III rok 1 stopnia

Historia literatury włoskiej od pocz

ą

tków do ko

ń

ca XVIII w.

Ś

redniowiecze

Narodziny j

ę

zyka włoskiego: werdykt z Kapui (placito capuano), 960, fresk

w ko

ś

ciele

ś

w. Klemensa w Rzymie z ko

ń

ca XI w. i in. Dialekty regionalne.

Znaczenie łaciny. Rola prowansalskiego (langue d’oc) i starofrancuskiego (langue
d’oïl) w pi

ś

miennictwie na obszarze dzisiejszych Włoch po roku 1000.

Narodziny literatury włoskiej: Pie

śń

stworze

ń

(Cantico delle creature), 1224-

1225,

ś

w. Franciszka z Asy

ż

u. Literatura franciszka

ń

ska. Laudy Jacopone da Todi

(ok. 1230-1306), wybitnej indywidualno

ś

ci poetyckiej: O Panie, racz zesła

ć

na

mnie chorob

ę

(O Segnor, per cortesia, manname la malsania) i in.

Szkoła sycylijska od ok. 1230. Dwór cesarza Fryderyka II. Wpływ poezji
prowansalskiej. Autorzy: Giacomo da Lentini, Giacomino Pugliese, Rinaldo
d’Aquino i in. Ich liryki, jak Ja

ś

niej

ą

ca gwiazdo poranna (Isplendïente stella

d’albore) Giacomina, i in. „Kontrast” (contrasto) nie zwi

ą

zanego ze Szkoł

ą

Ciela

d’Alcamo, Ró

ż

o

ś

wie

ż

a, najwonniejsza (Rosa fresca, aulentissima), mi

ę

dzy 1230 a

1250 r.
Poezja liryczna w Toskanii. Guittone d’Arezzo, ok.1235-1294, jego sonety i
kancony (canzoni). Współczesna mu pierwsza włoska poetka, florentynka zw.
Compiuta Donzella.
Toska

ń

ska poezja komiczno-realistyczna. Rustico di Filippo, poł. XIII w.,

jego sonety komiczne. Cecco Angiolieri, ok. 1260-1312, w konflikcie ze

ś

wiatem,

otoczony legend

ą

„poety przekl

ę

tego”, któremu komizm nie jest jednak obcy.

Słynny sonet Gdybym był ogniem (S’i’ fossi foco), jego

ż

artobliwe zako

ń

czenie.

Dolce stil novo, II poł. XIII w. Charakterystyka „nowego słodkiego stylu”.
Poeta znawc

ą

filozofii. Posta

ć

kobiety-anioła (donna angelicata). Autorzy: Guido

Guinizelli, kancona Miło

ść

w szlachetnym sercu jeno si

ę

przytula (Al cor gentil

rempaira sempre amore); Guido Cavalcanti, kancona Pani mnie prosi (Donna me
prega), ballada Gdy

ż

nadziei nie mam (Perch’i’ non spero); Cino da Pistoia,

kancona O, ja nieszcz

ęś

liwy (Ohimè lasso).

Proza w XIII w. Wenecjanin Marco Polo, Le divisament dou monde w
starofrancuskim ok. 1298, przeł. niezwłocznie na włoski pt. Il Milione; okoliczno

ś

ci

powstania, w

ą

tpliwo

ś

ci co do autorstwa. Barwna relacja z podró

ż

y po Wschodzie,

elementy ba

ś

niowe; jej ogromny sukces. Nowelistyka: anonimowy Zbiór

opowiada

ń

(Il Novellino), koniec XIII w.; zró

ż

nicowana, bogata tematyka bardzo

przewa

ż

nie krótkich stu nowel. Kronikarze florenccy z przełomu XIII i XIV w.: Dino

Compagni, Giovanni Villani, Matteo Villani. Anonimowy

ś

ywot Coli di Rienzo (Vita

di Cola di Rienzo) w dialekcie rzymskim – dramatyczne dzieje ludowego trybuna.
Dante Alighieri, 1265-1321. Biografia: okres florencki – Dante gwelfem białym
(pó

ź

niej w praktyce gibelinem), wygnanie i tułaczka. Twórczo

ść

młodzie

ń

cza w

duchu stilnovo: liryki,

ś

ycie nowe (La vita nuova), 1292-1293 – poetycka opowie

ść

o własnym

ż

yciu duchowym i miło

ś

ci do Beatryczy (Beatrice). Traktat łaci

ń

ski O

mowie pospolitej (De vulgari eloquentia) i włoski Biesiada (Convivio) z pocz

ą

tku

XIV w. Pó

ź

niejszy nieco traktat łaci

ń

ski O monarchii (De monarchia), zawieraj

ą

cy

pogl

ą

dy polityczne Dantego, zwolennika cesarstwa. Boska komedia (La divina

commedia) – arcydzieło literatury

ś

wiatowej, ok. 1304-1320, 3 cz

ęś

ci (cantiche),

Piekło, Czy

ś

ciec, Raj, po 33 pie

ś

ni (canti) ka

ż

da plus pie

śń

wst

ę

pna, ł

ą

cznie sto

pie

ś

ni tercyn

ą

tzw. wi

ą

zan

ą

, ponad 14 tys. jedenastozgłoskowych wersów. Inne

szczegóły budowy i przypuszczalne

ź

ródła. Akcja poematu w formie wizji –

w

ę

drówka autora po za

ś

wiatach w towarzystwie cienia Wergiliusza najpierw,

potem Beatryczy. Najsilniej przemawia do czytelnika Piekło. Jego kształt. Epizody:
Paolo i Francesca (V), Farinata degli Uberti, Cavalcante Cavalcanti (X), Ulisses
(XXVI), Ugolino (XXXIII). Postaci diabłów. Krajobrazy. Czy

ś

ciec: jego kształt.

2

Epizody: król Manfred (III), Guido Guinizelli (XXVI). Zjawia si

ę

Beatrycze, autor

gotów wst

ą

pi

ć

do raju (XXXIII). Raj, królestwo mistyki: jego kształt i mieszka

ń

cy.

Autor przed obliczem Maryi, potem Boga doznaje najwy

ż

szej łaski, jaka mo

ż

e

spotka

ć

chrze

ś

cijanina (XXXII-XXXIII). Koniec podró

ż

y. Zasadnicza wymowa

poematu: motorem dziejów jest wola Boga, historia to urzeczywistnienie w czasie
Jego planów. Dante człowiekiem

ś

redniowiecza, jego szczera, bezkompromisowa,

ż

arliwa wiara. Pot

ę

pia walki wewn

ę

trzne w miastach-pa

ń

stwach (komunach)

włoskich swoich czasów, chłoszcze zepsucie zwłaszcza w łonie Ko

ś

cioła.

Wyj

ą

tkowe bogactwo

ś

rodków ekspresji w Boskiej komedii, Dante przyczynia si

ę

w

zasadniczej mierze do powstania literackiego j

ę

zyka włoskiego. Jest wieszczem,

poet

ą

narodowym po dzie

ń

dzisiejszy (padre Dante). Niezwykła popularno

ść

Boskiej komedii we Włoszech i w Europie, jej recepcja w Polsce, przekład E.
Por

ę

bowicza (1909) i inne.

