1. Kancelarie miejskie – personel, dokumentacja.

2. Chronologia.

Chronologia jest nauką o mierzeniu czasu. Nazwa pochodzi z greckiego chronos (χρονος) – czas oraz logos
(λογος) – słowo, nauka. Chronologia może być:



matematyczna (astronomiczna) – badająca ruchy ciał niebieskich, o ile pozostają one w związku z

mierzeniem czasu, a więc przede wszystkim pozorny ruch Słońca wokół Ziemi i rzeczywisty ruch
Księżyca wokół Ziemi;



techniczna (historyczna) – badająca historyczne podziały czasu, dokonywane przede wszystkim na

podstawie ruchów ciał niebieskich, sprowadzająca je do podziałów stosowanych dzisiaj. <== ta dotyczy
nas jako historyków

Znaczenie terminu „czas”:



chwila, zdarzenie „punktowe”;



określony czas;



trwanie, tzw. długość czasu;



wszechobejmujący czas, nieograniczona linia czasu.

Dyskusje o chronologii pojawiły się w XVI wieku, ale dopiero w XVIII w. (1750) powstało pierwsze dzieło
teoretyczne autorstwa benedyktynów: Maur Autin, Charles Clemencet, Ursin Durandapt „Sztuka weryfikacji
czasu”.

Doba – jednostka czasu związana z ruchem Ziemi wokół swej osi:



syderyczna – gdy punktem odniesienia jest gwiazda (23h 56 min 4s);



słoneczna – gdy punktem odniesienia jest Słońce (23h 56 min 8s);



średnia (dies civilis) – ustalona odgórnie na 24h.

Miesiąc – jednostka czasu związana z ruchem Księżyca wokół Ziemi:



synodyczny – czas pomiędzy dwoma jednakowymi fazami księżyca (ok. 29d 12h 44 min 2,8s);



syderyczny – ruch Księżyca pomiędzy tym samym południkiem niebieskim (ok. 27d 7h 43 min 4,7s).

Rok słoneczny – czas jaki potrzebuje Ziemia na przebycie drogi okalającej Słońce liczony od 21 marca:



zwrotnikowy – in. tropiczny, czas jaki upływa między dwoma następującymi po sobie przejściami

Słońca przez równonoc wiosenną (ok. 365d 5h 48 min 46s);



syderyczny – in. gwiazdowy, czas jaki zajmuje Słońcu wędrówka od danej gwiazdy do tej samej

gwiazdy (ok. 365d 6h 9 min 9s).

Trzy systemy chronologiczne (kalendarzowe):



rok księżycowy – podstawą jest miesiąc synodyczny, stosowali Babilończycy, Żydzi, Rzymianie, ludy
muzułmańskie;



rok słoneczny – podstawą jest rok zwrotnikowy, stosowali Egipcjanie;



rok księżycowo-słoneczny – uzgodnienia roku księżycowego i słonecznego, wprowadzony wraz z
reformą juliańską kalendarza w 46 r. BC.

Kalendarz gregoriański:



zaakceptowany przez Grzegorza XIII;



ogłoszony bullą Inter gravissimas w 1582 r.;



po 4. października nastąpi od razu 15 października;



co 400 lat opuszcza się 3 dni przestępne.

Kalendy – wypadają zawsze pierwszego dnia miesiąca. Podczas obliczania dodajemy 2.

Nony – wypadają zawsze piątego lub siódmego dnia miesiąca (marzec, maj, lipiec, październik). Podczas
obliczania dodajemy 1.

Idy – wypadają zawsze trzynastego lub piętnastego dnia miesiąca (marzec, maj, lipiec, październik). Podczas
obliczania dodajemy 1.

3. Itineraria

Itineraria – spis dat i miejsc, w których przebywała jednostka w określonym czasie.

Znajomość itinerariów królewskich dostarcza cennych wiadomości przydatnych w szeregu badań
szczegółowych. Ułatwia zrozumienie mechanizmów zarządu kraju przez panującego. Uzupełnia możliwości
badawcze studiów nad majątkiem królewskim i sposobami jego użytkowania (stacje) oraz nad świadczeniami
na rzecz króla ze strony miast i klasztorów (podwody, ospy). Pomaga poznać organizację dworu królewskiego,
system komunikacji, dróg itp. Duże znaczenie mają też opracowania itinerariów dla dyplomatyki, pozwalają na
kontrolę, a niejednokrotnie i uściślenie czy korekty dat dokumentów królewskich i związanych z królem.

