Stres, sytuacje trudne
i wypalenie zawodowe

Biologiczne i medyczne
koncepcje stresu

Literatura na podstawie której opracowano treści wykładu:

1.

Anczewska, M., Świtaj, P., Roszczyńska, J. (2005). Wypalenie zawodowe. Postępy Psychiatrii i Neurologii 2005;
14 (2): 67–77.

2.

Hobfoll S., Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. Gdańsk 2006

3.

Maslach C., Wypalenie – w perspektywie wielowymiarowej. [w:] Sęk H., Wypalenie zawodowe. Przyczyny.
Mechanizmy. Zapobieganie. Warszawa 2000.

4.

Kozak S., Patologie w środowisku pracy Zapobieganie i leczenie. Warszawa 2009.

5.

Kurcz I., Kądzielawa D. (red.), (2002). Psychologia czynności nowe perspektywy. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe SCHOLAR.

6.

Litzke S., Schuh H., Stres, mobbing i wypalenie zawodowe. Gdańsk 2007.

7.

Reykowski J.(1968). Eksperymentalna psychologia emocji. Warszawa: Książka i Wiedza.

8.

Rongińska T., Gaida W., Strategie radzenia sobie z obciążeniem psychicznym w pracy zawodowej. Zielona
Góra 2001.

9.

Terelak J., Człowiek i stres. Bydgoszcz-Warszawa 2008.

10.

Terelak J., Psychologia stresu. Warszawa 2001.

11.

Tomaszewski T. (1963). Wstęp do psychologii. Warszawa: PWN.

12.

Tomaszewski T. (red.). (1975). Psychologia. Warszawa: PWN.

13.

Tomaszewski T. (1984). Ślady i wzorce. Warszawa: WSiP.

14.

Terelak J. (2008). Człowiek i Stres. Bydgoszcz-Warszawa: Oficyna Wydawnicza Branta.

15.

Wilczek-Rużyczka, E. (2008). Wypalenie zawodowe a empatia u lekarzy i pielęgniarek. Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego.

„(…)jesteśmy w samym środku epidemii stresu,

powodującego choroby, a nawet śmierć.”

(Sheridan, Radmacher 1998, s. 206)

Biologiczne koncepcje stresu

—

Koncepcja homeostazy

—

Koncepcja stresu – dystresu Selye’go

Przed … koncepcją homeostazy

Claude Barnard „Prawo stałości środowiska wewnętrznego”

Komórki organizmów wielokomórkowych, żyją we

własnym odizolowanym od świata środowisku, w którym
zachodzą zmiany, często zakłócające czynności organizmu lub
zagrażające jego życiu.

Środowisko wewnętrzne jest gwarantem stałości i jest

jednocześnie warunkiem niezależnej egzystencji ustroju.

http://i.wp.pl/a/f/jpeg/22719/640x260gabka.jpeg

http://www.betanki.org.pl/wp-
content/uploads/2013/03/rozw%C3%B3j-dziecka-
150x150.jpg

Przed … koncepcją homeostazy

Większość mechanizmów adaptacyjnych ma charakter

ujemnego sprzężenia zwrotnego (poza niektórymi reakcjami
patologicznymi). Schemat ujemnego sprzężenia zwrotnego:
warunkiem przetrwania organizmu narażonego na wpływy
świata

otaczającego

jest

sprawność

mechanizmów

fizjologicznych, odpowiedzialnych za zmiany w środowisku
wewnętrznym i przeciwstawiające się im reakcje, czyli za
utrzymanie status quo ante.

Claude Barnard „Prawo stałości środowiska wewnętrznego”

Stałość środowiska wewnętrznego jest podstawowym

warunkiem życia w przyrodzie i utrzymywana jest ona dzięki
procesom fizjologicznym i biochemicznym organizmu.

Koncepcja homeostazy

Walter Cannon (1927) „Mądrość ciała”

„Mądrości ciała upatruje się w systemie mechanizmów

regulacyjnych, które pozwalają organizmowi odpowiadać
w sposób korzystny na bodźce środowiskowe”.

