1118 to końcowa data Kroniki Galla Anonima,

prawdopodobnie mnicha francuskiego piszącego po
łacinie, przebywającego na dworze Bolesława Krzy-
woustego (króla przedstawiono tu jako wzorzec do-
brego władcy).

Pod koniec wieku najprawdopodobniej powstały pierw-
sze strofy Bogurodzicy.

Początek wieku: Kronika polska Wincentego Ka-

dłubka – bajeczne dzieje Polski spisane po łacinie,
podręcznik uniwersytecki na początku XV w.

•

Kazania gnieźnieńskie; Biblia królowej Zofii – tłu-
maczenie Starego Testamentu.

•

Jan Długosz Roczniki czyli kroniki sławnego Króle-

stwa Polskiego (do roku 1480) – napisana po łacinie
kronika mająca charakter naukowego opracowania
dziejów Polski.

•

Utwory pisane w języku polskim (choć na ogół ma-

jące swoje pierwowzory obce), najczęściej anoni-
mowe, łączące elementy świeckie i religijne: Le-
genda o świętym Aleksym – przykład hagiografii;
O zachowaniu się przy stole Przecława Słoty – po-
emat obyczajowy; Satyra na leniwych chłopów – sa-
tyra społeczna; Żale Matki Boskiej pod krzyżem (Po-
słuchajcie, bracia miła) – liryczna wypowiedź Mat-
ki Boskiej lamentującej nad losem Syna.

RENESANS

(ODRODZENIE)

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Powstają uniwersytety w Pradze, Wiedniu, Pizie i w
1364 r. w Krakowie.

•

Wynalezienie kompasu i prochu strzelniczego.

•

W 1450 r. wynalezienie druku przez Jana Guten-
berga.

•

Spalenie na stosie Jana Husa, czeskiego reformato-

ra religijnego.

•

Człowiek w centrum zainteresowania nauki – hu-

manizm i antropocentryzm.

•

W 1492 r. Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę.

•

W 1453 r. upada Cesarstwo Wschodniorzymskie.

•

W 1517 r. wystąpienie Marcina Lutra, a w 1536 r.

Jana Kalwina – początek reformacji. Działalność
arian w Polsce.

•

Złoty wiek kultury polskiej.

•

Nowe doktryny społeczno-polityczne Niccoló Ma-

chiavellego (Książę) i Thomasa Moore’a (Utopia).

•

W 1543 r. Mikołaj Kopernik wydaje dzieło O obro-

tach sfer niebieskich.

4

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

•

W drugiej połowie XVI wieku wojny religijne w Euro-

pie; w 1572 r. tak zwana noc świętego Bartłomieja.

•

Mimo zawartego w 1555 r. pokoju augsburskie-
go („cuius regio eius religio”) – początek kontr-
reformacji.

•

Reforma kalendarza, wynalezienie mikroskopu, pró-

ba zmierzenia temperatury przez Galileusza.

•

Ostatnie dwudziestolecie przynosi, zwłaszcza na za-

chodzie Europy, zwątpienie w renesansową ideę
harmonijego i prostego świata.

•

Pierwszy indeks ksiąg zakazanych.

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

•

Dante Alighieri Boska Komedia – jedno z arcydzieł

światowej literatury, pełna symboliki wędrówka poety
(autora) przez zaświaty, przewodnikiem po piekle i czyść-
cu jest Wergiliusz – po niebie jest kochanka narratora –
Beatrycze.

•

Francesco Petrarka Sonety do Laury – wzorzec
poezji miłosnej na długie wieki.

•

Giovanni Boccaccio Dekameron – zbiór stu no-
wel, opowiadanych w ciągu dziesięciu dni przez dzie-
sięć osób, które uciekły z Florencji przed zarazą
i ciekawymi historiami rozpraszają nudę odosobnie-
nia. Ich opowieści dotyczą spraw obyczajowych, po-
litycznych, społecznych, erotycznych.

•

François Villon Wielki testament – zbiór biogra-
ficznych wierszy prezentujących niespokojne życie
i światopogląd poety zbrodniarza.

•

Tomasz à Kempis O naśladowaniu Chrystusa –

dzieło francuskiego mistycyzmu.

•

Ludovico Ariosto Orland szalony – poemat epicki

łączący elementy realistyczne i fantastyczne, opo-
wiadający (z humorem!) dzieje oszalałego z miło-
ści rycerza.

•

François Rabelais Gargantua i Pantagruel – opo-

wieść fantastyczno-satyryczna.

•

Michel de Montaigne Próby (francuskie Essais) –

wzorzec nowego gatunku: eseju.

•

William Szekspir Romeo i Julia (1595 r.), Hamlet

(1600 r.).

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

•

Poeci polsko-łacińscy:

•

Jan Dantyszek,

•

Andrzej Krzycki,

•

Klemens Janicki.

•

Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Mar-

chołtem grubym a sprośnym – powieść błazeńska tłu-
maczona z łaciny przez Jana z Koszyczek.

