Wstęp do wykładów „Marksizm

zdemaskowany” Ludwiga von Misesa

Autor: Richard M. Ebeling

Wstęp

Austriacki ekonomista Ludwig von Mises wygłosił te dziewięć wykładów,

którym nadaliśmy tytuł Marksizm zdemaskowany, podczas seminarium pod
patronatem „The Freeman”, które odbywało się w San Francisco od 23 czerwca
do 3 lipca 1952 roku. Nauczyciel historii, który otrzymał stypendium na
uczestnictwo w seminarium, napisał później w liście:

Same wykłady uważam za prowokujące do myślenia, inspirujące i
bardzo interesujące. Stanowiły niezrównaną i klasyczną
prezentację zalet indywidualizmu i zła socjalizmu, popartą

ogromną wiedzą. […]

Nie oznacza to wcale, że jestem zupełnie przekonany do idei

prezentowanych przez dra Misesa i „The Freeman”. Uważam jednak, że student
lub profesor nauk społecznych, który nie przemyślał głęboko tych idei, popełnia
grzech zaniedbania i jest co najmniej ignorantem. Takie odczucia mam po tym
seminarium. Z pewnością doceniam teraz niektóre z tych idei bardziej niż miesiąc
temu

1

.

Warto tutaj przypomnieć, jak wyglądał świat w 1952 roku, kiedy Ludwig

von Mises wygłaszał te wykłady. Na całym świecie uważano, że sowiecki

socjalizm znajduje się w natarciu. W następstwie drugiej wojny światowej cała
Europa Środkowo-Wschodnia znalazła się w uścisku Związku Sowieckiego. W
1949 roku Chiny kontynentalne znalazły się pod kontrolą komunistycznej armii
Mao Zedonga. W czerwcu 1950 roku wybuchła wojna koreańska, a w 1952 armia
amerykańska, przebywająca tam pod flagą ONZ, znalazła się w krwawym pacie
na 38. równoleżniku przeciw siłom Korei Północnej i komunistycznych Chin.
Francuzi byli pogrążeni w Indochinach w konflikcie kolonialnym, którego końca
nie było widać, przeciw komunistycznej armii partyzanckiej Ho Chi Minha.

1 R. Miller, From a History Teacher, „The Freeman”, 11 sierpnia 1952, s. 752, 782.

Na Zachodzie wielu intelektualistów było przekonanych, że „historia” staje

po stronie socjalizmu, któremu przewodzi towarzysz Stalin na Kremlu. Partie
komunistyczne we Francji i Włoszech, dokonujące ideologicznych zwrotów w ślad
za Moskwą, cieszyły się ogromną popularnością. Nawet ci, którzy nie akceptowali
brutalności sowieckiego socjalizmu, uważali, że nieuchronne jest planowanie
gospodarcze. Wybitny politolog z Uniwersytetu Chicagowskiego stwierdził wręcz
w 1950 roku, że „zbliża się planowanie i nie można mieć co do tego wątpliwości.
Pozostaje tylko kwestia, czy będzie to demokratyczne planowanie wolnego

społeczeństwa, czy też będzie miało charakter totalitarny”

2

.

Zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych zakładano, że

kapitalizm pozbawiony regulacji może prowadzić tylko do wyzysku, nędzy i
niesprawiedliwości społecznej. Rządy po obu stronach Atlantyku w coraz
większym stopniu realizowały politykę interwencjonizmu i państwa dobrobytu, by
zapobiec rzekomemu okrucieństwu gospodarki rynkowej. A w obliczu „stanu
wyjątkowego” wywołanego wojną koreańską rząd amerykański narzucił swojemu
społeczeństwu kompleksowy system kontroli płac i cen, który krępował właściwie
każdy aspekt działalności gospodarczej

3

.

Głównym źródłem i impulsem globalnej inklinacji do socjalizmu były prace

Karola Marksa (1818–1883). Twierdził on, że odkrył niezmienne „prawa”
historycznego rozwoju ludzkości, które prowadzą do upadku kapitalizmu i
tryumfu socjalizmu, a następnie ostatecznego przeobrażenia w rajski
komunistyczny świat post-rzadkości. W pośrednim stadium socjalistycznym
zapanuje, jak oświadczył Marks, „rewolucyjna dyktatura proletariatu”

4

.