Francesco Petrarca, 1304-1374. Biografia: ur. w Arezzo w rodzinie florenckiego
wygna

ń

ca, okres awinio

ń

ski, spotkanie z Laur

ą

, ni

ż

sze

ś

wi

ę

cenia duchowne,

słu

ż

ba mo

ż

nym przy zachowaniu własnej (wzgl

ę

dniej) niezale

ż

no

ś

ci, wiejska

siedziba pod Awinonem, liczne podró

ż

e po Włoszech i Europie, udział w

ż

yciu

politycznym, dostatnia egzystencja. Pobyt w Mediolanie na dworze Viscontich.
Ostatnie lata w Arqua’ opodal Padwy. Petrarka pionierem humanizmu. Przebogate

ż

ycie wewn

ę

trzne, pełne obaw i zw

ą

tpienia mimo gł

ę

bokiej religijno

ś

ci. Pisma

łaci

ń

skie, zwłaszcza Tajemnica moja (Secretum meum), prawdopodobnie 1342-

1343 i O

ż

yciu w samotno

ś

ci (De vita solitaria), 1346, oraz dowodz

ą

ce polemicznej

werwy inwektywy. Traktaty historyczne i listy po łacinie. Obszerny (nie
doko

ń

czony) utwór poetycki po włosku Tryumfy (I Trionfi), ok. 1352. Krótkie liryki

włoskie pisane od lat młodo

ś

ci, zebrane wreszcie przez autora w tomie Drobne

wiersze włoskie (tytuł oryg. po łac.: Rerum vulgarium fragmenta), zw. te

ż

Zbiorem

pie

ś

ni (Il Canzoniere) – ł

ą

cznie 366 utworów, przede wszystkim sonetów. Swojego

rodzaju dziennik duszy poety od dnia, kiedy zrodziła si

ę

w niej miło

ść

do Laury. Ta

kobieta, o której wła

ś

ciwie nic pewnego nie wiadomo, jest bohaterk

ą

obu cz

ęś

ci

zbioru nazwanych Wiersze ku czci Laury

ż

ywej i Wiersze ku czci Laury umarłej.

Zasługuj

ą

na szczególn

ą

uwag

ę

: sonet Jej złote włosy (Erano i capei d’oro, nr 90),

kancona O jasne, słodkie, o przeczyste wody (Chiare, fresche e dolci acque, nr
126), kancona W manowcach my

ś

li (Di pensier in pensier, nr 129), sonety O oczy

pi

ę

kne (Oimè il bel viso, nr 267),

ś

ycie ucieka (La vita fugge, nr 272), Co robisz, O

czym my

ś

lisz?(Che fai, che pensi? nr 273), Ju

ż

we mnie z laty (Tutta la mia fiorita

e verde etade, nr 315), Chwilko, godzino (O giorno, o ora, nr 329), Opłakuj

ę

dzi

ś

dni (I’ vo piangendo, nr 365). Zamyka zbiór kancona do Matki Bo

ż

ej, która w

pewnym sensie zajmuje w duszy autora miejsce zmarłej Laury. Włoskie liryki
Petrarki docenione w pełni dopiero w XVI w., współcze

ś

ni widzieli w nim przede

wszystkim pisarza po łacinie. Recepcja w Europie i w Polsce.
Giovanni Boccaccio, 1313-1375. Biografia: legenda a rzeczywisto

ść

, syn

florenckiego kupca. W Neapolu mi

ę

dzy bankiem a królewskim dworem. Fiammetta

– mit literacki. Fascynacja grek

ą

. Powrót do Florencji w 1340 r., funkcje ró

ż

ne.

Podró

ż

e. Przyja

źń

z Petrark

ą

uznanym za mistrza. Skromne

ż

ycie w Certaldo.

Młodzie

ń

cze utwory włoskie z okresu neapolita

ń

skiego wierszem i proz

ą

,

zwłaszcza obszerna powie

ść

Filocolo, 1336-1338, i poemat bohaterski oktaw

ą

Tezejda (Teseida), 1339-1340. Powstaj

ą

m.in. ju

ż

we Florencji: Fiammetta, rodzaj

powie

ś

ci psychologicznej, 1343-1344, oraz Opowie

ść

o nimfach z Fiesole (Ninfale

fiesolano) wierszem, wzruszaj

ą

ca historia o miło

ś

ci i

ś

mierci, najlepszy bodaj ze

wczesnych utworów Boccaccia. Jego arcydziełem i jednym z arcydzieł literatury

ś

wiatowej, podobnie jak Boska komedia, jest Dekameron (Decamerone, ok. 1348-

1351), „ksi

ę

ga dziesi

ę

ciu dni” – zbiór stu nowel o bardzo ró

ż

norodnej tematyce,

cz

ę

sto zwi

ą

zanej z anegdotyk

ą

historyczn

ą

i lokaln

ą

; prawdziwym

ź

ródłem dzieła

s

ą

jednak bez w

ą

tpienia twórcza wyobra

ź

nia i niepospolity zmysł obserwacji

autora. Budowa utworu: „opowie

ść

ramowa” (cornice), narratorzy płci obojga.

Spoisto

ść

strukturalna: od pierwszego do ostatniego „Dnia” wiedzie symboliczny

3

szlak, prowadz

ą

cy człowieka od wyst

ę

pku do cnoty. „

Ś

wiat komiczny” i „

Ś

wiat

tragiczny” w Dekameronie. Nowele szczególnie wa

ż

ne: I 1 (Ciapelletto-„nowy

Judasz”, II 4 (Landolfo Rufolo), II 5 (Andreuccio), IV 5 (Lisabetta), V 9 (sokół), VI
10 (brat Cipolla), VIII 3,6,9 i IX 3,5 (wspólnym mianownikiem jest beffa – okrutny
cz

ę

sto

ż

art lub wr

ę

cz sadystyczna zemsta), X 10 (Gryzelda – „nowa Maryja”).

Realizm Boccaccia, troska o szczegół. Obraz społecze

ń

stwa. Znaczenie

pieni

ą

dza. Erotyka obca pornografii. Brak sprecyzowanych opinii politycznych.

Satyra na zepsute duchowie

ń

stwo. Indyferentyzm religijny (I 3). Boccaccio

człowiekiem okresu przej

ś

ciowego. Pochwała rycersko

ś

ci i dworno

ś

ci (cortesia), a

zarazem przywi

ą

zanie do dóbr materialnych. Dekameron wyrazem rado

ś

ci

ż

ycia,

humanistycznej ju

ż

niemal wiary w człowieka i jego mo

ż

liwo

ś

ci, wła

ś

ciwej

florenckiemu mieszcza

ń

stwu, płodem wolnego ducha przeciwnego wszelkiemu

dogmatyzmowi. Wspaniały sukces utworu we Włoszech i w Europie mimo
powa

ż

nych zastrze

ż

e

ń

ze strony moralistów i Ko

ś

cioła. Recepcja z przeszkodami

w Polsce. Po Dekameronie: Labirynt miło

ś

ci (Il Corbaccio, ok. 1365) – ostra satyra

na kobiety. Erudycyjne traktaty łaci

ń

skie z ostatnich dziesi

ę

cioleci

ż

ycia autora –

biografie sławnych postaci historycznych, mitologicznych i biblijnych płci obojga
oraz rodzaj encyklopedii po

ś

wi

ę

conej mitologii staro

ż

ytnych. Boccaccio pionierem

humanizmu na wzór swojego przyjaciela Petrarki.
Nowelistyka XIV w. po Boccacciu. Na

ś

ladowcy Dekameronu. Giovanni

Sercambi z Lukki, florentczyk Franco Sacchetti: ich liczne nowele dot. przewa

ż

nie

dobrze im znanych, miejskich

ś

rodowisk pozostawiaj

ą

niejedno do

ż

yczenia.

Proza religijna. Florencki dominikanin Iacopo Passavanti, pos

ę

pny mistyk, jego

Zwierciadło prawdziwej pokuty (Specchio di vera penitenza, 1354). Mistyczka

ś

w.

Katarzyna Benincasa ze Sieny, II poł. XIV w., jej listy (Lettere) do mo

ż

nych tego

ś

wiata.

Humanizm i Odrodzenie

Humanae

litterae

nowych

czasów

przeciwstawne

divinae

litterae

ś

redniowiecza. Kult staro

ż

ytno

ś

ci, poszukiwania klasycznych tekstów, ich

rekonstrukcja filologiczna. Ksi

ę

garnie, du

ż

e biblioteki, rozwój czytelnictwa dzi

ę

ki

wynalezieniu druku. Nowa my

ś

l rozwija si

ę

w Akademiach. Łacina j

ę

zykiem

humanistów, przej

ś

ciowy regres włoskiego w XV w.

Humani

ś

ci florenccy, kanclerze Republiki od przełomu XIV i XV w. do połowy

XV w.: Coluccio Salutati, Leonardo Bruni, Poggio Bracciolini. Zaanga

ż

owaniu

politycznemu humanistów kład

ą

kres rz

ą

dy Medyceuszy, sprzyja temu

neoplatonizm Marsilia Ficina w II poł. stulecia, zalecaj

ą

cy intelektualistom wznie

ść

si

ę

ponad niedoskonał

ą

rzeczywisto

ść

w niematerialny i doskonały

ś

wiat idei.