Cannon wprowadził pojęcie

homeostazy

.

Homeostaza

– (gr. homoios – podobny, stasis - stan, można

tłumaczyć jako stałą moc, czyli jako zdolność do pozostawania
takim

samym)

jest

określeniem

różnych

procesów

regulacyjnych, opartych na zasadzie ujemnego sprzężenia
zwrotnego, które umożliwia organizmowi utrzymywanie na
stałym poziomie pewnej liczby parametrów fizycznych i
chemicznych.

Przykład homeostazy: działanie termostatu

Przykład homeostazy: regulacja temperatury w organizmie

człowieka

Koncepcja homeostazy

Homeostaza zakłada, że ustrój funkcjonuje prawidłowo

tylko w tych granicach, które są określone przez
umiejętność utrzymania stałości środowiska
wewnętrznego w sytuacji działania różnych czynników
presji (under stress).

Czyli tylko w takich granicach w których możliwa jest

szybka adaptacja, aby stan organizmu został zachowany
w ściśle określonych dla niego ramach, oraz organizm mógł
funkcjonować bez zakłóceń w zmienionych warunkach.

Homeostaza jest pojęciem, wyobrażeniem idealnym,

ponieważ w rzeczywistości może zdarzyć się, że po
zadziałaniu bodźca, organizm nie zawsze wraca do stanu
wyjściowego.

Wyjaśnianie mechanizmów funkcjonowania organizmów

możliwe jest przy użyciu pojęć: homeostazy, adaptacji i
stresu.

Po…koncepcji homeostazy

Statyczny

charakter

homeostazy

zostaje

zastąpiony

„

homeodynamiką

” i „

allostazą

”.

—

Homeodynamika

= homeorheusis (wszystko co niesteałe,

płynne) = rheostasis (plastyczność, ruchliwość procesów
fizjologicznych organizmu)

—

Allostaza

– oznacza proces osiągania stabilności środowiska

wewnętrznego poprzez zmianę. Allostaza zachodzi dzięki
współdziałaniu określonych układów organizmu i substancji
przez niego wydzielanych.

Koncepcja allostazy pozwala zrozumieć mechanizmy

zarządzające procesami biologicznymi organizmów żywych.

Koncepcja stresu – dystresu Selye’go

Koncepcja oparta na

Ogólnym Zespole Adaptacyjnym

,

używanym wcześniej do wyodrębniania mechanizmów
choroby.

Stress

?

stres

‚(problem z przekładem pojęcia stress)

-

Trudność z używaniem pojęcia przez Selye’go (stress =
stres, strain, noxius agents ?);

-

Trudności z polskim przekładem stress, stres, a może presja
lub napór;

-

Przyjęto określenie stres, którego definicja nie jest
jednoznaczna, ale jest ściśle powiązana ze

zwykłym

zespołem choroby

Stres wg Selye’go

„Stres jest nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie
stawiane mu żądania”. (1979)

Lub innymi słowy:

„Nieswoiste żądanie aktywności jako takiej, jest istotą stresu”.
(1979)
„Niezależnie od tego jaki jest rodzaj zakłócenia wszystkie te
czynniki mają jedną cechę wspólną – zwiększają żądanie
przystosowania się organizmu. Żądanie to jest nieswoiste i
wymaga przystosowania się do zakłócenia niezależnie od jego
charakteru”. (1979)
„Stres jest określany jako stan organizmu na który składają się
wszystkie niespecyficzne (nie związane z istotą i działaniem
bodźca szkodliwego) reakcje organizmu,

czyli stres to stan

organizmu stanowiący odpowiedź na szkodliwe bodźce

.