Powstrzyma ona pozostałych po dawnej kapitalistycznej klasie rządzącej przed
powrotem do władzy oraz będzie reedukować robotników, by osiągnęli wyższą
świadomość, wolną od resztek wcześniejszej mentalności burżuazyjnej.

Marks podkreślał, że cały ten proces jest nieuchronny i nieodwracalny,

ponieważ człowiek nie ma wpływu na to, iż fizyczne środki produkcji podlegają
zmianom technologicznym na kolejnych szczeblach historycznych. Na każdym z
tych szczebli konieczne jest zaistnienie określonych relacji instytucjonalnych, by

2 C.E. Marriam, The Place of Planning, [w:] Saving American Capitalism, red. S.E. Harris,
New York 1950, s. 161.
3 Na temat znaczenia wolnorynkowego systemu cenowego, również w czasach wojny,
zob. L. von Mises, Ludzkie działanie. Traktat o ekonomii, tłum. W. Falkowski, Warszawa
2007, s. 696–699; a także F.A. von Hayek, Prices versus Rationing [oraz] The Economy
of Capital, [w:] The Collected Works of F. A. Hayek, t. 10 [Socialism and War], red. B.
Caldwell, Chicago 1997.
4 K. Marks, Krytyka programu gotajskiego, tłum. A. Bal, [w:] K. Marks, F. Engels, Dzieła,
t. 19, Warszawa 1972, s. 33.

w pełni rozkwitł potencjał technologiczny. Niezmienne według ograniczonych i
subiektywnych opinii ludzi fundamenty życia — moralność, rodzina, własność,
religia czy zwyczaje i tradycje — to ledwie tymczasowe elementy społecznej
„nadbudowy”, służące celom obiektywnych materialnych sił wytwórczych podczas
każdej z tych epok historycznych. Zatem nawet „świadomość” siebie samego i
świata wynika z określonego miejsca i czasu, w jakich znalazł się człowiek w tym
procesie ewolucji historycznej

5

.

Położenie „klasowe” każdego człowieka w społeczeństwie jest według

Marksa określane przez jego stosunek do własności środków produkcji. Ci, którzy
w kapitalistycznym społeczeństwie posiadają środki produkcji, muszą za sprawą
historycznej konieczności „wyzyskiwać” innych, którzy oferują wynajęcie swojej
siły roboczej. Klasa kapitalistyczna żyje z pracy klasy robotniczej, konfiskując w
postaci „zysku” część tego, co wytworzyli zatrudnieni pracownicy. Dlatego też
pomiędzy tymi dwoma klasami społecznymi istnieje nierozwiązywalny konflikt o
materialne korzyści z ludzkiej pracy. Gdy konflikt osiągnie apogeum, proletariat,
doświadczający coraz większej nędzy wraz z chyleniem się systemu
kapitalistycznego ku upadkowi, brutalnie obali klasę wyzyskiwaczy

6

.

W nowym porządku socjalistycznym, który zastąpi kapitalizm, środki

produkcji zostaną znacjonalizowane i dzięki centralnemu planowaniu będą
wykorzystywane w celu poprawy sytuacji ekonomicznej większej części ludzkości,
a nie dla wyłącznej korzyści szukających zysku właścicieli kapitalistycznych.
Planowanie gospodarcze przyniesie nieporównywalnie większą poprawę sytuacji
materialnej niż kapitalizm. Postęp technologiczny i wzrost produkcji nie tylko
doprowadzą do wyeliminowania ubóstwa, ale również dadzą społeczeństwu
materialny dostatek — wszelkie fizyczne potrzeby i zmartwienia staną się
przeszłością. Ostatni szczebel komunizmu przyniesie raj na ziemi dla całej

ludzkości

7

.

Ludwig von Mises jako krytyk socjalizmu

W XIX i na początku XX wieku wielu było krytyków socjalizmu i

marksizmu. Do najwybitniejszych z nich zaliczał się francuski ekonomista Paul

5 K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, tłum. E. Lipiński, [w:] K. Marks,
F. Engels, Dzieła, t. 13, Warszawa 1966.
6 K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, tłum. nieznany, [w:] K. Marks, F. Engels,
Dzieła, t. 4, Warszawa 1962.
7 Na temat odwiecznego powabu paternalizmu, planowania i możliwości stworzenia raju
na ziemi zob. A. Gray, The Socialist Tradition: Moses to Lenin, London 1946; oraz I.
Shafarevich, The Socialist Phenomenon, tłum. W. Tjalsma, New York 1980.