Eklektyzm Pico della Mirandoli.
Inne o

ś

rodki my

ś

li humanistycznej w XV w.: Rzym (papie

ż

-humanista Pius

II, Enea Silvio Piccolomini); Lorenzo Valla dowodzi nieautentyczno

ś

ci „darowizny

Konstantyna”; Neapol (Giovanni Pontano – pochwała społecznej funkcji poezji);
Ferrara (nowoczesna szkoła Guarino Guariniego).
Wiek XV, pi

ś

miennictwo w j

ę

z. włoskim. Oryginalne sonety florentczyka

Burchiella. Kazania dla ludu

ś

w. Bernardyna ze Sieny. Nowelistyka toska

ń

ska:

Gentile Sermini; Nowela o snycerzu (La novella del Grasso legnaiuolo) Antonia
Manettiego. Na Południu: Masuccio Salernitano, ok. 1410-1475, zwi

ą

zany z

dworem neapolita

ń

skim, jego 50 nowel zebranych w Il Novellino, dziele o du

ż

ym

znaczeniu wymierzonym zwłaszcza w zepsucie duchowie

ń

stwa. Florentczyk Leon

Battista Alberti, 1404-1472, wyra

ż

a swój

ś

wiatopogl

ą

d rozs

ą

dnego człowieka w

Ksi

ę

gach o rodzinie (Libri della famiglia, 1434-1440).

Literaci na dworze Medyceuszy. Luigi Pulci, 1432-1484, autor poematu
Morgant wi

ę

kszy (Il Morgante maggiore) na

ś

laduje w nim dawne „rycerskie”

poematy ludowe w nowym, mieszcza

ń

skim ju

ż

wła

ś

ciwie duchu (elementy

komiczne). Angelo Poliziano, 1454-1494, uczony humanista: Stance (Stanze =

4

oktawy), poemat na cze

ść

Juliana Medyceusza; pierwszy utwór

ś

wiecki w historii

włoskiego teatru Ba

śń

o Orfeuszu (Favola d’Orfeo, 1480); drobne utwory

poetyckie, jak znana Ballada o ró

ż

ach (Ballata delle rose). Wawrzyniec Wspaniały

(Lorenzo il Magnifico) Medyceusz, 1440-1492, władca Florencji: wiersz Nencia z
Barberino (Nencia da Barberino), pie

śń

taneczna (canzone a ballo) Tryumf

Bakchusa i Ariadny (Trionfo di Bacco e Arianna) zaczynaj

ą

ca si

ę

od słów: Quant’è

bella giovinezza…
Girolamo Savonarola, 1452-1498, dominika

ń

ski kaznodzieja, przeciwnik

humanizmu w konflikcie z papiestwem, obejmuje na krótko władz

ę

we Florencji po

ś

mierci Wawrzy

ń

ca; jego Kazania (Prediche), w których tematyka religijna

przechodzi w polityczn

ą

.

Dwór w Ferrarze ksi

ążą

t d’Este. Zwi

ą

zany z nim Matteo Maria Boiardo,

1441-1494, wła

ś

ciwy twórca włoskiej epiki rycerskiej, autor poematu w oktawach

Roland zakochany (Orlando innamorato) przerwanego na pocz

ą

tku ksi

ę

gi III,

ł

ą

cznie 69 pie

ś

ni z planowanych ok. stu. Rycerze walcz

ą

w nim nie tyle za wiar

ę

,

co za miło

ść

– pot

ę

g

ę

, której nikt i nic nie potrafi si

ę

oprze

ć

. Postaci: pi

ę

kna

Angelica, paladyni Karola Wielkiego Roland i Rynald, muzułmanin Roger
(Ruggero) zakochany w chrze

ś

cija

ń

skiej wojowniczce Bradamante. Mocno

zagmatwana akcja, zbudowana wokół zmaga

ń

chrze

ś

cijan z Saracenami, składa

si

ę

w du

ż

ej mierze z ucieczek i po

ś

cigów.

W Neapolu: Iacopo Sannazaro, 1456-1530, wskrzesiciel w literaturze włoskiej
i europejskiej starogreckiego mitu o Arkadii, szcz

ęś

liwej krainie pasterzy. Jego

romans pasterski Arkadia (Arcadia, wyd. 1504) – 12 fragmentów poetyckiej prozy i
tyle

ż

eklog. Nieszcz

ęś

liwie zakochany młody neapolita

ń

czyk Carino (sam autor)

szuka bez skutku pociechy w

ś

ród szcz

ęś

liwych mieszka

ń

ców Arkadii. Oniryczna

atmosfera utworu; pragnienie oderwania si

ę

od rzeczywisto

ś

ci, zgodne z ogólnym

ju

ż

nastawieniem literatury humanistycznej w tym czasie. Niepospolite powodzenie

Arkadii we Włoszech i w Europie.
Pełny rozkwit Odrodzenia w I poł. XVI w. Epoka klasycyzmu. Tendencja do
idealizowania rzeczywisto

ś

ci o neoplato

ń

skim rodowodzie. Ludzie pióra coraz

mocniej wi

ążą

si

ę

z rz

ą

dz

ą

cymi, literatura dworska. Waga „kwestii j

ę

zyka” (la

questione della lingua) – jak ma wygl

ą

da

ć

j

ę

zyk włoski (il volgare) pisany.

Zwyci

ęż

a koncepcja wenecjanina kard. Pietro Bemba, 1470-1547, purysty

popieraj

ą

cego archaizacj

ę

j

ę

zyka: nale

ż

y wzorowa

ć

si

ę

na wielkich twórcach z XIV

w., na „trzech florenckich koronach”, lecz zwłaszcza na Petrarce i Boccacciu
(Rozprawy o mowie pospolitej – Prose della volgar lingua, 1525). Bembo jako liryk
lansuje petrarkizm (petrarchismo), na

ś

ladownictwo Petrarki, które rozpowszechni

si

ę

w całej Europie. Rozwój my

ś

li estetycznej renesansu pod wpływem łaci

ń

skiego

przekładu Poetyki Arystotelesa z 1536 r. Zasada 3 jedno

ś

ci scenicznych, podział

na zhierarchizowane gatunki literackie – najszlachetniejszym jest tragedia.
Ludovico Ariosto, 1474-1533, podobnie jak Boiardo zwi

ą

zany z dworem w

Ferrarze. Biografia: dworzanin kard. Hipolita d’Este, trudne lata jako gubernator
Garfagnany, zawiaduje pó

ź

niej teatrem dworskim. Miło

ść

do Alessandry. Elementy

autobiograficzne w Satyrach (Satire) z lat 1517-1524: jego maksym

ą

aurea

mediocritas, „złoty

ś

rodek”, brak wygórowanych ambicji. Komedie wierszem i

proz

ą

wzorowane na autorach staro

ż

ytnych; najlepsze z nich to Czarnoksi

ęż

nik (Il

negromante, 1520) i Lena (Lena, 1528), oddalaj

ą

ce si

ę

od klasycznych

schematów. Ariosto pierwszym włoskim komediopisarzem, jego wpływ na dalszy
rozwój komedii „regularnej”. Arcydzieło – poemat rycerski Orland szalony
(Orlando furioso, 1. wyd. 1516, wyd. ostateczne 1532, 46 pie

ś

ni, ł

ą

cznie prawie 5

tys. oktaw jedenastozgłoskowcem. Kontynuacja przerwanego utworu Boiarda,
podobne postaci i motywy. Trzy równoległe niemal w

ą

tki: losy przepi

ę

knej

Angeliki, miło

ść

do niej Orlanda/Rolanda i wywołane tym uczuciem szale

ń

stwo;

miło

ść

muzułma

ń

skiego rycerza Rogera do chrze

ś

cija

ń

skiej wojowniczki

Bradamanty; wojna Karola Wielkiego z wrogami prawdziwej wiary. Angelika
przechodzi z r

ą

k do r

ą

k

ś

cigaj

ą

cych j

ą

, zakochanych rycerzy, wybiera wreszcie

5

prostego sarace

ń

skiego

ż

ołnierza. Na wie

ść

o tym Orland traci z rozpaczy rozum,

działa w obł

ę

dzie. Paladyn Astolf zwraca mu odnaleziony na Ksi

ęż

ycu rozum.