Badacze:



Antoni Gąsiorowski (dot. Władysława Jagiełły);



Michał Bobrzyński (dot. Kazimierza Wielkiego);



Fryderyk Papee (dot. Kazimierza Jagiellońskiego);



Saturnin Kwiatkowski (dot. Władysława Warneńczyka).

4. Sfragistyka

Sfragistyka – od gr. σφραγις – pieczęć (in. sygillografia – od sigillum), nauka badająca pieczęć jako źródło
historyczne, narzędzie krytyki historycznej.

Pieczęć – znak rozpoznawczo-własnościowy określonej osoby fizycznej lub prawnej, wyciśnięty za pomocą
twardego stempla w odpowiedniej masie plastycznej lub farbie; jest zaopatrzony w odpowiednie cechy
obrazowe lub napisowe, albo w jedno i drugie, odnoszące się do właściciela. Pełni rolę symbolu
własnościowego i rozpoznawczego, jest świadectwem wiarygodności, wykładnikiem woli właściciela oraz
środkiem kontrolującym i zabezpieczającym nienaruszalność pisma lub zamkniętego nią przedmiotu. Związana
także z badaniami heraldycznymi oraz dyplomatycznymi.

Pierwsze prace dotyczące sfragistyki:



Jan Mabillon, O rzeczy dyplomatycznej ksiąg sześć, 1681r.;



Jan Michał Heineccius, O pieczęciach Niemców oraz innych narodów, 1709r..

W Polsce badaniami nad pieczęcią jako pierwszy zajął się Joachim Lelewel, a jego prace w zakresie sfragistyki
kontynuowali: Kazimierz Stronczyński, Marian Gumowski, Marian Haisig i Sylwiusz Mikucki. Natomiast w
ostatnich latach najaktywniejszym historykiem w tym zakresie był Stefan Kuczyński.

Rodzaje pieczęci:



papieska. która od czasów papieża Paschalisa II ustaliła swój konserwatywny styl sfragistyczny,
wykonana, zwana jest również "Pieczęcią Rybaka" posiada z jednej strony twarze Piotra i Pawła a z
drugiej imię aktualnie urzędującego papieża;



monarsza, którą możemy podzielić na pieczęci cesarskie, królewskie i książęce;



rycerskie, będące pieczęciami herbowymi;



mieszczańskie, które zawierają tzw. herby mieszczańskie (gmerki) będące prostymi symbolami
graficznymi;



miejskie wystawiane przez instytucje samorządu miejskiego, są pieczęciami obrazowymi;



wiejskie, choć są znaleziskami niezwykle rzadkimi, istniały i funkcjonowały na podobnych zasadach, co
pieczęcie miejskie; były na nich odciskane wyobrażenia narzędzi rolniczych lub cechy lokalnej
topografii.

Funkcje pieczęci:



znak własnościowy,



znak nienaruszalności przedmiotów (plomby),



dowód świadkowania testamentu,



znak rozpoznawczy,



znak uwiarygadniający,



znak legalizacji dokumentu,



manipulacyjna.

Materiał pieczętny:



glina,



ołów,



wosk,



złoto,



lak pieczętny,



ciasto,



tusz.

Kształt pieczęci:



kolisty,



owalny,



ostroowalny,



tarczowy,



czworoboczny,



wieloboczny,



trójłukowy,



czterołukowy.

Cztery grupy wyobrażeń pieczętnych:



pieczęć portretowa (postaciowa), typy:

o gemmy,
o majestatyczny,
o pieszy,
o konny,
o

pontyfikalny (kapłański);



pieczęć obrazowa, typy:

o topograficzny,
o przedmiotowy,
o fantastyczny,
o hagiograficzny;



pieczęć herbowa;



pieczęć pismowa.

5. Ikonografia

Ikonografia – dziedzina badań historii sztuki, której zadaniem jest opis i interpretacja elementów treściowych i
symbolicznych w dziełach sztuki. W pierwszej połowie XIX w., w związku z żywym zainteresowaniem sztuką
średniowiecza, zaczęły ukazywać się pierwsze podręczniki ikonograficzne — nauki o tematach występujących
w sztuce. W pierwszym 30-leciu XX wieku ikonografia stała się metodą, która łącząc analizę stylu z analizą
ikonograficzną, wyjaśnia symboliczne i alegoryczne przedstawienia sztuki dawnej. Teoretyczne podstawy
takiej metodzie badawczej dał E. Panofsky, który wyróżnił najgłębszą interpretację treściową dzieła sztuki - jest
to tzw. interpretacja ikonologiczna, której celem jest wykrycie treści dzieła sztuki jako zjawiska historycznego
odzwierciedlającego sytuację polityczną, społeczną, ideologiczną i artystyczną. Zdaniem Panofskiego
ikonologię należy pojmować jako ikonologię interpretującą. Jest to także nauka pomocnicza historii.