•

Mikołaj Rej Krótka rozprawa między trzema oso-

bami, Panem, Wójtem a Plebanem – traktat politycz-
ny w formie wierszowanego dialogu, Żywot człowie-
ka poczciwego (część Źwierciadła) – wzorcowy opis
życia szlachcica ziemianina.

•

Jan Kochanowski: Pieśni, Fraszki, Psałterz Dawi-

dów, Treny, Odprawa posłów greckich.

•

Publicystyka polityczna:

•

Andrzej Frycz-Modrzewski O poprawie Rzecz-

pospolitej (5 ksiąg: O Kościele, O szkole, O oby-
czajach, O wojnie, O prawach) – napisana po łaci-
nie rozprawa wskazująca konieczność nowator-
skich reform w państwie;

•

Piotr Skarga Kazania sejmowe – traktat politycz-

ny uznający kontrreformację za przyczynę spo-
dziewanego upadku Polski.

•

Jakub Wujek – polski przekład Biblii (1599 r.).

BAROK

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Kontrreformacja i Święta Inkwizycja.

•

Nowa teoria naukowo-filozoficzna Francisa Bacona.

•

Prowadzone przez Galileusza badania astronomicz-

ne – pierwsze użycie lunety.

•

Twórczość Blaise’a Pascala, najpełniej ukazu-

jąca charakterystyczne dla baroku tragiczne roz-
darcie jednostki pomiędzy nieskończonością
a zmienną i niepewną rzeczywistością marnego
życia ziemskiego; ten filozof matematyk konstru-
uje także pierwszą maszynę do liczenia.

•

Dualistyczny (materialno-idealistyczny) system

Kartezjusza i jego nowa metoda badań filozoficz-
nych („Cogito ergo sum” – poznanie świata możli-
we jest dzięki rozumowi).

•

Nowe założenia do teorii poznania wnosi John

Locke: umysł to „tabula rasa”, czysta tablica,
wszelka wiedza jest dostępna człowiekowi tylko
dzięki doświadczeniu i zmysłom – początek em-
piryzmu i sensualizmu, wspartych kartezjań-
skim racjonalizmem.

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

•

Miguel Cervantes Don Kichot – powieść ukazują-

ca błędnego rycerza poszukującego sensu życia.

•

William Szekspir Hamlet, Makbet – dzieła o cha-

rakterze wyjątkowym, trudne do zakwalifikowania,
czy to do renesansu, czy do baroku.

•

Giambattista Marino Adonis – szczytowe osią-
gnięcie marinizmu, oddającego złożoność świata

5

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

przez operowanie konceptami kontrastami i skom-
plikowanymi metaforami.

•

John Milton Raj utracony.

•

John Donne – poezja metafizyczna (za życia Don-

ne nie publikował) rozpatrująca zawiłości życia czło-
wieka rozdartego między ludzkimi (cielesnymi) na-
miętnościami a potrzebami duchowymi.

•

Klasycyzm francuski:

•

Nicolas Boileau Sztuka rymotwórcza – poetyka,

•

Molier Świętoszek, Skąpiec, Don Juan,

•

dramaty Racine’a, Corneille’a,

•

bajki La Fontaine’a i Perraulta.

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

•

Mikołaj Sęp-Szarzyński Rytmy abo wiersze pol-

skie – wydrukowane w roku 1601 utwory poety żyją-
cego w okresie renesansu (zmarłego w 1581 r.).

•

Szymon Szymonowic Sielanki, wydane w 1614 r.

•

Barok w literaturze polskiej to swoiste współfunk-

cjonowanie nurtu dworskiego z motywami metafi-
zycznymi:

•

Hieronim Morsztyn Światowa rozkosz,

•

Jan Andrzej Morsztyn Kanikuła albo psia gwiaz-

da, Lutnia;

•

Wespazjan Kochowski Niepróżnujące próżnowanie.

•

Do tej mieszanki dodajmy nurt sarmacki:

•

Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej,

Moralia;

•

Wespazjan Kochowski Psalmodia polska –

utwory z czasem ochrzczone mianem tekstów sar-
matyzmu oświeconego; Jan Chryzostom Pasek
Pamiętniki – przykład bardzo popularnego w tych
czasach pamiętnikarstwa, przejaw tzw. sarmaty-
zmu szlacheckiego.

OŚWIECENIE
I PREROMANTYZM

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

•

Początek publicystyki politycznej, w 1748 r. wycho-

dzi Traktat o duchu praw Monteskiusza.

•

Twórczość Jana Sebastiana Bacha i Antonia Vival-

diego.

•

W Polsce: w 1741 r. założenie Collegium Nobilium,

a w roku 1747 r. otwarcie Biblioteki Załuskich.

•

Działają francuscy encyklopedyści (wśród nich Dide-

rot). Od 1751 r. zaczyna być wydawana encyklopedia
francuska.

•

Pełny rozkwit idei oświeceniowych: liberalizm, ra-

cjonalizm, wolność myśli, hasło „sapere aude” (od-
waż się być mądry, myśl!).

•

Rok 1762: Umowa społeczna Jeana Jacques’a Ro-

usseau – początki sentymentalizmu.