(1975)

Pojęcie stresu wg Selye’go

Działanie na organizm czynników szkodliwych (stresorów), np.
infekcja, wysoka temperatura, zranienia wywołują w
organizmie stan stresu, czyli zespół zmian fizjologicznych, które
służą obronie organizmu. Zmiany te bywają dwojakiego
rodzaju:

—

Zmiany specyficzne zachodzące w obrębie zadziałania
stresora określane są przez Selye’go jako

Lokalny zespół

adaptacyjny (LAS)

—

Zmiany globalne, niespecyficzne określone są jako

Ogólny

zespół adaptacyjny (GAS),

który to zespół jest

istotą

koncepcji stresu wg Selye’go

Reakcja stresowa

Ogólny syndrom adaptacyjny (GAS)

stadium wyczerpania

reakcja alarmowa

stadium odporności

Normalny poziom

odporności

Reakcja stresowa – I istotny element teorii

Rozwój reakcji stresowej następuje przez trzy stadia

—

Stadium reakcji alarmowej

, wyróżnia się dwie fazy :

—

Faza szoku

: obejmuje początkowy bezpośredni wpływ czynnika

szkodliwego na organizm, następuje pobudzenie organizmu do
obrony (spadek ciśnienia krwi, obniżenie temperatury) oraz
wskaźników uszkodzenia organizmu;

—

Faza przeciwdziałania szokowi

: obejmuje aktywne reakcje obronne

organizmu, którym towarzyszą zmiany w funkcjach fizjologicznych –
wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury

—

Stadium odporności,

organizm względnie przystosowuje się do

działania bodźców szkodliwych jednocześnie obniża się tolerancja
dla innych bodźców wcześniej uważanych za nieszkodliwe.

—

Stadium wyczerpania

, pojawia się kiedy czynniki szkodliwe

działają zbyt długą lub zbyt intensywnie, następuje pobudzenie
organizmu ale nie jest ono związane z niwelowaniem oddziaływań
czynników

szkodliwych

ale

z

rozregulowaniem

funkcji

fizjologicznych organizmu i utratą przez organizm zdolności
obronnych.

Energia przystosowania – II istotny element teorii

Energia przystosowania

- Selye wyróżnia „powierzchniową"

i „głęboką" energię przystosowania. Energia powierzchniowa
jest uruchamiana na każde żądanie, a jej wydatki są
uzupełniane kosztem energii głębokiej, która na drodze
adaptacyjnych

zmian

mechanizmów

homeostatycznych

prowadzi do starzenia się i śmierci. Pojęcie dystres lub zły stres
wprowadzono na oznaczenie stresu deprywacji lub stresu
przeciążenia prowadzącego do choroby. Opiera się na
ogólniejszym założeniu, że w każdej chorobie tkwi pewien
pierwiastek przystosowania.

Kategoryzacja pojęcia stres wg Selye’go

Wyróżnione zostały: 4 pojęcia stresu, które Selye

wyodrębnił

według

dwóch

kryteriów:

ilościowych

i jakościowych.

Kryterium ilościowemu odpowiada

wartość stymulacyjna

stresorów

. Kontinuum deprywacja - przeciążenie stymulacyjne

najlepiej charakteryzuje ten aspekt stresu.

Kryterium jakościowemu odpowiada

wartość moralna

stresorów

. Stresory niosące cierpienie i dezintegrację

psychiczną charakteryzowane są pojęciem zły stres i dystres),
zaś stresory motywujące człowieka do wysiłku i osiągnięć
życiowych - pojęciami dobry stres s lub eustres.

Reakcja fizjologiczna organizmu

Uwaga:

Wszystkie stresory wywołują taką samą reakcję

fizjologiczną organizmu.

W stresowej reakcji biorą udział dwa biologiczne systemy:



współczulny układ nerwowy (który aktywuje się jako
pierwszy),



system Podwzgórze – Przysadka – Nadnercza (który zaczyna
działać po pewnym czasie – Oś HPA).

Współczulny (sympatyczny) układ nerwowy - Reakcja walki lub ucieczki.

W pierwszych chwilach po zadziałaniu stresora pobudza

on nadnercza do wydzielania adrenaliny i noradrenaliny.
Wywołuje takie skutki, jak przyspieszenie tętna i oddechu,
szybszą i bardziej efektywną pracę serca (z każdym skurczem
pompowana jest większa ilość krwi), rozszerzenie oskrzeli oraz
źrenic.