Przedstawiony jako protoplasta ksi

ążę

cego rodu d’Este Roger – chroniony przez

czarnoksi

ęż

nika Atlanta - nawraca si

ę

i po wielu przygodach po

ś

lubia ukochan

ą

Bradamant

ę

.

Po

długotrwałych

zmaganiach

chrze

ś

cijanie

zwyci

ęż

aj

ą

muzułmanów, Karol tryumfuje. Ogromny sukces tej rycerskiej ba

ś

ni we Włoszech i

w Europie. Recepcja w Polsce: dobry przekład Piotra Kochanowskiego z pocz.
XVII w., opublikowany o wiele pó

ź

niej.

Niccolò Machiavelli, 1469-1527. Biografia: „sekretarz florencki” (il segretario
fiorentino), liczne misje dyplomatyczne we Włoszech i w Europie. Dramatyczny
zwrot w 1512 r. wraz z upadkiem florenckiej Republiki i powrotem Medyceuszy,
wygnanie i wiejska samotno

ść

. Ponowny – w skromnym zakresie – udział w

ż

yciu

publicznym w ostatnich latach. Pisma z okresu słu

ż

by Republice (sprawozdania z

misji). Dzieło wiekopomne, do dzi

ś

ż

ywe, znane całemu

ś

wiatu: Ksi

ążę

(Il principe,

nap. 1513, wyd. po

ś

m. 1532, niewielki traktat o 29 rozdz., zawiera wyniki

rozmy

ś

la

ń

autora nad histori

ą

staro

ż

ytn

ą

i osobistych do

ś

wiadcze

ń

polityka; jest

przeciwny opartym na najwy

ż

szych autorytetach, powszechnie przyj

ę

tym

pogl

ą

dom. Nowoczesny władca, którego przedstawia Machiavelli, powinien przede

wszystkim umie

ć

pokonywa

ć

trudno

ś

ci, zwyci

ęż

a

ć

nie w trosce o własny interes,

lecz po to, aby zapewni

ć

poddanym pokój i dobrobyt. Powinien zatem chwyta

ć

si

ę

ró

ż

nych

ś

rodków, niejednokrotnie sprzecznych z moralno

ś

ci

ą

chrze

ś

cija

ń

sk

ą

.

Ludzie s

ą

ź

li z natury, trzeba nimi rz

ą

dzi

ć

siln

ą

r

ę

ka. Ksi

ążę

wzbudził od razu

wielkie zainteresowanie, ale i gwałtowne sprzeciwy. Obok tego traktatu
najwa

ż

niejszym dziełem Machiavellego s

ą

obszerne Rozwa

ż

ania nad pierwszym

dziesi

ę

cioksiegiem historii Rzymu Liwiusza (Discorsi sopra la prima deca di Tito

Livio, nap. 1519, wyd. po

ś

m. 1532), po

ś

wi

ę

cone dziejom republika

ń

skiego Rzymu

opowiedzianym przez Liwiusza. Republika rzymska jest dla autora doskonałym
organizmem pa

ń

stwowym, który swoj

ą

wielko

ść

zawdzi

ę

czał całemu ludowi;

współcze

ś

ni winni na nim si

ę

wzorowa

ć

. Rozwa

ż

ania to prawdziwa kopalnia

trafnych, oryginalnych refleksji i komentarzy dotycz

ą

cych czasów dawnych i

nowych (ujemna rola papiestwa w historii Włoch); stanowi poniek

ą

d niezb

ę

dne

uzupełnienie Ksi

ę

cia. W renesansowym teatrze włoskim nader wa

ż

ne miejsce

zajmuje wystawiana po dzi

ś

dzie

ń

komedia Machiavellego Mandragora (La

Mandragola, nap. ok. 1518, wyd. ok. 1520). Recepcja twórczo

ś

ci Machiavellego –

zwłaszcza Ksi

ę

cia – w krajach Europy ł

ą

cznie z Polsk

ą

, antymakiawelizm.

Francesco Guicciardini, 1483-1540. Florencki patrycjusz, dostojnik Pa

ń

stwa

Koscielnego potajemnie wysoce krytyczny wobec duchowie

ń

stwa; przyjaciel

Machiavellego. Jego oryginalny zbiór aforyzmów pt. Zapiski (Ricordi,
wyd.po

ś

m.1576, ponad 200 pozycji) dotyczy wydarze

ń

bie

żą

cych oraz stosunków

mi

ę

dzyludzkich w ogóle, zaleca umiej

ę

tne post

ę

powanie w konkretnych

sytuacjach, dostosowywanie si

ę

do istniej

ą

cych warunków. W obszernej Historii

Włoch (Storia d’Italia, wyd. po

ś

m. 1564), obejmuj

ą

cej czasy autora, okazuje si

ę

Guicciardini utalentowanym historiografem.
Baldassarre Castiglione, 1478-1529, północnowłoski szlachcic znaj

ą

cy dobrze

szereg włoskich dworów. W Dworzaninie (Il Cortegiano, 1528) kre

ś

li dokładnie

sylwetk

ę

wzorowego sługi panuj

ą

cych, hojnie obdarzonego zaletami ciała i ducha.

Jego obraz dworskiej społeczno

ś

ci odpowiada w pełni renesansowym ideałom

dobra i pi

ę

kna. Adaptacja polska Lukasza Górnickiego Dworzanin polski, 1566.

Poezja makaroniczna. Teofil Folengo z Mantui (1491-1544) posługuje si

ę

w

swoich wierszach sztucznym j

ę

zykiem, ł

ą

cz

ą

cym włoskie słownictwo z łaci

ń

sk

ą

morfologi

ą

, składni

ą

i metryk

ą

. Jego parodiuj

ą

cy poematy rycerskie Baldus

(Baldus, 1517), epopeja plebejska. J

ę

zyk Folenga na

ś

laduje w Polsce Stanisław

Orzelski (1581-1623).
Teatr renesansowy. O komediach Ariosta i Machiavellego była ju

ż

mowa. Obok

nich liczne komedie „regularne” o okre

ś

lonej budowie, na ogół niewiele warte.

Wyró

ż

nia si

ę

Calandria (Historia Calandra, 1521) Bernarda Doviziego da Bibbiena,

6

papieskiego dyplomaty, na koniec kardynała, który czerpał z Plauta i z
Dekameronu (nowele o naiwnym Calandrinie). Najlepsza jest anonimowa
Wenecjanka (Venexiana, ok. 1535, wyd. dopiero 1928) w dialekcie weneckim:
dwie weneckie damy współzawodnicz

ą

z sob

ą

o wzgl

ę

dy pi

ę

knego przybysza z

Mediolanu; anonimowy autor

ś

wiadomie odrzuca obyczajowe konwencje. Od

konwencji odcina si

ę

równie

ż

Angelo Beolco zw. Ruzzante (1496-1542) z Padwy,

pisarz

w tamtejszym

dialekcie

b

ę

d

ą

cy równie

ż

doskonałym aktorem,

wyst

ę

puj

ą

cym we własnych sztukach. O chłopie powracaj

ą

cym z wojny (Il

parlamento de Ruzzante, ok. 1529) i Bilora (Bilora, ok. 1529) to ponure w gruncie
rzeczy historie z

ż

ycia wie

ś

niaków. Autorem kilku komedii jest sławny zwłaszcza

dzi

ę

ki swoim

ś

ywotom kurtyzan – Ragionamenti, 1534-1536, Pietro Aretino (tj. z

Arezzo), 1492-1556; jego La cortigiana – Komedia dworska,1525, to realistyczny
obraz

ś

rodowiska dworskiego w Rzymie, jak

ż

e ró

ż

nego od tego, które przedstawił

Castiglione w swoim Dworzaninie. Wzorowan

ą

dokładnie na twórczo

ś

ci

staro

ż

ytnych tragedi

ą

zajmuj

ą

si

ę

erudyci, pisz

ą

c sztuki na ogół niestrawne. Na

wzmiank

ę

zasługuje Giovan Battista Giraldi Cinzio, 1504-1573, z Ferrary, autor

m.in. ociekaj

ą

cej krwi

ą

Orbeki (Orbecche, 1541).