Leroy-Beaulieu, który w 1885 roku napisał niezwykle przenikliwą analizę
krytyczną kolektywizmu, zwracając uwagę na wiążące się z nim zagrożenia dla
wolności osobistej i pomyślności gospodarczej

8

. W 1896 roku jeden z nauczycieli

Ludwiga von Misesa na Uniwersytecie Wiedeńskim, austriacki ekonomista o
międzynarodowej sławie, profesor Eugen von Böhm-Bawerk opublikował
najbardziej niszczycielską krytykę Marksowskiej laborystycznej teorii wartości i
towarzyszącej jej idei wyzysku siły roboczej w kapitalizmie

9

. Publikowano również

całkiem popularne powieści antyutopijne, w których kreślono katastrofalne

skutki, jakich można się było spodziewać po wprowadzeniu reżimu
socjalistycznego i narzuceniu społeczeństwu centralnego planowania

10

.

Jednak żaden z tych autorów nie przedstawił równie przenikliwych

argumentów o faktycznej niemożności funkcjonowania socjalistycznego systemu
centralnego planowania jak Ludwig von Mises. Podczas pierwszej wojny
światowej i zaraz po niej narastało coraz bardziej entuzjastyczne przekonanie o
tym, że wreszcie nadchodzi era rządowego planowania. Niemal wszystkie kraje
zaangażowane w wojnę wprowadziły u siebie kontrolę cen i płac oraz urzędy
planowania produkcji, co wielu uważało za zapowiedź dalszego planowania w

czasie pokoju. Po rewolucji bolszewickiej w 1917 roku marksistowski reżim
Lenina w Rosji wprowadził w 1918 roku „komunizm wojenny”, który nie tylko
miał służyć jako wyjątkowe narzędzie w walce z antykomunistycznymi białymi
armiami podczas wojny domowej, ale również zwiastować wielki krok w kierunku
w pełni planowanego społeczeństwa. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej
w listopadzie 1918 roku nowe rządy partii socjaldemokratycznych w Niemczech i
Austrii oświadczyły, że nadszedł w końcu czas „uspołeczniania” i planowania
gospodarczego

11

.

W 1919 roku, na spotkaniu Nationalökonomische Gesellschaft

(Austriackiego Towarzystwa Ekonomicznego) Mises przedstawił referat na temat
Kalkulacji ekonomicznej w socjalizmie, który w 1920 roku został opublikowany w

8 P. Leroy-Beaulieu, Collectivism: A Study of Some of the Leading Social Questions of the
Day, tłum. A. Clay, London 1908. Na temat jego i innych wczesnych krytyków
socjalistycznego planowania gospodarczego zob. R.M. Ebeling, Austrian Economics and
the Political Economy of Freedom, Northampton, MA 2003, roz. 4 [Economic Calculation
Under Socialism: Ludwig von Mises and His Predecessors].
9 E. von Böhm-Bawerk, The Unresolved Contradiction in the Marxian Economic System,
tłum. A.M. Macdonald, [w:] Shorter Classics of Eugen von Böhm Bawerk, South Holland,
IL 1962. Zob. też H.W.B. Joseph, The Labor Theory of Value in Karl Marx, London 1923.
10 Eugene Richter, Pictures of the Socialistic Future, tłum. H. Wright, London 1907.
11 Na temat niepowodzenia tych pierwszych prób nacjonalizowania i planowania w Rosji,
Niemczech i Austrii zob. A. Shadwell, The Breakdown of Socialism, London 1926, s. 23–
131.

jednym z najważniejszych niemieckojęzycznych periodyków naukowych

12

.

Artykuł ten stanowił trzon całościowego traktatu o kolektywizmie,
opublikowanego dwa lata później pod tytułem Socjalizm

13

.

Mises zauważył, że większość wcześniejszych krytyków socjalizmu słusznie

wskazywała na to, iż system kompleksowego rządowego planowania spraw
gospodarczych oznaczałby powstanie najgorszej możliwej tyranii w historii
ludzkości. Gdyby państwo sprawowało monopolistyczną kontrolę nad produkcją,
zatrudnieniem i dystrybucją, każdy człowiek zdany byłby na łaskę władzy

politycznej. Ponadto wcześniejsi przeciwnicy socjalizmu trafnie zauważali, że
wraz ze zniesieniem prywatnej własności i wolności gospodarczej ludzie straciliby
wynikającą z dbania o własny interes motywację do pracy, wysiłku i
innowacyjności, która istnieje w gospodarce rynkowej.