Powoduje też rozłożenie tłuszczu na kwasy tłuszczowe i

glicerol, rozkład glikogenu zmagazynowanego w wątrobie do
glukozy, odpłynięcie krwi z kończyn w kierunku mięśni, serca i
mózgu oraz ustanie procesów trawiennych.

Oś HPA

PRZYSADKA

PODWZGÓRZE

NADNERCZA

Hormonalno – neuronalny mechanizm stresu

IDENTYFIKACJA PRZEZ

OŚRODKI KOROWE I

LIMBICZNE

PODZWGÓRZE

PRZYSADKA

KORA NADNERCZY

RDZEŃ NADNERCZY

SYMPATYCZNY

UKŁAD

NERWOWY

Tkanki inne

niż CUN

CUN

KORTYKOLIBERTYNA

ACTH

KATECHOLAMINY

Adrenalina

Noradrenalina

GLIKOKORTYKOIDY

cd…

GLIKOKORTYKOIDY

KATECHOLAMINY

Adrenalina, Nor-adrenalina

Mobilizacja rezerw

tłuszczowych

Dostarczenie substratów

do oddychania

komórkowego

Wzrost poziomu cukru we

krwi

Redukcja stanu zapalnego

Hamowanie reakcji

alergicznych

Wzrost pojemności

minutowej serca

Obniżenie progu

pobudliwości tworu

siatkowatego i rdzenia

przedłużonego

Zwężenie naczyń

krwionośnych skóry i nerek

Rozszerzenie naczyń

krwionośnych w mózgu i w

mięśniach

Wzrost poziomu cukru we

krwi

Epinefryna & Norepinefryna (Adrenalina &Noradrenalina)

Czas od percepcji stresu do wzrostu wydzielania: 2-3 s.

—

wzrost ciśnienia krwi,

—

wzrost rytmu serca, podwyższanie zapamiętywania,

—

poprawa uwagi;

Kortyzol

Czas od percepcji stresu do wzrostu wydzielania: minuty,

godziny, doby

—

zmiana odporności,

—

obniżenie sprawności / funkcjonowania limfocytów

(najpierw tych starszych i mniej sprawnych, następnie
wszystkich innych),

—

uszkadzanie neuronów podwzgórza;

—

wstrzymanie formowania się nowych limfocytów;

—

hamowanie prawidłowej pracy mózgu;

—

uszkadzanie hipokampu;

Kortyzol zwiększa stężenie glukozy we krwi i przyspiesza

rozkład kwasów tłuszczowych do ciał ketonowych. Powoduje
również zmianę przetwarzania informacji docierających do
narządów zmysłów. Zmniejsza wrażliwość zmysłów, czyli
zdolność odbioru najsłabszych bodźców, ale zwiększa zdolność
rozróżniania odrębnych bodźców.

Stres fizjologiczny – podsumowanie

—

Stan

stresu fizjologicznego

powstać może jako wynik

działania szkodliwych czynników o charakterze fizycznym, jak
również na skutek oddziaływania czynników mających
wymiar psychologiczny.

—

Selye w ostatnich koncepcjach prezentuje holistyczne ujęcie
stresu i nową koncepcję zdrowia, która zakłada, że ciało i
psychika powinny być traktowane łącznie jako całościowy i
zintegrowany organizm.

—

Zauważa się ewolucję poglądów od ujęcia stresu
w kategoriach fizjologicznych do stresu w kategoriach
psychologicznych koncentrujących się na nieuchronności
stresu oraz nie ujmowaniu stresu wyłącznie w kategoriach
szkodliwych.

Medyczne koncepcje stresu

—

Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych B.S. i B.P.
Dohrenwendów;

—

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana;

—

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego;

—

Koncepcje psychosomatyczne stresu;

—

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego;

Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych B.S. i B.P. Dohrenwendów

—

Zdarzenia życiowe nadają kształt, kierunek aspektom życia
jednostek.