Nowelistyka renesansowa. Cinzio napisał równie

ż

Sto opowiada

ń

(Hecatommiti,

1565), których głównym tematem jest sacco di Roma (spl

ą

drowanie Rzymu przez

wojska cesarskie w 1527 r.). Na pierwszy plan wysuwa si

ę

jednak stanowczo

północnowłoski duchowny Matteo Bandello, 1485-1561, autor obszernego zbioru
nowel (Novelle, 4 ks., 1554-1573, ł

ą

cznie ponad 200 pozycji), odzwierciedlaj

ą

cego

wiernie współczesny mu

ś

wiat. Nie brak w nim opowie

ś

ci pos

ę

pnych, pełnych

grozy; bohaterami miotaj

ą

cz

ę

sto niepohamowane nami

ę

tno

ś

ci,

ż

yciem wydaje si

ę

włada

ć

przypadek. Florentczykami byli: Anton Francesco Grazzini (1503-1584), w

którego zbiorze Wieczerze (Le Cene) dominuje temat beffe (p. wy

ż

ej, Boccaccio), i

Agnolo Firenzuola (1493-1543), autor konwencjonalnych pod wzgl

ę

dem tre

ś

ci

nowel ze zbioru Rozmowy o miło

ś

ci (Ragionamenti d’amore).

Pierwsz

ą

nowoczesn

ą

autobiografi

ę

napisał we Włoszech Benvenuto Cellini,

1500-1571, znakomity florencki artysta:

ś

ywot (Vita, wyd. dopiero 1728). Obfituje

ona we wspaniałe epizody, jak ucieczka autora z Zamku

ś

w. Anioła w Rzymie czy

dramatyczny opis odlewania z br

ą

zu słynnego pos

ą

gu Perseusza.

W konflikcie z Ko

ś

ciołem znalazł si

ę

filozof Giordano Bruno, 1546-1600, pisz

ą

cy

po łacinie i po włosku, który ze swoich „dialogów metafizycznych” i „moralnych”
(Wieczerza popielcowa – La cena delle ceneri, i in.) uczynił pot

ęż

ny or

ęż

walki

ideologicznej, broni

ą

c m.in. teorii Kopernika. Bruna mo

ż

na nazwa

ć

ś

wieckim

m

ę

czennikiem: spalono go w Rzymie na stosie.

Torquato Tasso, 1544-1595, najwybitniejszy obok Ariosta poeta włoski XVI w. Ur.
w szlacheckiej rodzinie w Sorrento; dworzanin w Ferrarze. Brak równowagi
psychicznej, mania prze

ś

ladowcza; osadzony w szpitalu-wi

ę

zieniu dla obł

ą

kanych,

pó

ź

niej tułaczka po Włoszech w dusznej atmosferze kontrreformacji, bieda.

Ostatnie lata w Rzymie. Obszerny zbiór listów Tassa zawiera wyznania bardzo
nieraz osobiste,

ś

wiadcz

ą

ce o jego duchowej udr

ę

ce. Swoje drobne utwory

poetyckie – sonety i kancony - zebrał w tomie Rime (Wiersze). Dramat pasterski
Amintas (Aminta, 1580) to marzenie o szcz

ęś

ciu, które daje miło

ść

, a do którego

ludzie wytrwale d

ążą

. Głównym dziełem Tassa jest poemat heroiczno-romansowy

Jerozolima wyzwolona (Gerusalemme liberata, 1581), w 20 pie

ś

niach oktaw

ą

,

ł

ą

cznie ponad 15 tys. wersów jedenastozgłoskowych. Osnow

ą

akcji s

ą

dzieje I

krucjaty, 1096-1099, pod wodz

ą

Godfryda de Bouillon, w jej decyduj

ą

cej fazie,

zako

ń

czonej zdobyciem Jerozolimy. Obok motywu bohaterskiego mamy tam

motyw romansowy; oba ł

ą

cz

ą

si

ę

z sob

ą

w harmonijn

ą

cało

ść

. Dla krzy

ż

owców

Tassa wojna nie jest ju

ż

pi

ę

kn

ą

przygod

ą

, jak dla rycerzy Boiarda i Ariosta, lecz

okrutn

ą

walk

ą

; miło

ść

jest w Jerozolimie wyzwolonej przede wszystkim

cierpieniem, pogoni

ą

za szcz

ęś

ciem nieosi

ą

galnym. Tankred zadaje nie

ś

wiadomie

ś

mier

ć

zakochanej w nim Kloryndzie. Nowo

ś

ci

ą

s

ą

zwłaszcza: tematyka

historyczna „prawdziwa”, oparta na dokumentach; szczera, płomienna religijno

ść

,

7

której nie tłumi

ą

dyskretne akcenty zmysłowe; wyra

ź

na charakterystyka postaci w

szczególno

ś

ci kobiecych (Erminia, Klorynda – Clorinda, czarodziejka Armida). Do

najwcze

ś

niejszych przekładów arcydzieła Tassa nale

ż

y polski Gofred abo

Jeruzalem wyzwolona, 1618, pióra tłumacza Ariosta, Piotra Kochanowskiego;
tekst ten okre

ś

lono mianem „rex polonorum poematum”.

Barok

Poezja doby baroku. Obowi

ą

zuje w niej „poetyka zadziwienia” (la poetica

della meraviglia) stawiaj

ą

ca sobie za cel wzbudzenie w odbiorcy podziwu przede

wszystkim pomysłowo

ś

ci

ą

, lecz tak

ż

e atrakcyjno

ś

ci

ą

opisu i melodyjno

ś

ci

ą

wiersza. Pomysłowo

ś

ci odpowiada konceptyzm (il concettismo) polegaj

ą

cy na

grze efektów słownych i przesadnej ozdobno

ś

ci tekstu. Niezb

ę

dne okazuj

ą

si

ę

tu

figury retoryczne, a przede wszystkim metafora.
Neapolita

ń

czyk Gian Battista Marino, 1569-1625, mistrz poezji barokowej, po

burzliwym

ż

yciu we Włoszech trafia do Pary

ż

a i wi

ąż

e z tamtejszym dworem; na

rok przed

ś

mierci

ą

wraca do Neapolu. Pisze ju

ż

w młodo

ś

ci wiersze liryczne

cz

ę

sto przesi

ą

kni

ę

te erotyzmem – jak te po

ś

wi

ę

cone pocałunkom w tomie Lira (La

Lira, pocz. XVII w.) – oraz „ba

ś

niowe” o tematyce mitologicznej i pasterskiej.

Ostatnim wielkim poematem literatury starowłoskiej jest jego Adonis (Adone,
1623), 20 pie

ś

ni oktaw

ą

, ł

ą

cznie ponad 5 tys. oktaw. Tematem jest znany mit o

Adonisie, który autor rozbudował i i uzupełnił szeregiem epizodów i dygresji - st

ą

d

bardzo swobodna struktura s

ąż

nistego utworu. W królestwie Wenus na Cyprze

Adonis i bogini kochaj

ą

si

ę

w sobie, na ich drodze staje zazdrosny Mars. Pi

ę

knego

młodzie

ń

ca spotyka szereg przygód, wreszcie ginie on na polowaniu ku rozpaczy

kochanki. Mitologia traci w uj

ę

ciu Marina wszelk

ą

powag

ę

, jego bogowie to postaci

frywolne i kapry

ś

ne, które dzi

ę

ki temu wła

ś

nie maj

ą

zadziwi

ć

czytelnika. Do

najbardziej udanych fragmentów poematu nale

żą

opisy przyrody, jak słynna

pochwała ró

ż

y, Rosa, riso d’Amor… (pie

śń

III). Recepcja Marina w Polsce: przede

wszystkim anonimowy przekład Adone (Adon, II poł. XVII w.) na doskonałym
poziomie.
Maryni