6. Heraldyka

Herb – charakterystyczny znak rodowy/miejski ustalony według określonych reguł heraldycznych. W założeniu
jest znakiem niepowtarzalnym, jednak w przypadku szlachty polskiej może się nim posługiwać wiele rodów
tzw. herbownych, tworzących w konsekwencji charakterystyczny dla polskiej heraldyki ród herbowy, grupujący
rodziny czasem ze sobą wcale niespokrewnione.

Heraldyka – jedna z nauk pomocniczych historii, zajmuje się badaniem rozwoju i znaczenia oraz zasadami
kształtowania się herbów.

Heraldyka późniejsza ma dwa zasadnicze działy:



heraldyka historyczna - bada wiedzę historyczną dotyczącą herbów;



heraldyka żywa – zajmuje się ustaleniem herbów samorządowych oraz innymi herbami używanymi

obecnie

Blazonowanie (fr. blason - herb) – opis herbu wykonany zgodnie z zasadami heraldyki.

Wtyróżniamy tarcze:



francuska starsza(V-kształtne zaokrąglone);



hiszpańskie (U-kształtne);



francuska nowożytna (prostokątna z dolnymi zaokrągleniami i ogonkiem);



angielskie (jw. z szeryfami w górnej części).

Tarcze głównie dzielono:



w słup,



w pas,



w skos,



z lewa w skos,



w rosochę,



w krzyż,



krzyżem w skos.

Kolory i metale bheraldyczne:



czerwień;



błękit;



zieleń;



złoto;



srebro.

Figury heraldyczne dzielimy na:



zwykłe – mobilia, fauna i flora, artykuły gospodarcze, zbrojeniowe, elementy mityczne (bestie);



zaszczytne – słupy, pasy, skosy, krzyże, głowice (jeden pas u samej góry), podstawy (jeden pas u

samego dołu), otoki, krokwie (odwrócone V), kliny (odwrócone V z wypełnieniem), kliny na opak,
narożniki.

Współczesne herby samorządowe nawiązują do historii, religii i legend miejscowych.

Komisja Heraldyczna − organ opiniodawczo-doradczy ministra do spraw administracji publicznej w zakresie
opiniowania oraz konsultacji związanych z herbami, flagami oraz innymi znakami i symbolami władzy
państwowej. Powołana rozporządzeniem z dnia 20.01.2000r.

Weksylologia – dyscyplina pomocnicza historii. Zajmuje się chorągwiami jako rzeczywistymi i symbolicznymi
znakami wojskowymi, państwowymi, terytorialnymi, organizacji i grup społecznych czy wyznaniowych.

7. Dyplomatyka

Dyplomatyka – od gr. διπλομα (diploma), łac. diploma; nauka o dokumencie jako źródle pisanym, mającym
określone cechy o charakterze aktowym, które są wynikiem działalności kancelarii. Nazwę tą wprowadził
Jean Mabillon. Bada zasady wg których w kancelariach powstał dokument, a tym samym stara się odkryć
prawidłowości przemian form dokumentacji aktowej, a także samych kancelarii, traktowanych jako urzędy.

W Polsce dopiero Joachim Lelewel osiągnął poziom europejski w dziele Nauki dające poznawać źródła
historyczne.

Poczwórny charakter dokumentu:



tworzy nowy, konkretny stan prawny,



jest środkiem dowodowym w sądzie lub urzędzie jeżeli pojawiają się wątpliwości stanu prawnego,



jest w stanie przenieść uprawnienia z jednej osoby na drugą (obojętnie czy prawną czy fizyczną),



ustala stan prawny wynikający z obowiązującego prawa (nie obejmuje wszystkich).

Definicja dokumentu sprawia wiele problemów, gdyż nie ma jednej, ścisłej.