—

Zdarzenia życiowe są czynnikami stresowymi, które
wpływają na funkcjonowanie człowieka;

—

Zdarzenia życiowe pozostają w korelacji ze zdrowiem
fizycznym jak i psychicznym człowieka.

—

Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych powstała na
podstawie danych socjoepidemiologicznych;

—

Jest traktowana jako predyktor chorób cywilizacyjnych,

Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych B.S. i B.P. Dohrenwendów

Schemat koncepcji:

CZYNNIKI

ŚRODOWISKA

NIEPOŻĄDANE

ZMIANY W ZDROWIU I

FUNKCJONOWANIU

MEDIATORY

ZEWNĘTRZNE

BRAK ZMIAN

STAN STRESU

STRESOWE

ZDARZENIA

ŻYCIOWE

(Pozytywne zmiany)

ROZWÓJ

OSOBOWOŚCI

MEDIATORY

WEWNĘTRZNE

CHARAKTERYSTYKA

OSOBY

Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych B.S. i B.P. Dohrenwendów

Wady koncepcji:

—

niedostatecznie wyjaśnia chorobę,

—

trudności z oceną ilościową stresowych zdarzeń życiowych
(mogą się kumulować);

—

trudności z subiektywizmem i porównywalnością zdarzeń
życiowych pomiędzy różnymi ludźmi, jak również u tych
samych osób;

Podejmowano próby standaryzacji krytycznych zdarzeń

życiowych. Próby te doprowadziły do powstania typowych skal
zdarzeń życiowych, których celem jest ocena poziomu stresu
jednostki związanego z konkretnym zdarzeniem życiowym.

Przykładowe skale do mierzenia stresowych wydarzeń życiowych

I.

Holmes, Rahe (1967), Skala ponownego przystosowania
społecznego (Social Readjustement Rating Scale)

– lista

charakterystycznych dla danego kręgu kulturowego zdarzeń
stresowych, którym przypisano wagi (rangi i punkty), ze
względu na arbitralne kryterium danego zdarzenia dla życia
i rozwoju człowieka.

II.

Paykel, Prusoff, Uhlenhuth, (1971), Skala Zdarzeń
Życiowych (Scale od Life Events)

– skala składa się z 61

pozycji kwestionariusza, oceniających zdarzenia życiowe w
terminach stopnia lęku na podstawie skalo od 0 do 20,
zakłada się że można ocenić stres ilościowo niezależnie od
subiektywnego, specyficznego doświadczenia.

Przykładowe skale do mierzenia stresowych wydarzeń życiowych

III.

Rahe (1975), Kwestionariusz Znaczących Zmian Życiowych
(Recent Life Change Questinnaire)

– kwestionariusz ten

odwołuje

się

do

indywidualnego

doświadczenia

określonego zdarzenia życiowego oraz do oceny trudności
dostosowania się do tego zdarzenia w skali od 1 do 10.
Subiektywna trudność w dostosowaniu się do krytycznego
zdarzenia życiowego interpretowana jest jako ocena
indywidualnego stresu życiowego.

IV.

Sarason, Johnson, Siegiel (1978), Mapa Doświadczeń
Życiowych (Life Experiences Survey)

- 57 kategorii zdarzeń

życiowych (zdarzenia indywidualne o charakterze silnego
wstrząsu życiowego), ocena następuje w skali od +3
zdarzenia o charakterze skaranie pozytywnym do -3
zdarzenia o charakterze skrajnie negatywnym, taki zabieg
pozwala na identyfikację zmian życiowych, które są
definiowane w terminach stresu psychologicznego.