•

Rok 1762: Traktat o tolerancji Woltera – krytyka
Kościoła i skostniałych obyczajów społecznych.

•

Immanuel Kant głosi w swej filozofii podejście

krytyczne do nauki i świata. Buduje ponadto najdo-
skonalszy w historii system filozoficzny, dyskutowa-
ny do dziś; przewrót kopernikański w epistemolo-
gii, kategoryczny imperatyw moralny w etyce.

•

Uznanie przez Kościół teorii Kopernika i Galileusza.

•

Hasła liberalne padają na podatny grunt w Amery-

ce: w 1776 r. ogłoszenie Deklaracji niepodległości,
pierwsze demokratyczne wybory w 1789 r., prezy-
dentem Jerzy Waszyngton.

•

We Francji nadmierny absolutyzm doprowadza do

wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej roku 1789
i proklamowania republiki.

•

Muzyka klasyczna Mozarta.

•

Początek rewolucji przemysłowej w Anglii: wynale-

zienie maszyny parowej przez Watta w 1781 r., ma-
szyny do szycia w 1790 r., pierwsze użycie gazu do
oświetlenia miasta.

•

W Polsce: w 1765 r. powstanie Teatru Narodowe-

go. Reforma szkolnictwa: w 1765 r. powstanie Szko-
ły Rycerskiej, w 1773 r. Komisji Edukacji Naro-
dowej i Towarzystwa Ksiąg Elementarnych.

•

Publicystyka: Monitor, Wiadomości Warszawskie.

•

Obiady czwartkowe u króla Stanisława Augusta Po-

niatowskiego.

•

Rozbiory Polski w latach 1772, 1793, 1795.

•

W roku 1791– uchwalenie Konstytucji 3 maja.

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

•

Powieści:

•

Daniel Defoe Przypadki Robinsona Crusoe

(1719 r.);

•

Jonathan Swift Podróże Guliwera (1726 r.).

•

Powiastki filozoficzne:

•

Wolter Kandyd (1759 r.) – ostra satyra na stosun-

ki społeczne, polemika z optymizmem filozofii
oświeceniowej;

•

Denis Diderot Kubuś Fatalista i jego pan.

•

Początki sentymentalizmu:

•

Jean Jacques Rousseau Nowa Heloiza; Wyzna-

nia – pamiętnik do dziś zadziwiający szczerością
osobistej wypowiedzi;

•

James Macpherson Pieśni Osjana – zbiór uczu-

ciowych utworów rzekomego autorstwa celtyckie-
go barda;

6

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

•

Laurence Sterne Podróż sentymentalna;

•

Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młode-

go Wertera – dzieje niespełnionej miłości, za-
kończone samobójstwem nieszczęśliwego ko-
chanka. Fryderyk Schiller Zbójcy – niesprawie-
dliwość społeczna ukazana na modłę sentymen-
talno-romantyczną.

•

Donatien de Sade: Justyna, czyli Niedole cnoty –

niezwykle kontrowersyjny przejaw libertynizmu.

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

•

Znaczące dzieła pojawią się dopiero wraz z rozkwi-

tem oświecenia:

•

Ignacy Krasicki Myszeis; Mikołaja Doświad-

czyńskiego przypadki (1776 r.) – uznawane za
pierwszą powieść polską – historia szlachcica,
który pod wpływem edukacji i doświadczeń prze-
kształca się z „sarmackiego prostaka” w świa-
tłego obywatela; Monachomachia i Antymona-
chomachia – krytyka niemoralnego stylu życia
mnichów; Satyry; Bajki i przypowieści – wady
i słabości indywidualne i społeczne poddane
prześmiewczej krytyce.

•

Rozwój dramatu zgodnie z dewizą „uczyć bawiąc”:

•

Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach, Sarma-

tyzm;

•

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła – ko-

media polityczna ukazująca konieczność reform
w państwie, krytykująca sarmatyzm;

•

Wojciech Bogusławski Krakowiacy i Górale.

•

Franciszek Karpiński Zabawki wierszem – senty-

mentalizm.

•

Franciszek Ksawery Dmochowski Sztuka rymo-

twórcza – rozprawa o klasycyzmie.

•

Józef Wybicki Pieśń Legionów Polskich we Wło-

szech, czyli Mazurek Dąbrowskiego (1797).

ROMANTYZM

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

•

Struktura polityczno-społeczna Europy zostaje za-

burzona przez potężną falę wojen napoleońskich.

•

Wielkie zainteresowanie wzbudza filozofia Geo-

rga Wilhelma Hegla przedstawiająca dzieje
świata jako dialektyczny – czyli wyłaniający się
z przeciwieństw – rozwój ducha absolutnego,
z którego to rozwoju wynikają wszelkie wydarze-
nia historyczne.

•

Romantyczne hasła braterstwa i wolności znajdują

realizację w sprzyjaniu dążeniom niepodległościo-
wym Grecji (1829 r.) i Polski.

•

W Anglii tworzą się pierwsze robotnicze związki

zawodowe.

