Ustka, 28.12.2008 – 02.01.2009

19

Bodźce podprogowe w komunikacji interpersonalnej –

jak wysyłamy i odczytujemy mikroekspresje twarzy

Dorota Badowska

Studenckie Koło Naukowe Neurobiologii

Zdolność rozpoznawania twarzy jest niezwykle ważn

֒

a

umiej

֒

e

tności

֒

a

w ży-

ciu społecznym: umożliwia wzajemn

֒

a

identyfikacj

֒

e

i służy jako podstawowe

narz

֒

e

dzie w komunikacji interpersonalnej nie tylko u ludzi, ale również innych

gatunków, np. owiec czy makaków. Percepcja twarzy jest procesem bardzo
złożonym, przebiegaj

֒

a

cym zarówno na poziomie świadomym jak i nieświa-

domym. Jej przebieg można podzielić na kilka etapów:

1. Detekcja twarzy – „ten bodziec jest twarz

֒

a

”. Detektor twarzy u ludzi

jest niezwykle czuły, co sprawia, że czasem dostrzegamy twarze np. we
wzorze na dywanie czy w kształcie chmury.

2. Rozpoznanie wyrazu twarzy – bardzo ważny etap umożliwiaj

֒

a

cy nam

stwierdzenie, czy oznacza ona dla nas zagrożenie (czy nie wyraża np.
strachu lub wrogości)

3. Określenie, czy jest to twarz znajoma czy nieznajoma?
4. Kategoryzacja – czy to twarz kolegi z wydziału czy aktora z telewizji?
5. Identyfikacja osoby – kto to jest? Jakie wspomnienia wi

֒

a

ż

֒

a

si

֒

e

z t

֒

a

osob

֒

a

?

6. Pełne rozpoznanie – przywołanie imienia osoby

Istotnym pytaniem jest czy w twarzy rozpoznajemy komponenty (szcze-

góły) czy konfiguracje (całokształt)? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi.
Prawdopodobnie przetwarzanie jednych i drugich odbywa si

֒

e

równolegle

i jest wzajemnym dopełnieniem.

W badaniach na makakach wykazano istnienie w korze skroniowej mózgu

grup neuronów aktywnych wył

֒

a

cznie podczas obserwacji twarzy, co wi

֒

e

cej

wył

֒

a

cznie twarzy widzianych od frontu, z profilu lub głowy widzianej od

dołu, z góry czy od tyłu. Reakcja jeszcze innych neuronów jest specyficzna
dla widoku konkretnego osobnika albo ekspresji. Obszary mózgu, w któ-
rych zlokalizowany jest ten procesor twarzy to kora skroniowa (orientacja
przestrzenna i rozpoznanie bodźca), zakr

֒

e

t wrzecionowaty (rozpoznanie rasy

i tożsamości), ciało migdałowate (uznanie twarzy za znajom

֒

a

, reagowanie

emocjonalne) i wyspa (odczuwanie i rozpoznanie wstr

֒

e

tu).

Przetwarzanie informacji o twarzy przebiega podobnie jak w przypadku

innych bodźców. Sygnał z siatkówki dociera do wzgórza, nast

֒

e

pnie przez

ciało kolankowate boczne dociera do kory wzrokowej V1 płata potylicz-
nego. W korze V1 szlak si

֒

e

rozwidla na dwie drogi. Droga brzuszna (tzw.

droga „co?”) w płacie skroniowym umożliwia nam określenie kolejno gł

֒

e

bi,

kształtu, koloru i wygl

֒

a

du całego bodźca. Dzi

֒

e

ki drodze grzbietowej w płacie

ciemieniowym (drodze „gdzie?”) określamy lokalizacj

֒

e

bodźca. Płat cie-

mieniowy otrzymuje informacje nie tylko z kory V1, ale też ze wzgórków
czworaczych wzgórza. Istnienie tej alternatywnej drogi tłumaczy zjawisko
ślepowidzenia (ang. blindsight): po zniszczeniu kory V1 niewidomi pacjenci
s

֒

a

w stanie określić, gdzie jest bodziec, choć go nie widz

֒

a

.

20

II Sylwestrowe Warsztaty Naukowe

Systemy procesowania twarzy można podzielić również na system podsta-

wowy, umożliwiaj

֒

a

cy określenie wygl

֒

a

du twarzy, oraz na system rozszerzony,

dzi

֒

e

ki któremu identyfikujemy twarz, skupiamy na niej uwag

֒

e

i reagujemy

emocjonalnie. Zaburzenie działania pierwszego systemu objawia si

֒

e

prozo-

pagnozj

֒

a

– chorob

֒

a

polegaj

֒

a

c

֒

a

na nierozpoznawaniu twarzy. Uszkodzenie

systemu rozszerzonego może skutkować agnozj

֒

a

prozopoafektywn

֒

a

– nieroz-

poznawaniem emocji na twarzach.

Rysunek 1: Kora ruchowa umożliwia świa-
dom

֒

a

kontrol

֒

e

mimiki i ekspresj

֒

e

uśmiechu

pozowanego (z lewej). Uśmiech spontaniczny
jest za to efektem działania ośrodków pod-
korowych, dzi

֒

e

ki czemu może być prezento-

wany automatycznie, bez udziału świadomości
(z prawej).