Trzy rodzaje źródeł dokumentowych:



dyplomy lub dokumenty w sensie ścisłym – pisemne oświadczenie, sporządzone wg obowiązujących
form, służy jako wiarygodne świadectwo zaistnienia faktów natury prawnej; reguluje stosunki wieczyste
między ludźmi;



listy polityczne, majątkowe lub mandatowe;



akty – pisma nie mające formy właściwej dla dokumentu; powodują uprawnienia i ich wykonywanie lub

potwierdzają określony stan prawny; zaliczamy do nich: koncepty, formularze, kopiarze, regestry,
inwentarze, wszystkie pisma kancelaryjne oraz rachunkowe.

Osoby:



sprawca – osoba powodująca zaistnienie stanu prawnego opisanego w dokumencie,



wystawca – osoba, która wystawia dokument; stwierdza zaistnienie stanu prawnego,



odbiorca – osoba, dla której dokument został wystawiony.

Sprawca i wystawca nie musiał być tą samą osobą, zależy to od actum (sprawca) i datum (wystawca i
odbiorca).

Podział dokumentu ze względu na jego formę i moc prawną:



dyspozytywny (prawotwórczy, ustanawiający) – nazywany: charta, epistola, testamentum – dokument

stwarzający nowy stan prawny i poświadczający go;



poświadczeniowy – nazywany: notitia, breve, memoratorium – stwierdza, że jakiś stan prawny już

istnieje, przypomina to istnienie;



na pół dyspozytywny lub jakby dyspozytywny.

Podział dokumentów ze względu na użyteczność w postępowaniu sądowym:



publiczny – niepodważalny, potwierdzony autentyczną pieczęcią;



prywatny – autentyczność treści można kwestionować bez podważania formalnej autentyczności.

Osoby pracujące w kancelarii:



kanclerz, podkanclerzy – osoba otrzymująca polecenie sporządzenia konkretnego dokumentu,



pisarz, notariusz – osoba sporządzająca brudnopis (minutę) na zlecenie kanclerza/podkanclerza; stawał

się wówczas dyktatorem,



mundator (in. ingrossator) – osoba sporządzająca czystopis.

Formy przekazu dokumentu, od których zależały jego walory dowodowe:



oryginał – dokument w formie, w jakiej wyszedł od wystawcy za jego wiedzą i z jego woli; spełnia

wszystkie zalety środka dowodowego;



falsyfikat – dokument , który ma uchodzić za coś innego niż jest w rzeczywistości; może być

fałszerstwem, rzekomym oryginałem lub oryginałem podfałszowanym;



koncept – forma dokumentu poprzedzająca wygotowanie jego czystopisu, in. minuta;



kopia – następuje po wydaniu dokumentu, może być kopia wystawcy i kopia odbiorcy;



dokumenty powtarzające – dokumenty służące jako potwierdzenie zgodności z oryginałem lub

potwierdzenie oryginału (duplikat tej samej treści).

Cechy formalne dokumentu:



materiał pisarski,



format karty,



graficzne opracowanie tekstu,



sposób uwierzytelnienia autentyczności dokumentu,



stan zachowania dokumentu, sposób złożenia,



napisy dorsalne, czyli na marginesie.

Cechy wewnętrzne dokumentu:



intytulacja,



dyspozycja,



koroboracja,



podpis,



datacja.

Trzy grupy formuł dokumentu:



protokół – można powiedzieć, że jest to wstęp; składają się na niego następujące formuły:

o inwokacja – wezwanie Boga, aby trzymał opiekę i wspierał czynności wspomniane w

dokumencie; może być werbalna albo graficzna;

o intytulacja – wymienienie imienia i godności wystawcy często połączona z formułą dewocyjną;
o inskrypcja – adres odbiorcy;



kontekrst – treść właściwa dokumentu; składają się na niego następujące formuły:

o arenga – formułuje motyw wystawienia dokumentu, często posługuję się cytatami filozoficznymi

bądź z PŚ;

o promulgacja – ogłoszenie woli wystawcy albo odbiorcy dokumentu;
o narracja – przedstawienie wydarzeń, które towarzyszyły oświadczeniu woli wystawcy i

poleceniu spisania dokumentu;

o dyspozycja – treść właściwa dokumentu;
o klauzule – nakazują, zabraniają, wyjmują lub zobowiązują do wykonywania określonych

czynności;

o sankcja – zagrożenie karami wiecznymi lub doczesnymi albo niełaską;
o koroboracja – zapowiedź środkow jakimi ma być uwierzytelniony dokument (pieczęć,

świadkowie, podpisy).



eschatokół – zakończenie; składają się na niego następujące formuły:

o testacja – lista świadków lub podpisy świadków;
o datacja – określenie miejsca i czasu powstania dokumentu, podawana zazwyczaj przez formułę

actum i datum;

o aprekacja – końcowe życzenie wieczności dla zdziałanej czynności prawnej.