•

Czas prymatu ducha i uczuć w literaturze i filozofii

kontrastuje z galopującą rewolucją przemysłową: lo-
komotywa parowa Stephensona, rozwój kolejnictwa
i fabryk. Pierwszy parowiec przepływa Atlantyk.

•

Na polu muzyki tworzą Beethoven, Schubert i Chopin.

•

W 1815 r. założenie Uniwersytetu Warszawskiego.

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

•

Johann Wolfgang von Goethe Faust cz. I (cz. II

w 1832 r.) – wątki klasyczne i romantyczne.

•

August Wilhelm Schlegel Kurs literatury drama-

tycznej – cykl wykładów określających, czym jest ro-
mantyzm.

•

Walter Scott Waverley, Ivanhoe – romantyczne

powieści przygodowe.

•

George Byron Giaur, Korsarz – powieści poetyc-
kie o skomplikowanym toku wydarzeń, wprowadza-
jące tajemniczy koloryt i równie tajemniczego bo-
hatera.

•

Jacob i Wilhelm Grimm Baśnie; Mary Shelley

Frankenstein – niezwykła wyobraźnia, często okrut-
na, dająca podstawy późniejszej, także współczesnej
fantastyce.

•

Aleksander Puszkin Eugeniusz Oniegin – poemat

miłosny.

•

Alfred de Musset Spowiedź dziecięcia wieku i Mi-

chał Lermontow Bohater naszych czasów – rozra-
chunek z romantyzmem.

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

•

Napisany po francusku Rękopis znaleziony w Sara-

gossie Jana Potockiego to wybitne, ostatnie dzieło
oświeceniowego rokoka wedle jednych interpreta-
cji, a pierwsze dzieło romantyczne według innych.

•

Na początku wieku trwa klasycyzm, ale dominuje

sentymentalizm: Sofiówka Stanisława Trembec-
kiego.

•

Spór o romantyzm: Kazimierz Brodziński O kla-

syczności i romantyczności tudzież o duchu poezji
polskiej (1818, jedna z umownych dat początku pol-
skiego romantyzmu).

•

Adam Mickiewicz: Ballady i romanse (1822, dru-

ga z umownych dat początku polskiego romanty-
zmu), Dziady cz. II i IV, Grażyna (1823) – ludo-
wość, fantastyka, romantyczne widzenie świata, po-
czątki problematyki narodowowyzwoleńczej; utwo-
ry napisane na zesłaniu w Rosji, po procesie mło-
dzieży wileńskiej (1824 r.): Sonety (1826 r.) i Kon-
rad Wallenrod (1828 r.).

7

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

•

Szkoła ukraińska:

•

Antoni Malczewski Maria,

•

Seweryn Goszczyński Zamek kaniowski.

•

Maurycy Mochnacki O literaturze polskiej w wie-

ku XIX – początki polskiej krytyki literackiej.

•

Adam Mickiewicz Księgi narodu polskiego i piel-

grzymstwa polskiego, Dziady cz. III (1832 r.) – idea
mesjanizmu narodowego; Pan Tadeusz (1834 r.) –
nostalgiczne wspomnienie piękna tradycji i przeszło-
ści szlacheckiej; Liryki lozańskie – gorzki rozrachu-
nek z życiem.

•

Juliusz Słowacki Kordian (1834 r.) – Mickiewi-

czowskiej idei: Polska Chrystusem narodów prze-
ciwstawiona myśl: Polska Winkelriedem narodów;
Grób Agamemnona – polemika z tradycją szlachec-
ką, negatywna ocena sarmatyzmu jako winnego
upadku Polski; Beniowski – poemat dygresyjny,
z ironią i autoironią prezentujący współczesność.

•

Zygmunt Krasiński: Nie-Boska komedia (1835 r.)

– katastroficzna wizja rewolucji; Psalmy przyszłości
– gloryfikacja tradycji szlacheckiej.

•

Cyprian Kamil Norwid Promethidion – idea sztu-

ki jako podstawowego czynnika odrodzenia naro-
dowego i społecznego.

•

W kraju dramaty Aleksandra Fredry, wielka po-

pularność zapomnianych dziś poetów Władysława
Syrokomli, Teofila Lenartowicza i powieściopisa-
rza Józefa Ignacego Kraszewskiego. Inni poeci kra-
jowi to Wincenty Pol i Kornel Ujejski.

REALIZM I POZYTYWIZM

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

•

Rozwój teorii społecznych. W 1830 r. zaczyna wy-

chodzić Kurs filozofii pozytywnej Augusta Comte’a.
Comte formułuje zasady nauki pozytywistycznej,
opartej na naukach przyrodniczych i ścisłych, bada-
jącej to, co realne i pewne, odnoszącej się do fak-
tów społecznych i politycznych.

•

Zupełnie niedoceniony tworzy swą tragiczną filozo-

fię egzystencjalną Søren Kierkegaard.

•

Polscy filozofowie mistycy to Adam Mickiewicz –

wyznawca towianizmu, i Juliusz Słowacki – twórca
filozofii genezyjskiej.