Jak jednak zauważył Mises, nie zbadano dokładnie i nie podważono tego,

czy socjalistyczny system gospodarczy może w ogóle funkcjonować w praktyce.
Czy socjalistyczni centralni planiści mogliby racjonalnie i efektywnie zarządzać
codziennymi sprawami życia gospodarczego? Mises odpowiedział, że nie. W
gospodarce rynkowej produkcją kierują oczekiwania co do popytu

konsumpcyjnego. Przedsiębiorcy, chcąc osiągnąć zyski i uniknąć strat, muszą
wykorzystywać zasoby, jakimi dysponują, w taki sposób, by minimalizować koszt
produkcji w stosunku do oczekiwanych przychodów z dostarczenia dóbr i usług
konsumentom, którzy chcą je nabyć.

Proces ten umożliwiają ceny pieniężne finalnych dóbr konsumpcyjnych i

środków produkcji. Ceny dóbr konsumpcyjnych informują przedsiębiorców o tym,
czego chcą konsumenci. Ceny środków produkcji — ziemi, pracy i kapitału —
informują przedsiębiorców o kosztach wyprodukowania dóbr przy użyciu różnych
kombinacji zasobów i surowców. Zadaniem przedsiębiorcy jest wybranie takiej

kombinacji zasobów, dla której wydatki związane z dostarczeniem dóbr na rynek
w ilości i jakości pożądanej przez konsumentów są najmniejsze.

Cena każdego zasobu (bez względu na to, czy będzie wchodził w skład

ziemi, pracy czy kapitału) odzwierciedla wartość jego alternatywnego
zastosowania, określonego przez konkurencyjne oferty jego nabycia i wynajęcia
przez innych przedsiębiorców, którzy również chcieliby go wykorzystać w celach
produkcyjnych. Jeśli oczekiwana cena ukończonego dobra nie pokrywa kosztów
wykorzystania różnych zasobów koniecznych do jego wyprodukowania, to takie

12 L. von Mises, Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie, tłum. J. Jabłecki, Warszawa
2011.
13 L. von Mises, Socjalizm, tłum. S. Sękowski, Warszawa 2009.

zastosowanie tych zasobów jest nieekonomiczne — oznacza marnotrawstwo. Jak
później Mises wytłumaczył w swojej książce zatytułowanej Biurokracja, „dla
przedsiębiorcy w społeczeństwie kapitalistycznym środek produkcji, poprzez
swoją cenę, ostrzega: nie dotykaj mnie, jestem przeznaczony do zaspokojenia
innej, pilniejszej potrzeby”

14

.

Oznacza to, że system cenowy na konkurencyjnym wolnym rynku daje

zazwyczaj gwarancję, że rzadkie zasoby społeczeństwa są alokowane i
wykorzystywane w sposób, który najlepiej odzwierciedla potrzeby i pragnienia

nas wszystkich jako konsumentów. Ponieważ nieuniknioną cechą świata, w jakim
żyjemy, jest ciągła zmiana, to każdorazowa zmiana popytu konsumpcyjnego i
dostępności albo wykorzystania rzadkich zasobów znajduje odzwierciedlenie w
zmianie rynkowej struktury cen względnych. Przesunięcia w strukturze cen
rynkowych informują zarówno producentów, jak i konsumentów o ewentualnej
konieczności dostosowania decyzji o zakupie, sprzedaży i produkcji do nowych
okoliczności.

Mises zakwestionował ideę socjalizmu, twierdząc, że systemowi

centralnego planowania brakowałoby tej „racjonalności” rynku, która stale

koordynuje ceny sprzedaży z kosztami i podaż z popytem. Ceny wyłaniają się z
aktów kupna i sprzedaży dokonywanych przez uczestników rynku. Z kolei akty
kupna i sprzedaży są możliwe tylko wtedy, gdy istnieje instytucja prywatnej
własności, w ramach której dobra i zasoby są posiadane, wykorzystywane i
przenoszone za sprawą dobrowolnej wymiany wynikającej z decyzji właścicieli.