8. Chronostych

Chronostych – zapis dat w tekście inskrypcji poprzez wyróżnienie liter w tekście (poprzez ich wielkość), po
których zsumowaniu otrzymujemy datę powstania danej rzeczy.

Kabała – system zapisu dat rocznych.

Terminy przy zapisywaniu dat po łacinie:



post – po;



ante – przed;



proxima – następny (?);



vigilia – poprzedzający (dzień wcześniej);



octava – osiem dni po ważnej uroczystości kościelnej licząc z dnie uroczystości.

9. Paleografia

Paleografia – od gr. παλαιος – stary i γραφω – pisać; przedmiotem tej nauki jest każde dawne pismo, bez
względu na sposób zapisywania poszczególnych pojęć, wyrażanych przez słowa, używanych przez ludzi w
różnych środowiskach geograficznych i w różnym czasie. Po raz pierwszy nazwa została użyta w 1708 roku
przez Bernarda Montfaucona w dziele „Paleografia grecka” (Paleographia graeca).

Wyróżniamy trzy działy paleografii:



nauka zajmująca się naturą i historycznym rozwojem pisma;



nauka służąca do wykrywania kryteriów chronologicznych i geograficznych;



praktyczna nauka czytania, aby posługiwać się źródłami pisanymi ręcznie.

W Polsce badania te zaczął praktykować Joachim Lelewel. Właściwy rozmach zyskały dopiero dzięki
Stanisławowi Krzyżanowskiemu (+1917).

Materiały pisarskie paleografiki:



tabliczki woskowe – tabliczki drewniane pociągnięte warstwą wosku dającego się ugniatać i

wyrównywać; parę związanych tabliczek nazywano dyptychem, trzy – tryptychem, więcej –
poliptychem; zbiór tabliczek z łaciny nazywano codex;



papirus – z rośliny zwanej pa-p-irus (tł. nadrzeczna) rosnącej w delcie Nilu; materiał uzyskiwano

poprzez krzyżowe nakładanie łodyg, które mokre ubijano; łacińska nazwa karty papirusowej:tomus;



pergamin – produkt wytwarzany ze skóry zwierzęcej, zazwyczaj owiec, koźląt, cieląt, a drogie z jagniąt

nieurodzonych;



papier – wynalazek chiński, początkowo produkowany z włókien konopi/młodych bambusów i kory

morwowej; po przejęciu przez Arabów receptury zmieniono ją na mieszankę sfilcowanych szmat
lnianych z włóknami konopii.

Narzędzia pisarskie paleografiki:



rylec – do tabliczek woskowych, produkowany z kości słoniowej lub metalu (żelazo, brąz, srebro) –

kraniec do pisania zaostrzony, drugi płaski w celu zacierania zapisu i wygładzania tabliczki;



pióro – trzcinowe, póżniej z piór ptasich (gęsich, łabędzich), które temperowano specjalnym nożykiem;



ołowiany rysik – in. ołówek.

Atrament nazwę swą otrzymał od kolory ater tj. czarny.

Typy pisma:



kapitała – pismo majuksulne, o geometrycznym kształcie;



kursywa – pismo odręczne – szybkie;



uncjała – wywodzi się z kapitały, litery o zaokrąglonym kształcie;



półuncjała;



gotyckie – powstało w XII wieku we Francji, a nazwę nadano w XVIII wieku;



kursywa gotycka;



antykwa humanistyczna.

10. Epigrafika

Epigrafika – nauka zajmująca się historią pisma wykonanego w trwałym materiale bez użycia zwykłego
narzędzia pisarskiego (pióra lub czcionki drukarskiej). Z niemieckiego Epigraphik, tam z greckiego επιγραφη.

Do XIV w. majuskulne. XIV i XV minuskuła. XVI do XVIII w. majuskulne.

Sygle – skróty pierwszoliterowe.

Ligatura – łączenie dwóch liter w jedną całość.

Enklawa – wpisywanie mniejszych liter w większe, zazwyczaj poprzedzające.

Ojciec polskiej epigrafiki to prof. J. Szymański