•

W 1848 r. Karol Marks i Fryderyk Engels wy-
dają Manifest komunistyczny. Ich teoria, znana tak-
że pod nazwą materializmu dialektycznego, kry-
tykując kapitalizm opierający się na wyzysku kla-
sy robotniczej, zapoczątkowała rozwój doktryny
socjalistycznej.

•

W roku 1848 Wiosna Ludów: walki w całej Europie

toczone w imię wolności i równości wszystkich ludzi.

•

W nauce przewrót Karola Darwina: teoria ewolucjonizmu.

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

•

W prozie europejskiej zaczyna dominować re-

alizm, zgodnie z formułą Stendhala, iż „powieść
jest zwierciadłem przechadzającym się po gościń-
cu”: Honoriusz Balzak – cykl Komedia ludzka (w
tym Ojciec Goriot); Stendhal Czerwone i czarne;
powieści Wiktora Hugo – krytyczna analiza sto-
sunków społecznych, obraz społeczeństwa i kie-
rujących nim norm, potęga pieniądza.

•

Mikołaj Gogol Martwe dusze – gorzka, grote-

skowa wizja społeczeństwa.

•

Aleksander Dumas Trzej muszkieterowie – po-

wieść przygodowa.

•

Pojawiają się dzieła pisarzy amerykańskich: Ja-

mes F. Cooper Ostatni Mohikanin; Edgar Allan
Poe Groteski i arabeski – fantastyka z pograni-
cza romantyzmu i symbolizmu.

•

Poezje Charles’a Baudelaire’a Kwiaty zła wy-

wołują w mieszczańskim społeczeństwie zgorsze-
nie, ale zapoczątkowują nowy nurt w sztuce – sym-
bolizm.

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

•

Wielkie dzieła Cypriana Kamila Norwida, two-

rzącego jeszcze w latach osiemdziesiątych XIX
wieku: Vade--mecum, Rzecz o wolności słowa, Pier-
ścień wielkiej damy.

•

Pierwsza faza pozytywizmu to literatura ten-

dencyjna i dynamiczny rozwój publicystyki
propagującej idee nowej epoki, nowele Bole-
sława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Elizy Orzesz-
kowej. Marta, Meir Ezofowicz – powieści Orzesz-
kowej ukazujące realizację haseł równouprawnie-
nia kobiet i Żydów; Szkice węglem Sienkiewicza
i Powracająca fala Prusa – konieczność pracy or-
ganicznej i pracy u podstaw.

•

Dojrzała faza pozytywizmu to nadal rozpatry-

wane przez literaturę problemy społeczne, ale czę-
sto w szerszym kontekście – pytań o naturę ludzką
i, w związku z nią, o możliwość realizacji optymi-
stycznego programu pozytywistycznego; problemy
egzystencjalne, motywy dekadenckie. Dominuje
proza realistyczna i naturalistyczna. Nad Nie-
mnem Orzeszkowej (1887 r.), Lalka Prusa
(1890 r.). Eksponowane są także wątki historycz-
ne: Trylogia Sienkiewicza (lata 1884 – 1888), te-
goż Quo vadis (1896 r.; Nagroda Nobla w 1905 r.).
Twórczość Adama Asnyka, „poety czasów nie-
poetyckich”, i Marii Konopnickiej.

•

Pisarze pozytywistyczni tworzą jeszcze w pierw-

szym dziesięcioleciu XX wieku. Za ukoronowanie
twórczości Orzeszkowej można uznać cykl nowel
Gloria victis, w którym autorka mówi o chwale na-
leżnej powstańcom roku 1863.

8

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

MODERNIZM

(MŁODA POLSKA)

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

•

Kontynuacja pozytywizmu: Taine i Renan, oraz
ewolucjonizmu: Darwin i Spencer.

•

Filozofia zostaje zdominowana przez racjonalne

i materialistyczne założenia nauk ścisłych.

•

Niekwestionowana indywidualność to Fryderyk Nie-

tzsche. Jego koncepcja nadczłowieka, stojącego
poza dobrem i złem, pociąga za sobą relatywizm
w epistemologii i etyce.

•

Edison konstruuje żarówkę, rozwija się produkcja ka-

rabinów powtarzalnych Winchestera, bracia Lumière
tworzą kinematograf, Marconi radio, a Bell telefon.

Modernizm europejski – literatura

Modernizm europejski – literatura

Modernizm europejski – literatura

Modernizm europejski – literatura

Modernizm europejski – literatura
na świecie

na świecie

na świecie

na świecie

na świecie

•

Tendencje realistyczno-naturalistyczne, ale równie

silne symboliczno-wizyjne. Pisarzy interesują zarów-
no problemy sztuki i jej miejsca w świecie, jak i pro-
blemy społeczne.

•

W wielu utworach poddaje się analizie zakłamanie

życia rodzinnego (Henryk Ibsen Nora albo Dom lal-
ki, Dzika kaczka; August Strindberg Taniec śmierci).

•

Fiodor Dostojewski Biesy, Bracia Karamazow,

Zbrodnia i kara – problematyka moralna i religij-
na, kwestia wartości najważniejszych.