Co więcej, w kapitalizmie powstanie złożonej sieci transakcji rynkowych

jest możliwe dzięki wykorzystaniu powszechnie akceptowanego środka wymiany
— pieniądza. Kiedy wszystkie dobra i zasoby są kupowane i sprzedawane na
rynku przy użyciu środka wymiany, to ich wartości wymienne są wyrażone w

kategoriach wspólnego mianownika: cen pieniężnych. Ten wspólny mianownik
umożliwia zaistnienie procesu „kalkulacji ekonomicznej”, czyli porównywania
względnych kosztów z cenami sprzedaży.

Podstawowym celem właściwie wszystkich socjalistów w XIX wieku i

większości z nich w XX wieku było zniesienie własności prywatnej, konkurencji
rynkowej i cen pieniężnych. Państwo miałoby znacjonalizować środki produkcji i
jako „przedstawiciel” interesów klasy robotniczej centralnie planować wszelką
działalność gospodarczą społeczeństwa. Agencja centralnego planowania

14 L. von Mises, Biurokracja, tłum. J. Kłos, Lublin 1998, s. 46–47.

określałaby, co, jak i gdzie należy produkować, a następnie dystrybuowałaby
produkt pomiędzy członków nowego „raju robotników”.

Mises pokazał, że zniesienie własności prywatnej oznaczałoby koniec

racjonalności ekonomicznej. Bez prywatnej własności środków produkcji — i bez
konkurencyjnego rynku, na którym rywalizujący ze sobą przedsiębiorcy mogliby
licytować się o zasoby w oparciu o swoje (motywowane chęcią osiągnięcia zysku)
szacunki co do wartości tychże zasobów w produkcji dóbr pożądanych przez
konsumentów — nie można by wiedzieć, jaki jest faktyczny koszt utraconych

możliwości związany z potencjalnym alternatywnym wykorzystaniem środków
produkcji. Skąd zatem centralni planiści mogliby wiedzieć, czy ich decyzje
produkcyjne nie oznaczają złego wykorzystania — marnotrawienia — zasobów
społeczeństwa? Mises podsumował ten dylemat następująco: „Brak wiedzy na
temat tego, czy to, co robimy, stanowi odpowiednią drogę do osiągnięcia
zamierzonego celu, wcale nie jest korzystny. Zarządzanie socjalistyczne
przypomina człowieka zmuszonego do spędzenia swojego życia z opaską na
oczach”

15

.

Nawet gdyby system socjalistyczny nie był kontrolowany przez brutalnych

dyktatorów, lecz przez ludzkie „anioły”, które chciałyby dla ludzkości „jak
najlepiej”, nawet gdyby zniesienie własności prywatnej nie pociągnęło za sobą
osłabienia albo wyeliminowania zachęt do pracy i wysiłku, to i tak — co pokazał
Mises — struktura instytucjonalna reżimu socjalistycznego uniemożliwiłaby
stworzenie materialnego „nieba na ziemi” dla ludzi, przewyższającego
produkcyjnością i innowacyjnością efektywność gospodarki wolnorynkowej

16

. To

dlatego na początku lat trzydziestych, u szczytu popularności idei
socjalistycznego planowania na całym świecie, Mises oświadczył, że „z punktu
widzenia zarówno polityki, jak i historii ten dowód jest z pewnością

najważniejszym odkryciem teorii ekonomii. […] Sam ten dowód pozwoli
przyszłym historykom zrozumieć, dlaczego zwycięstwo ruchu socjalistycznego nie
doprowadziło do stworzenia socjalistycznego porządku społecznego”

17

.

Wykłady Misesa w San Francisco

15 L. von Mises, Biurokracja, s. 55.
16 Zob. też R.M. Ebeling, Why Socialism is „Impossible”, „The Freeman”, vol. 54, no. 8,
październik 2004.
17 L. von Mises, Epistemological Problems of Economics, tłum. G. Reisman, New York
1981, s. 157.

Mises uważał, że całościowa krytyka socjalizmu nie może się ograniczać

tylko do wskazania na niemożność funkcjonowania socjalistycznego systemu
gospodarczego, mimo że jest to jeden z głównych argumentów przeciwko
socjalizmowi. Konieczne jest również zakwestionowanie i odrzucenie
filozoficznych i politycznych podstaw socjalistycznego i Marksowskiego
pojmowania człowieka i społeczeństwa. Mises podjął się tego zadania we
wspomnianej książce z 1922 roku. Powrócił do tego kilka lat po wygłoszeniu
wykładów w San Francisco w swojej kolejnej pracy, zatytułowanej Teoria a

historia

18

.