ś

ci (i marinisti) to rzesza na

ś

ladowców Marina, uznanego przez

współczesnych za „ksi

ę

cia poetów”. Dla zadziwienia czytelnika posuwaj

ą

si

ę

nieraz dalej od mistrza, pisz

ą

c np. wiersze o kobietach kulawych, j

ą

kaj

ą

cych si

ę

,

karłowatych, a zamiast cenionej przez swoich poprzedników wiosny opiewaj

ą

c

mro

ź

n

ą

zim

ę

. Tradycj

ę

klasyczn

ą

kontynuuje natomiast obcy Mariniemu Gabriello

Chiabrera, 1552-1638, dworzanin Medyceuszy: jego wzorami s

ą

przede

wszystkim Anakreont i Horacy. Poezj

ę

heroikomiczn

ą

reprezentuje Alessandro

Tassoni, 1565-1635, z Modeny, autor poematu Wiadro porwane (La secchia
rapita, 1621),

ż

artobliwej opowie

ś

ci o wojnie, toczonej w

ś

redniowieczu przez

Boloni

ę

przeciw Modenie z powodu skradzionego bolo

ń

czykom, drewnianego

wiadra.
Teatr barokowy. Utwory prawie zawsze wierszowane, wystawiane przy
akompaniamencie muzyki. Pojawia si

ę

wi

ę

c melodramat, jak Ariadna (Arianna,

1608) florentczyka Ottavia Rinucciniego do muzyki znakomitego kompozytora
Claudia Monteverdiego. Wielkim powodzeniem cieszy si

ę

dramat pasterski, jak

Pasterz wierny (Il Pastor fido, 1590) Giovan Battisty Guariniego z Ferrary, o
mocno skomplikowanej akcji, tocz

ą

cej si

ę

w mitycznej Arkadii. Liczne komedie

pisze m.in. neapolita

ń

czyk Giambattista Della Porta: akcja ich jest zwykle wysoce

nieprawdopodobna, bohaterowie popisuj

ą

si

ę

barokow

ą

elokwencj

ą

. Tragedie

dotycz

ą

w pierwszym rz

ę

dzie stosunku mi

ę

dzy polityk

ą

a moralno

ś

ci

ą

, o którym

wiele wówczas dyskutowano. Wystarczy wymieni

ć

Federica Della Valle Królow

ą

Szkocji (La Reina di Scozia, 1628) o konflikcie miedzy katoliczk

ą

Mari

ą

Stuart a

protestantk

ą

El

ż

biet

ą

I, gdzie pierwsza uosabia dobro, a druga – zło.

Komedia dell’arte (commedia dell’arte) teatrem zawodowego aktora. Powstaje w
ju

ż

w połowie XVI w. w Padwie, jej rozkwit przypada jednak na XVII wiek, wielkim

8

powodzeniem cieszy

ć

si

ę

b

ę

dzie jeszcze w stuleciu nast

ę

pnym. Członkowie

w

ę

drownych zespołów maj

ą

do dyspozycji jedynie ramowe scenariusze, musz

ą

wi

ę

c improwizowa

ć

. Obowi

ą

zuje podział na postaci typowe, nosz

ą

ce odpowiednie

maski: np. Pantalon, kupiec wenecki, bogaty sk

ą

piec i kochliwy zrz

ę

da, w

czerwonym ubraniu i czarnym płaszczu, w masce z długim, drapie

ż

nym nosem,

czy błaznuj

ą

cy słudzy w czarnych maskach, zakrywaj

ą

cych tylko gór

ę

twarzy:

Arlecchino, Brighella i in. Posługuj

ą

si

ę

dialektem, wykorzystuj

ą

gotowe ju

ż

zestawy dowcipów i figlów zw. „sztuczkami” (lazzi). Góruje repertuar farsowy,
nastawiony na niewybrednych odbiorców. Tłumaczy to w du

ż

ej mierze ogromn

ą

popularno

ść

komedii dell’arte nie tylko we Włoszech, lecz tak

ż

e np. we Francji i w

Niemczech; znana była ona równie

ż

w Polsce.

Szczytowym osi

ą

gni

ę

ciem barokowej prozy jest Ba

śń

nad ba

ś

niami (Lo cunto

de li cunti, wyd. 1634-1636) lub Pentameron ( Il Pentamerone – ksi

ę

ga 5 dni) nap.

w archaicznym dialekcie neapolita

ń

skim przez Giambattist

ę

Basile, 1575-1632.

Wzorowana na Dekameronie opowie

ść

ramowa obejmuje 50 nowel o ba

ś

niowym

charakterze podzielonych na 5 „dni”; roi si

ę

w nich od postaci zarówno wzi

ę

tych z

ż

ycia, jak i b

ę

d

ą

cych wytworem wyobra

ź

ni. Zasadnicz

ą

rol

ę

odgrywa j

ę

zyk

prawdziwie barokowy, przebogaty, fantazyjny, pełen metafor. Trudno dzi

ś

zrozumiały w oryginale tekst oddał znakomicie po włosku wybitny neapolita

ń

ski

filozof Benedetto Croce (1925). W

ś

ród licznych powie

ś

ci doby baroku o nader

skomplikowanej, nieprawdopodobnej z reguły akcji wyró

ż

nia si

ę

Kalloander wierny

(Calloandro fedele, 1653) genue

ń

skiego duchownego Giovanniego Ambrosia

Mariniego (ok.1594-1662) – historia przygód wiernego swojej wybrance bohatera,
tłum. tak

ż

e na polski w XVIII w.

Jednym z najcz

ęś

ciej tłumaczonych w Polsce włoskich autorów jest bez w

ą

tpienia

jezuita Paolo Segneri (1624-1694), autor Kaza

ń

wielkopostnych (Quaresimale,

1679) i szeregu innych dzieł umoralniaj

ą

cych, z których wi

ę

kszo

ść

przeło

ż

ono na

polski poczynaj

ą

c od XVIII w.

Arkadia i O

ś

wiecenie

W 1690 r. grupa ludzi pióra zało

ż

yła w Rzymie akademi

ę

literack

ą

pod nazw

ą

Arkadia (p. wy

ż

ej, Sannazaro), która miała zdominowa

ć

ż

ycie intelektualne krajów

włoskich w I poł. XVIII w. Stanowiła ona reakcj

ę

na barokowe ekscesy w

literaturze, zalecała powrót do estetyki klasycznej pod sztandarem kartezja

ń

skiego

racjonalizmu (René Descartes, Kartezjusz, 1596-1650: Rozprawa o metodzie,
Traktat o nami

ę

tno

ś

ciach). Członkowie jej zw. „pasterzami arkadyjskimi” (pastori

arcadi) przybierali greckie pseudonimy, głosz

ą

c si

ę

zarazem wiernymi synami

Ko

ś

cioła; przewa

ż

ała w

ś

ród nich szlachta i kler, ale licznie reprezentowane było

równie

ż

mieszcza

ń

stwo, co nadawało tej pierwszej ogólnokrajowej Akademii – jej

filie mno

ż

yły si

ę

wsz

ę

dzie – mi

ę

dzyklasowy charakter i zapewniało wa

ż

n

ą

rol

ę

w

ż

yciu społecznym. Jest wyrazem pragnienia ucieczki od rzeczywisto

ś

ci,

zast

ę

puj

ą

c j

ą

sielank

ą

, nierealnym

ś

wiatem salonowych pasterzy i pasterek.

Teoretycy Arkadii stawiali sobie za cel w imi

ę

rozumu odbudow

ę

w literaturze

„dobrego smaku” (buon gusto) wła

ś

ciwego ich zdaniem przede wszystkim poezji

Petrarki i jego szesnastowiecznych na

ś

ladowców (p. wy

ż

ej, Bembo). Nale

ż

ało

wi

ę

c preferowa

ć

tematyk

ę

w miar

ę

konkretn

ą

, pisa

ć

jasno i prawdziwie wyrzekaj

ą

c

si

ę

kwiecisto

ś

ci, stosuj

ą

c łatwo zrozumiałe słownictwo, zwraca

ć

szczególn

ą

uwag

ę

na melodyjno

ść

wiersza. Ulubion

ą

form

ą

poetyck

ą

staje si

ę

piosenka (canzonetta)

o krótkich wersach i strofach, nadaj

ą

ca si

ę

do

ś

piewu przy akompaniamencie

muzycznym. Utwory takie pisał rzymianin Paolo Rolli (1697-1765; Solitario bosco
ombroso – Zaciszny, cienisty las; La neve è alla montagna – W górach zaległ

ś

nieg) poza Metastasiem (p. ni

ż

ej) najbardziej chyba utalentowany poeta Arkadii.