Za rozpoznawanie eks-

presji odpowiada wiele struk-
tur. Niektóre, jak kora oczo-
dołowo-czołowa i tylna cz

֒

e

ść

lewej półkuli, s

֒

a

aktywne

niezależnie od rodzaju pre-
zentowanych ekspresji. Inne
s

֒

a

specyficzne dla określo-

nych emocji. Istotn

֒

a

rol

֒

e

pełni ciało migdałowate od-
powiadaj

֒

a

ce za rozpozna-

wanie strachu i złości. Co
ciekawe, wysyła hamuj

֒

a

ce

projekcje do zakr

֒

e

tu wrze-

cionowatego, który odpo-
wiada za określenie cech
wygl

֒

a

du i identyfikacj

֒

e

twa-

rzy. Może być to potencjal-
nie wytłumaczeniem, dla-
czego niektóre ofiary gwałtu nie s

֒

a

w stanie podać policji tak podstawowych

danych jak rasa czy kolor włosów napastnika. W stresie ciało migdałowate
jest bardzo aktywne. Możliwe, że nadmiernie hamuje wtedy zakr

֒

e

t wrzecio-

nowaty, utrudniaj

֒

a

c procesowanie twarzy. Za percepcj

֒

e

gniewu odpowiada

zakr

֒

e

t obr

֒

e

czy i obszar rdzeniowy pnia mózgu, natomiast wstr

֒

e

t rozpozna-

jemy dzi

֒

e

ki aktywności j

֒

a

der podstawy, wyspy oraz skorupy. Wyspa jest

struktur

֒

a

zwi

֒

a

zan

֒

a

z ze zmysłem smaku i powonienia. Ł

֒

a

czy zatem od-

bieranie sygnałów obrzydzenia od innych ludzi z afektywn

֒

a

ocen

֒

a

danego

pożywienia lub zapachu.

Szczególnym rodzajem ekspresji s

֒

a

mikroekspresje, czyli podprogowe wy-

razy emocji – zbyt krótkotrwałe, by nasz rozmówca odebrał je świadomie.
Pojawiaj

֒

a

si

֒

e

na naszych twarzach w sposób niekontrolowany i odzwier-

ciedlaj

֒

a

nasze prawdziwe emocje, cz

֒

e

sto te, których nie chcemy ujawnić.

Zjawisko zostało odkryte przez amerykańskiego badacza, Paula Eckmana.
Analizował on nagranie video rozmowy lekarza i pacjentki, która usiłowała
ukryć swój zamiar popełnienia samobójstwa. W zwolnionym tempie wi-
doczne były krótkotrwałe wyrazy smutku na jej twarzy, które maskowała
uśmiechem. To odkrycie stało si

֒

e

pocz

֒

a

tkiem całej serii badań dotycz

֒

a

cych

komunikacji podprogowej.

Wyst

֒

e

powanie mikroekspresji tłumaczy si

֒

e

istnieniem dwóch systemów

kontroli mi

֒

e

śni. Pierwszy, tzw. układ piramidowy, umożliwia świadome ste-

Ustka, 28.12.2008 – 02.01.2009

21

rowanie ruchami – informacje do mi

֒

e

śni biegn

֒

a

niemal bezpośrednio z kory

motorycznej. Drugi układ, tzw. pozapiramidowy, odpowiada m.in. za nie-
świadome wykonywanie ruchów, ponieważ ma swój pocz

֒

a

tek w strukturach

podkorowych. Duże znaczenie ma układ limbiczny, co oznacza, że emocje
maj

֒

a

silny wpływ na wyraz naszej twarzy (ryc. 1). Istniej

֒

a

mi

֒

e

śnie, które

nie s

֒

a

kontrolowane przez układ piramidowy, jednak mog

֒

a

być pobudzane

przez układ pozapiramidowy np. mi

֒

e

sień marszcz

֒

a

cy brwi może być świado-

mie uruchamiany przez jedynie 15% populacji.

Ciekawym przykładem jest uśmiech. Wyróżniamy uśmiech spontaniczny

(tzw. uśmiech Duchenne’a) oraz pozowany jak do zdj

֒

e

cia (uśmiech paname-

rykański). Jak je rozróżniamy? Badania dowiodły, że uśmiech spontaniczny,
w odróżnieniu od panamerykańskiego, oprócz ust angażuje również oczy.

Mikroekspresje s

֒

a

odczytywane przez nas nieświadomie dzi

֒

e

ki syste-

mowi szybkiego reagowania emocjonalnego angażuj

֒

a

cego ciało migdałowate.

Wykazano, że można skutecznie symulować wpływ mikroekspresji w la-
boratorium. Podprogowa prezentacja zdj

֒

e

ć ekspresji gniewu, strachu czy

obrzydzenia podczas nagrania video istotnie wpływa na to, jak osoby badane
oceniaj

֒

a

wypowiedzi aktorów w filmie. Daje to podstawy do prowadzenia

dalszych badań nad odbieraniem mikroekspresji zarówno na poziomie psy-
chologicznym jak i neuropsychologicznym.

Dla zainteresowanych – nagrania mikroekspresji w zwolnionym tempie:

http://www.youtube.com/watch?v=EXm6YbXxSYk
http://www.youtube.com/watch?v=BPmsH7-OY4s

Literatura

[Grabowska, 1997] Grabowska (1997). Mózg a zachowanie. PWN.
[Ohme, 2003a] Ohme, R. K. (2003a). Podprogowe informacje mimiczne.
[Ohme, 2003b] Ohme, R. K. (2003b). Tajemnice mikroekspresji. In Auto-

matyzmy w regulacji psychicznej: nowe perspektywy

, pages 97–108. R. K.

Ohme and M. Jarymowicz.

[Ohme, 2006] Ohme, R. K. (Kwiecień 2006). Czy te oczy mog

֒

a

kłamać? In

Polityka

.

[www, nd] www (n.d.). http://thebrain.mcgill.ca.