•

Lew Tołstoj Anna Karenina, Gustaw Flaubert Pani

Bovary, Antoni Czechow Trzy siostry – problem za-
sad i norm społecznych oraz rodzinnych, rola kobie-
ty w społeczeństwie, równouprawnienie i poszukiwa-
nie wolności przez kobiety.

•

Knut Hamsun Głód, Emil Zola Germinal, Henryk

Ibsen Dzika kaczka – nędza, nierówność material-
na, problem sprawiedliwości społecznej, prawdy ży-
ciowej i prawdy jako wartości absolutnej.

•

Maurycy Maeterlinck Ślepcy, Oskar Wilde Por-

tret Doriana Graya – symboliczna wizja jednostki
zagubionej, poszukującej własnej tożsamości, tak-
że problem istoty sztuki.

•

Joseph Conrad Lord Jim – odpowiedzialność jed-

nostki wobec samej siebie i społeczeństwa, ranga
dokonywanych wyborów, cena ich konsekwencji.

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

•

Samookreślenie się nowej epoki związane jest z cy-

klem artykułów programowych Artura Górskiego
pt. Młoda Polska (1898 r.) oraz Confiteor i O nową
sztukę Stanisława Przybyszewskiego (1899 r.), ale

już wcześniej ukazały się utwory zwiastujące nowy
światopogląd i nową estetykę:

•

opowiadania Stefana Żeromskiego (Siłaczka,

Rozdzióbią nas kruki, wrony…),

•

poezje Kazimierza Przerwy-Tetmajera (seria I w

1891 r.).

•

W powieściach i dramatach w różnorodny sposób

podejmowana jest tematyka społeczna (Ludzie bez-
domni Żeromskiego, Moralność pani Dulskiej Ga-
brieli Zapolskiej) i narodowa (Wesele i inne drama-
ty Stanisława Wyspiańskiego, Wierna rzeka Żerom-
skiego), lecz także często jest realizowane hasło
„sztuka dla sztuki”.

•

W literaturze, a przede wszystkim w poezji domi-

nuje symbolizm, wspierany innymi stylami: impre-
sjonizmem i ekspresjonizmem; szczególnie przy-
datne są one do wyrażania indywidualizmu, pro-
blemów „nagiej duszy”, nastrojów katastroficznych
(Krzak dzikiej róży, Hymny Jana Kasprowicza,
Gałąź kwitnąca Leopolda Staffa, Sad rozstajny Bo-
lesława Leśmiana).

•

Z czasem pojawiają się nowe nurty, sugerujące

przezwyciężenie dekadentyzmu: franciszkanizm
i neoklasycyzm (Księga ubogich Kasprowicza,
utwory Staffa).

•

Nowatorskie wykorzystywanie motywów ludowych

(Wesele, Na skalnym Podhalu Przerwy-Tetmajera,
powieść Chłopi Władysława Reymonta, w 1924 r.
uhonorowana Nagrodą Nobla).

•

Odważna tematyka obyczajowa: Dzieje grzechu

Żeromskiego.

•

Problemy tradycji i spuścizny narodowej: Wyzwole-

nie Wyspiańskiego, Popioły Żeromskiego.

WIEK XX

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

Historia kultury

•

Filozofia Henriego Bergsona – intuicjonizm, i feno-

menologia Edmunda Husserla.

•

Teoria względności Einsteina.

•

Psychoanaliza i teoria podświadomości Freuda.

•

W roku 1917 rewolucje lutowa i październikowa

w Rosji – teoria Marksa wprowadzona w czyn i prze-
kształcona przez Lenina w marksizm-leninizm.

•

I wojna światowa przynosi wielki rozwój techniki

militarnej: lotnictwo, marynarka wojenna, broń cięż-
kiego kalibru.

•

Optymizm powojenny, ale i rozwój katastrofizmu:

Oswalda Spenglera Zmierzch Zachodu.

•

W 1925 r. pierwsze wydanie Mein Kampf Hitlera.

9

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

•

Wielki kryzys gospodarczy.

•

Początki telewizji.

•

Rozwój faszyzmu we Włoszech i w Niemczech (od

1933 r. Hitler kanclerzem Niemiec).

•

Lata 1939 – 1945: druga wojna światowa.

•

Rozwój egzystencjalizmu:

•

Albert Camus Mit Syzyfa, Człowiek zbuntowany;

•

Jean Paul Sartre Byt i nicość.

•

Rozwój eseistyki o tematyce psychologiczno-nauko-

wo-społecznej:

•

Erich Fromm Ucieczka od wolności, Sztuka ko-

chania;

•

Mircea Eliade Traktat o historii religii (1949 r.);

•

Roland Barthes Mitologie.

•

Przełom lat 50. i 60. – tzw. zimna wojna między kra-

jami systemu komunistycznego i kapitalistycznego.

•

Lądowanie człowieka na Księżycu (Neil Armstrong,

1969 r.).

•

Sobór Watykański II – przemiany Kościoła rzym-

skokatolickiego.

•

Pierwsze transfuzje krwi, pierwszy przeszczep ser-

ca (1967 r.), epidemia AIDS (od 1980 r.), pierwsze
zapłodnienia in vitro (poza ustrojem ludzkim), dzie-
ci z probówki, klonowanie zwierząt (lata 90.).