Obok Arkadii poetów – przewa

ż

nie bardzo kiepskich – istnieje Arkadia

erudytów, w

ś

ród których zdarzaj

ą

si

ę

wybitni uczeni. Ludovico Antonio Muratori z

Modeny (1672-1750) to niezmiernie zasłu

ż

ony badacz włoskiego

ś

redniowiecza,

9

przeciwnik „historii bohaterów”, gdy

ż

prawdziwymi twórcami dziejów s

ą

dla niego

nie władcy i wodzowie, lecz ludy. Papiestwo skrytykował odwa

ż

nie neapolita

ń

ski

historyk Pietro Giannone (1676-1748); zmarł za to w wi

ę

zieniu, pozostawiaj

ą

c po

sobie oprócz dzieł historycznych wa

ż

n

ą

autobiografi

ę

(Vita –

ś

ywot, wyd. dopiero

1905). Najwybitniejszym filozofem włoskim doby Arkadii był neapolita

ń

czyk

Giambattista Vico, 1688-1744, autor Nowej nauki (La scienza nuova, wyd.
ostateczne 1744). Spróbował tam przedstawi

ć

„wieczn

ą

” histori

ę

rodzaju

ludzkiego, tj. zdefiniowa

ć

prawa rz

ą

dz

ą

ce biegiem dziejów. Czuwa nad nimi boska

opatrzno

ść

, ludzie działaj

ą

poniek

ą

d nie

ś

wiadomie, posłuszni jej najwy

ż

szej woli.

My

ś

li Vica z pewno

ś

ci

ą

niełatwo było poj

ąć

tak

ż

e i dlatego,

ż

e wyra

ż

ał j

ą

w nader

zawiły sposób, j

ę

zykiem trudnym, obci

ąż

onym fantazyjn

ą

terminologi

ą

i retoryk

ą

.

U współczesnych nie znalazł zrozumienia, doceniono go dopiero o wiele pó

ź

niej

jako filozofa historii.
Melodramat: Pietro Metastasio, 1698-1782. Rzymianin, jako autor tekstów
teatralnych rozpoczyna swoj

ą

wspaniał

ą

karier

ę

w Neapolu, potem przenosi si

ę

do

Wiednia, gdzie pozostanie do ko

ń

ca

ż

ycia na cesarskim dworze. Napisał 26

melodramatów i wiele utworów pomniejszych, w

ś

ród których przepi

ę

kne

canzonette, jak Wolno

ść

(La libertà). W swoich librettach umieszcza poezj

ę

na

pierwszym miejscu, lecz nie stoi to w sprzeczno

ś

ci z wymogami spektaklu,

scenografi

ą

i muzyk

ą

. Tematy czerpie z literatury staro

ż

ytnej, mitologii i swobodnie

interpretowanej historii, obracaj

ą

c si

ę

z upodobaniem w

ś

wiecie fikcji, którym

włada kontrolowana przez rozum wyobra

ź

nia. Akcja obejmuje zło

ż

on

ą

gr

ę

nami

ę

tno

ś

ci – zwłaszcza konflikty mi

ę

dzy nimi a obowi

ą

zkiem i cnot

ą

. Metastasio

posługuje si

ę

j

ę

zykiem stosunkowo prostym, o do

ść

ograniczonym słownictwie. Do

jego najsłynniejszych melodramatów zaliczaj

ą

si

ę

m.in.: Porzucenie Dydony

(Didone abbandonata, 1724), Hadrian w Syrii (Adriano in Siria, 1732), Olmpiada
(L’Olimpiade, 1733). Muzyk

ę

do jego tekstów pisali najlepsi ówcze

ś

ni

kompozytorzy: Cimarosa, Haendel, Paisiello i in. Tak

ż

e poza granicami Włoch –

sławny był w całej Europie – wystawiano je w oryginale. W znacznej mierze dzi

ę

ki

Metastasiowi libretta pozostały długo domen

ą

włoskich autorów.

Druga połowa XVIII w. jest we Włoszech – podobnie jak w całej Europie –
epok

ą

O

ś

wiecenia. Ludzie włoskiego O

ś

wiecenia (illuministi) pozostaj

ą

oczywi

ś

cie pod silnym wpływem my

ś

licieli francuskich, ale zdecydowanie

radykalne pogl

ą

dy filozoficzno-społeczne tych ostatnich nie s

ą

na ogół we

Włoszech akceptowane. Illuministi – głównie szlachta i kler - wol

ą

zajmowa

ć

si

ę

konkretnymi sprawami, zabiega

ć

o popraw

ę

sytuacji gospodarczej, zwalcza

ć

przes

ą

dy i zacofanie nie wchodz

ą

c w konflikt z absolutystyczn

ą

władz

ą

. Skupiaj

ą

si

ę

przede wszystkim w austriackim wówczas Mediolanie wokół zało

ż

onego pod

kierunkiem braci Pietra (1728-1797) i Alessandra (1741-1816) Verrich czasopisma
„Il Caffé” (Kawiarnia), które ukazywało si

ę

w latach 1764-1766. Zwi

ą

zany był z nim

równie

ż

Cesare Beccaria, autor sztandarowego dzieła włoskiego O

ś

wiecenia –

zwi

ę

złego traktatu O zbrodniach i karach (Dei delitti e delle pene, 1764; pierwsze

tłum. pol. 1772). Stanowi on

ż

arliwy akt oskar

ż

enia przeciwko ówczesnemu

s

ą

downictwu i prawodawstwu karnemu o

ś

redniowiecznym jeszcze rodowodzie,

przeciwko nieludzkim karom i torturze; stwierdza jednocze

ś

nie,

ż

e na pa

ń

stwie

ci

ąż

y obowi

ą

zek zwalczania przyczyn przest

ę

pstw. Traktat Beccarii przyj

ę

li bardzo

przychylnie francuscy encyklopedy

ś

ci i zwolennicy O

ś

wiecenia w całej Europie. Do

włoskich illuministi zaliczaj

ą

si

ę

jeszcze m.in. neapolita

ń

czycy Antonio Genovesi,

uniwersytecki profesor ekonomii, oraz Gaetano Filangieri, autor monumentalnej,
wielotomowej Nauki o prawodawstwie (Scienza della legislazione, 1780-1791).
Interesuj

ą

c

ą

postaci

ą

jest Giuseppe Baretti, 1719-1789, piemoncki mieszczanin,

który długo przebywał w Londynie. Obdarzony niezwykle ci

ę

tym piórem, po

powrocie do Włoch wydawał w latach 1763 - 1765 w Wenecji czasopismo „La
Frusta letteraria” (Bicz literacki), w którym kpił bezlito

ś

nie zwłaszcza z twórczo

ś

ci

poetyckiej Arkadii; uchodzi poniek

ą

d za ojca włoskiej krytyki literackiej.

Pami

ę

tnikarstwo i literatura podró

ż

nicza. Wysuwa si

ę

tu na czoło wenecjanin

10

Giacomo Casanova, 1725-1798, ze swoj

ą

wyj

ą

tkowo obszern

ą

, napisan

ą

po

francusku Histori

ą

mojego

ż

ycia (Histoire de ma vie, wyd. dopiero 1827). Ksi

ąż

ka

ta dostarcza po dzi

ś

dzie

ń

pasjonuj

ą

cej lektury, maj

ą

c przy tym nieprzemijaj

ą

c

ą

warto

ść

dokumentarn

ą

. Pozostaj

ą

na zawsze w pami

ę

ci niektóre jej fragmenty, jak

ucieczka Casanovy z weneckiego wi

ę

zienia czy jego dramatyczny pojedynek w

Warszawie z polskim dostojnikiem. Szereg innych autorów zredagował barwne
relacje z podró

ż

y po wielu krajach europejskich, w pierwszym rz

ę

dzie Francji,

Anglii i Niemiec.
Narodziny nowoczesnego dziennikarstwa: wenecjanin Gaspare Gozzi, 1713-
1786, zubo

ż

ały arystokrata, w wydawanej przez siebie w latach 1760-1761

”Gazzetta veneta” opisuje i komentuje wydarzenia bie

żą

ce w Wenecji, przeplataj

ą

c

i o

ż

ywiaj

ą

c kronik

ę

anegdotami, recenzjami teatralnymi, wizerunkami postaci.