Słuchaczom wykładów pod koniec czerwca i na początku lipca 1952 roku

Mises przedstawił wnikliwą analizę fundamentalnych błędów i nieporozumień, na
jakie można natrafić w Marksowskich teoriach materializmu dialektycznego i
walki klas, a także historyczną analizę faktycznych korzyści płynących z rewolucji
przemysłowej, która towarzyszyła powstaniu nowoczesnego społeczeństwa
kapitalistycznego. Wyjaśnił również funkcję oszczędności, inwestycji oraz
systemu zysków i strat, stanowiących lokomotywę postępu gospodarczego i
kulturowego, który pomógł w wyeliminowaniu ubóstwa trapiącego ludzkość przez

większość jej dziejów.

Mises szczególnie wnikliwie omówił naturę i funkcjonowanie rynku kapitału

oraz to, dlaczego ważne jest, by rynkowe stopy procentowe nie były zakłócane
przez rządowe manipulacje i inflację. Ponadto pokazał on, że inwestycje
zagraniczne w zacofanych gospodarczo częściach świata nie są przyczyną biedy i
wyzysku, jak ciągle twierdzili socjaliści, lecz źródłem szybszego rozwoju
gospodarczego i poprawy warunków życia dziesiątków milionów ludzi.

Wszystkie te argumenty i analizy są przedstawione w szerszym kontekście

różnic pomiędzy indywidualizmem a kolektywizmem, znaczenia wolności dla

godności i poprawy warunków życia każdej istoty ludzkiej oraz zagrożeń
wynikających z oddania wolności i własności paternalistycznemu państwu.
Czytelnikowi zostaje przedstawiona

wizja wolnego

i prosperującego

społeczeństwa, ideału klasycznych liberałów.

Marksizm zdemaskowany ma tę wyjątkową zaletę, że — podobnie jak

wcześniejszy cykl jego wykładów, wygłoszonych w 1951 roku i wydanych przez
Foundation for Economic Education pod tytułem The Free Market and Its

18 L. von Mises, Teoria a historia. Interpretacja procesów społeczno-gospodarczych,
tłum. G. Łuczkiewicz, Warszawa 2011.

Enemies

19

— ukazuje Misesa jako nauczyciela. W przeciwieństwie do jego

dłuższych i bardziej formalnych prac wykłady te są okraszone wieloma
historycznymi dygresjami i zdroworozsądkowymi przykładami, które ukazują
lekkość i ducha słowa mówionego.

Wykłady te, podobnie jak wcześniejszy cykl, zostały spisane, słowo w

słowo, w postaci stenogramu, a następnie przetranskrybowane przez Bettinę
Bien Greaves, długoletnią współpracownicę Foundation for Economic Education.
Pani Greaves jest jednym z największych znawców idei i prac Ludwiga von

Misesa, a jej głębokie uznanie dla jego wkładu do teorii ekonomii i polityki
gospodarczej znajduje odzwierciedlenie w trosce, z jaką przygotowała zapis tych
wykładów do ewentualnej publikacji. Niemożliwe byłoby ich ukazanie się
drukiem, gdyby nie jej oddanie i staranność, za które jesteśmy jej wyjątkowo
wdzięczni.

Gdy Mises wygłaszał te wykłady, wydawało się, że marksistowski socjalizm

podbija świat. Mimo upadku muru berlińskiego w 1989 roku i rozpadu Związku
Sowieckiego w 1991 roku Marksowska krytyka społeczeństwa kapitalistycznego
wciąż inspiruje tych, którzy dalej mają nadzieję na koniec wolności i gospodarki

rynkowej

20

. Dlatego też wciąż ma dla nas znaczenie to, co Mises miał do

powiedzenia ponad pięćdziesiąt lat temu.

Teraz jednak „wsłuchajmy się” w umysł jednego z największych

ekonomistów XX wieku.

Richard M. Ebeling

19 L. von Mises, The Free Market and Its Enemies, Irvington-on-Hudson, NY 2004.
20 R.M. Ebeling, Is the „Specter of Communism” Still Haunting the World?, „Notes from
FEE”, marzec 2006.