•

Filozofia dekonstruktywistyczna Jacques’a Derridy:

zakwestionowanie wszelkiego obiektywizmu i moż-
liwości jakiejkolwiek logicznej analizy zjawisk.

•

Francis Foukuyama głosi koniec historii.

•

Manifesty feministyczne.

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

Literatura na świecie

•

Futuryzm i manifesty futurystów.

•

Awangardowa poezja Guillaume’a Apollinaire’a

(Alkohole),

•

Neoklasycyzm Thomasa Stearnsa Eliota (Jałowa

ziemia).

•

Nowatorstwo w powieści – specyficzne ukazywanie

czasu i przestrzeni, techniki oniryczne, elementy sur-
realizmu: Marcel Proust W poszukiwaniu straconego
czasu; James Joyce Ulisses, Franz Kafka Proces, Za-
mek. Thomas Mann Czarodziejska góra – powieść
o dojrzewaniu, a zarazem metafora chorej Europy (li-
teracka Nagroda Nobla w 1929 r.).

•

Literatura antywojenna: Ernest Hemingway Poże-

gnanie z bronią, Erich Maria Remarque Na Zacho-
dzie bez zmian.

•

Twórczość Antoine’a Saint-Exupéry’ego: Nocny lot,

Ziemia, planeta ludzi, Mały Książę – humanistyczny
personalizm.

•

Jean Paul Sartre Mdłości (1938 r.) oraz Albert

Camus Obcy (1942 r.), Dżuma (1947 r.) – egzysten-
cjalizm w literaturze.

•

Rozwój antyutopii:

•

Aldous L. Huxley Nowy, wspaniały świat

(1932 r.);

•

George Orwell Rok 1984 (1949 r.).

•

Jednostka wobec społeczeństwa:

•

Jerome Salinger Buszujący w zbożu;

•

William Golding Władca much;

•

Władimir Nabokow Lolita;

•

Friedrich Dürrenmatt Wizyta starszej pani.

•

Teatr absurdu: Samuel Beckett Czekając na Go-

dota, Końcówka.

•

Niesłychanie popularna jest wciąż literatura faktu

– utwory opierające się na autentycznych zdarze-
niach, wszelkiego rodzaju wspomnienia i biografie,
zarazem równie frapująca jest fantastyka, mitologi-
zacja świata, kreowanie fabuł tajemniczych, obfitu-
jących w zjawiska i zdarzenia zdumiewające.

•

Stale rosnąca popularność literatur egzotycznych,

mająca, być może, swój szczyt w latach 60. i 70., kie-
dy to szczególnie frapowała literatura iberoamery-
kańska:

•

Alejo Carpentier Podróż do źródeł czasu;

•

Julio Cortázar Gra w klasy;

•

Gabriel García Márquez Sto lat samotności,

Miłość w czasach zarazy.

•

Uniwersalny problem wolności jednostki w społe-

czeństwie, wzbogacony o realia XX wieku, także do-
świadczenie wojen:

•

Ken Kesey Lot nad kukułczym gniazdem;

•

Joseph Heller Paragraf 22;

•

Kurt Vonnegut Rzeźnia numer 5;

•

Jack Kerouac W drodze.

•

Czytelników zachodnich interesują też problemy

społeczeństw i państw komunistycznych:

•

Aleksander Sołżenicyn Archipelag Gułag 1918–

1956;

•

Milan Kundera Nieznośna lekkość bytu.

•

W Polsce niezwykłą popularnością cieszy się twór-

czość Williama Whartona (Ptasiek, Tato).

•

Interesującym zjawiskiem lat ostatnich jest proza

Paula Austera (Trylogia nowojorska).

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

Literatura polska

•

Lata 20. – działalność futurystów (Bruno Jasień-

ski, Stanisław Młodożeniec, jednodniówka Nuż
w bżuhu) i późniejszych grup poetyckich: Skaman-
dra (Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń,
Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, pi-
smo Skamander pod redakcją Mieczysława Gry-
dzewskiego); Awangardy Krakowskiej (Julian

10

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Czytanie ze zrozumieniem

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Przyboś, pismo Zwrotnica pod redakcją Tadeusza
Peipera).

•

Od 1924 r. Wiadomości Literackie, po roku 1939

ukazujące się na emigracji.

•

Przedwiośnie Stefana Żeromskiego (1924 r.), ocena

pierwszych lat wolnego państwa, później Granica
Zofii Nałkowskiej (1935 r.) – ocena dojrzałego już
państwa.

•

Proza awangardowa:

•

Witold Gombrowicz Ferdydurke,

•

Bruno Schulz Sklepy cynamonowe, Sanatorium

Pod Klepsydrą.

•

Teoria Czystej Formy w teatrze (Witkacy).

•

Lata 30. – katastrofizm:

•

Czesław Miłosz,

•

Józef Czechowicz,

•

Julian Tuwim Bal w Operze.