Giuseppe Parini, 1729-1799, o

ś

wieceniowy poeta. Duchowny, zarabia na

ż

ycie

najpierw jako nauczyciel w rodzinie mediola

ń

skch arystokratów, pracuje potem w

szkolnictwie publicznym w Mediolanie. Zna illuministi z kr

ę

gu „Il Caffè” i podziela

ich

ś

wiatopogl

ą

d, daj

ą

c temu dowód najpierw w swoich odach (Odi, wyd. 1791),

po

ś

wi

ę

conych w znacznej cz

ęś

ci szerzeniu o

ś

wieceniowych haseł. Jego

najwa

ż

niejszy utwór to satyryczno-dydaktyczny poemat (ponad 3700 wersów

jedenastozgłoskowcem bezrymowym) Dzie

ń

(Il Giorno,1763-1799) w 4 cz

ęś

ciach:

Ranek (Il Mattino), Południe (Il Mezzogiorno), Zmierzch (Il Vespro) i Noc (La
Notte). Bohaterem cało

ś

ci jest „Panicz” (il Giovin Signore) – młody mediola

ń

ski

arystokrata, obok którego wyst

ę

puje sam autor w roli doradcy: Panicz powinien

post

ę

powa

ć

podobnie jak inni, równi mu stanem. Idzie tu oczywi

ś

cie o

unaocznienie, jak bardzo bezcelowa i paso

ż

ytnicza jest egzystencja klasy

umieszczonej na szczycie drabiny społecznej. Parini okazuje si

ę

wi

ę

c

zdecydowanym przeciwnikiem przywilejów klasowych, człowiekiem O

ś

wiecenia

przekonanym o tym,

ż

e do wspólnego dobrobytu powinni przyczynia

ć

si

ę

wszyscy.

Swój egalitaryzm wyra

ż

a jednak w łagodny do

ść

sposób, w chrze

ś

cija

ń

skim

niemal, moralizuj

ą

cym duchu.

Teatr doby O

ś

wiecenia: Carlo Goldoni, 1707-1793. Wenecjanin Goldoni ze

skromnej mieszcza

ń

skiej rodziny pozostaje nadal najlepszym, najbardziej w

ś

wiecie znanym włoskim komediopisarzem. Wi

ę

kszo

ść

ż

ycia sp

ę

dził w rodzinnym

mie

ś

cie, lecz w 1762 r. przeniósł si

ę

na stałe do Pary

ż

a. W swojej bardzo obfitej

twórczo

ś

ci – ponad 200 utworów scenicznych – aprobował program O

ś

wiecenia,

wypowiadał si

ę

przeciw ujemnym zjawiskom w

ż

yciu społecznym, przeciw

przestarzałym, nieracjonalnym tradycjom i obyczajom. Stan trzeci, nie wył

ą

czaj

ą

c

plebsu, odgrywa w jego komediach najwa

ż

niejsz

ą

rol

ę

. Podobnie jak prawie

wszyscy illuministi zachowuje jednak Goldoni daleko posuni

ę

t

ą

ostro

ż

no

ść

: pomija

tematyk

ę

religijn

ą

, nie mówi

ą

c ju

ż

o politycznej. Cechuje go niezachwiany

optymizm: zło okazuje si

ę

zawsze słabsze od dobra. W realistycznym teatrze

Goldoniego znajdujemy sugestywny obraz społecze

ń

stwa jego czasów. Do

najbardziej znanych, po dzi

ś

dzie

ń

wystawianych nie tylko we Włoszech jego

komedii zaliczaj

ą

si

ę

przede wszystkim: Sługa dwóch panów (Il servitore di due

padroni, 1746), Mirandolina (La locandiera, 1753), Placyk (Il campiello, 1756),
Gbury (I rusteghi, 1760) Awantura w Chioggi (Le baruffe chiozzote, 1762),
Wachlarz (Il ventaglio, 1764); cz

ęść

z nich napisał w dialekcie weneckim. Tzw.

„reforma teatralna” Goldoniego wymierzona była w komedi

ę

dell’arte – teatr bez

literackich tekstów – trzeba jednak przyzna

ć

,

ż

e sam wzi

ą

ł z niej niemało

(zawrotne chwilami tempo akcji,

ż

ywy dialog). Sztuki Goldoniego dotarły do Polski

ju

ż

w XVIII w.

Goldoni miał w Wenecji zaci

ę

tego wroga. Był nim hrabia Carlo Gozzi (1720-1806),

młodszy brat Gaspara (p. wy

ż

ej), arystokratyczny konserwatysta, zdecydowany

przeciwnik O

ś

wiecenia, a jednocze

ś

nie utalentowany literat. W Goldonim widział

zuchwałego mieszczanina, a „reforma” rozdra

ż

niła go jako zamach na włosk

ą

tradycj

ę

teatraln

ą

. Postanowił dowie

ść

,

ż

e on, pisz

ą

c zupełnie inaczej ni

ż

Goldoni,

odniesie wi

ę

kszy jeszcze sukces. Tak si

ę

te

ż

stało dzi

ę

ki Ba

ś

niom (Fiabe)

11

Gozziego – pocz

ą

tkowo lu

ź

nym scenariuszom jak w komedii dell’arte, pó

ź

niej

pełnym tekstom literackim, przeznaczonym jednak zawsze dla aktorów
wyst

ę

puj

ą

cych w maskach, które Goldoni ze swojego teatru wyeliminował. Miło

ść

do trzech pomara

ń

czy (L’amore delle tre melarance, 1761), Bł

ę

kitny potwór (Il

mostro turchino, 1765), Król Jelonek (Il re Cervo, 1772), Ksi

ęż

niczka Turandot

(Turandot, 1772) i in., wszystkie o ba

ś

niowym charakterze, oczarowały weneck

ą

publiczno

ść

, która odwróciła si

ę

od Goldoniego, co skłoniło go do przeniesienia si

ę

do Francji. Najbardziej znanym utworem Gozziego jest dzi

ś

Ksi

ęż

niczka Turandot

– tak

ż

e dzi

ę

ki operze Pucciniego.

U schyłku stulecia tworzy najwybitniejszy włoski tragediopisarz, piemoncki
arystokrata hr. Vittorio Alfieri, 1749-1803. Niezale

ż

ny finansowo wiele

podró

ż

ował po Europie, potem osiedlił si

ę

we Florencji. Jego ideałem była

bohaterska walka z tyrani

ą

; pisał o tym w swoich traktatach proz

ą

. Walka z tyrani

ą

jest te

ż

tematem wielu jego tragedii. Stylizowany bohater republika

ń

ski, lub w

ka

ż

dym razie walcz

ą

cy o wolno

ść

, zderza si

ę

tam z równie stylizowanym,

bezlitosnym despot

ą

; zło

ż

ona jest psychika owych postaci, umiej

ę

tnie stopniowany

konflikt prowadzi niechybnie do

ś

mierci jednej lub obu. Alfieri pisze

jedenastozgłoskowcem bezrymowym, jego j

ę

zyk jest umy

ś

lnie szorstki,

niemelodyjny, ma wyra

ż

a

ć

uczucia wzniosłe i gwałtowne. Tematy czerpie z

mitologii, z historii i z Biblii na wzór tragediopisarzy dawniejszych. Oto kilka
tytułów: Agamemnon (Agamennone), Tymoleon (Timoleone), Wirginia (Virginia),
Sprzysi

ęż

enie Pazzich (La congiura dei Pazzi), Filip II (Filippo II), Maria Stuart

(Maria Stuarda), Saul (Saul) – wszystkie z lat 1774-1786, wyd. w latach 1787-
1789. Ceniony we Włoszech Alfieri był zawsze stosunkowo mało znany za
granic

ą

, chocia

ż

np. w Polsce przetłumaczono i wystawiono kilka jego tragedii na

pocz

ą

tku XIX w.