•

Lata 1939 – 1945 – poezja apokalipsy spełnionej

pokolenia wojennego (Krzysztof Kamil Baczyński,
Tadeusz Gajcy, Zdzisław Trzebiński, wszyscy zgi-
nęli podczas wojny).

•

Po roku 1945 rozrachunek z wojną:

•

Zofia Nałkowska Medaliony,

•

Tadeusz Borowski – opowiadania oświęcimskie.

•

Kultura coraz bardziej sterowana przez państwo,

wprowadzenie cenzury; od roku 1949 fałszujący
rzeczywistość realizm socjalistyczny.

•

Po śmierci Stalina i krwawo tłumionych buntach ro-

botniczych w Poznaniu w roku 1956 – tzw. odwilż,
czyli chwilowe zelżenie cenzury, nowe zjawiska
w kulturze: kabarety, otwarcie się na kulturę Za-
chodu i emigracyjną.

•

Ośrodki życia polskiego na emigracji działały od

1939 r. na całym świecie. Najważniejszy był w Pa-
ryżu – pismo Kultura i wydawnictwo o tej samej
nazwie pod redakcją Jerzego Giedroycia położyły
nieocenione zasługi dla wolnej polskiej literatury,
na przykład wydawano Miłosza, Herlinga-Gru-
dzińskiego, Gombrowicza – ich dzieła były w PRL-
u zakazane.

•

Kartoteka Tadeusza Różewicza (1960 r.) – obraz

rozbitej tożsamości inteligenta, zarówno na skutek
wojny, jak i pod wpływem rzeczywistości zniewole-
nia peerelowskiego.

•

Lata 60. bywają nazywane okresem naszej małej

stabilizacji – od tytułu jednego z dramatów Tade-
usza Różewicza – co dobrze określa stan pewnego
zastoju w kulturze niemogącej się swobodnie roz-
wijać. Na uwagę zasługują utwory Tadeusza Kon-
wickiego, Jerzego Andrzejewskiego, Sławomira
Mrożka (Tango niesie zarówno wymowę uniwer-
salną, jak też może być rozpatrywane jako obraz
rzeczywistości polskiej tych lat).

•

Rok 1968 to kolejna cezura w kulturze: wystąpie-

nia inteligencji i studentów przeciw cenzurze
i brakowi wolności powodują falę antysemityzmu
sterowaną przez partię i rząd, która zmusza wielu
obywateli do opuszczenia, wbrew ich woli, nasze-
go kraju.

•

Lata 70. to w polityce tzw. propaganda sukcesu,

ale w literaturze zaczyna dziać się lepiej. Miron
Białoszewski w Pamiętniku z powstania warszaw-
skiego po raz pierwszy ukazuje powstanie z per-
spektywy cywila niezaangażowanego w walkę
z okupantem.

•

Poezja Rafała Wojaczka, poetów Nowej Fali (mię-

dzy innymi Stanisława Barańczaka), także twórców
starszej generacji, Herberta, Szymborskiej, Biało-
szewskiego. Proza i poezja Edwarda Stachury.

•

Rok 1976 – bardzo ważna data, uważana za począ-

tek niezależnego ruchu wydawniczego – powstanie
tzw. drugiego obiegu kultury. Pierwsze pismo poza
cenzurą to Zapis, pierwsze książki to Konwickiego
Mała apokalipsa i Kompleks polski – groteskowa
wizja rzeczywistości peerelowskiej; nielegalne wy-
dania literatury emigracyjnej.

•

Stan wojenny nieco ograniczył drugi obieg, lecz

nie zahamował go w pełni, władza nie zdołała już
przeciwstawić się rozwojowi wolności słowa.

•

Od 1990 roku nie istnieje już cenzura, co pozwala

na podejmowanie nowej problematyki. Rozrachu-
nek z przeszłością komunistyczną można dostrzec
w bogatej prozie wspomnieniowej (autobiografie,
dzienniki, wywiady, rzeki).
Inne tematy:

•

próba reinterpretacji trudnych problemów prze-

szłości (Paweł Huelle Weiser Dawidek; Stefan
Chwin Hanneman);

•

tematyka feministyczna (powieści Manueli Gret-

kowskiej, Izabeli Filipiak, Olgi Tokarczuk, poezje
Marianny Bocian, Marzanny Bogumiły Kielar),

•

współczesna obyczajowość i życie codzienne (To-

mek Tryzna Panna Nikt, Andrzej Stasiuk Dzie-
więć, Tadeusz Różewicz Kartoteka rozrzucona);

•

fantastyka (wielka popularność twórczości An-

drzeja Sapkowskiego);

•

mityzacja współczesności (powieści Olgi Tokar-

czuk).

Bujnie rozwija się poezja autorstwa zarówno młod-
szych twórców

•

Marcina Świetlickiego,

•

Jacka Podsiadły),

jak i poetów starszych

•

Tadeusza Różewicza,

•

do niedawna Zbigniewa Herberta,

•

Czesława Miłosza – najnowszy tom To).

•

Ostatnie lata to czas debiutów najmłodszego poko-

lenia literatów, którego symbolem stała się Dorota
Masłowska.