Skala ponownego przystosowania społecznego

1

Śmierć współmałżonka 100

2

Rozwód

73

3

Separacja lub rozstanie 65

4

Pobyt w więzieniu

63

5

Śmierć bliskiego członka rodziny

63

6

Ciężka choroba lub wypadek z uszkodzeniem ciała

53

7

Ślub

50

8

Zwolnienie z pracy/ bezrobocie 47

9

Pojednanie się z małżonkiem 45

10

Przejście na emeryturę 45

11

Znacząca zmiana stanu zdrowia lub zachowania członka

rodziny 44

12

Ciąża 40

13

Trudności seksualne

39

14

Pojawienie się nowego członka rodziny 39

Skala ponownego przystosowania społecznego

15

Poważna zmiana w pracy lub reorganizacja firmy

39

16

Zmiana statusu finansowego

38

17

Śmierć bliskiego przyjaciela

37

18

Zmiana stanowiska pracy 35

19

Konflikty w rodzinie

35

20

Wysoki kredyt lub poważne obciążenie hipoteki

30

21

Problemy z hipoteką/ odmowa kredytu

30

22

Napad, kradzież, włamanie

30

23

Awans w pracy lub degradacja stanowiska 29

24

Syn/córka opuszcza dom rodzinny 29

25

Kłopoty z teściową / teściem

29

26

Wybitne osiągnięcia osobiste

28

27

Podjęcie lub utrata pracy przez współmałżonka

26

28

Rozpoczęcie lub zakończenie nauki 26

29

Znacząca zmiana warunków życia 25

Skala ponownego przystosowania społecznego

30

Znacząca zmiana nawyków osobistych np. jedzeniowych

24

31

Kłopoty z szefem 23

32

Zmiana godzin lub warunków pracy

20

33

Zmiana miejsca zamieszkania

20

34

Zmiana szkoły

20

35

Znacząca zmiana rozrywek

19

36

Znacząca zmiana aktywności religijnych

19

37

Znacząca zmiana kontaktów towarzyskich 18

38

Niewielka pożyczka

18

39

Znacząca zmiana przyzwyczajeń dotyczących snu.

16

40

Znacząca zmiana dotycząca kontaktów z rodziną

15

41

Znacząca zmiana sposobu odżywiania się 15

42

Urlop 13

43

Święta spędzone z rodziną

12

44

Niewielkie wykroczenie prawne

11

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana

Istotą teorii kryzysu jest jej aspekt rozwojowy

,

zakłada ona, że osobowość człowieka kształtuje się
pod wpływem stresu skokowo, tj. od kryzysu do
kryzysu.

Caplan

definiuje

kryzys

jako:

„stan

emocjonalnego stresu, który zmusza organizm do
przeciwstawienia się sytuacji stresowej poprzez
mobilizację mechanizmów obronnych”.

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana

Teoria kryzysu przypisuje sytuacjom kryzysowym

pozytywną rolę w rozwoju osobowości człowieka,

podejście to jest możliwe dzięki przekonaniu o
możliwościach adaptacyjnych człowieka. Natomiast
zespoły psychopatologiczne stanowią fazę naturalną
procesu

adaptacji

do

nowych

warunków

środowiskowych.

Caplan był także świadomy, że z kryzysu można

wyjść w kierunku przewlekłej choroby a nawet
śmierci (np. próbą samobójczą), podkreślał jednak, że
częściej wychodzi się w kierunku adaptacji
pozytywnej (tzw. dezintegracji pozytywnej).

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana

Odwołując się do rozwojowych cykli życiowych

proponowanych przez Eriksona, Caplan wyodrębnia
towarzyszące im kryzysy psychospołeczne, każdy z
kryzysów powinien być rozwiązany samodzielnie, a bazą do
jego rozwiązania stają się aktualne możliwości wyznaczone
poziomem dojrzałości jednostki:



Niemowlęctwo: Zaufanie vs. Brak Zaufania,



Wczesne Dzieciństwo: Autonomiczność vs. Wstyd I
Niepewność,



Okres Przedszkolny: Inicjatywa vs. Wina,



Średnie Dzieciństwo: Pracowitość vs. Poczucie
Niższości,



Młodzieńczość: Tożsamość vs. Rozproszenie,



Wczesna Dorosłość: Intymność vs. Izolacja,



Średnia Dorosłość: Produktywność vs. Stagnacja,



Starość: Integracja vs. Utrata Nadziei.

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana

Stres wywołany sytuacją kryzysową prowadzi nie tylko

do mobilizacji sił obronnych człowieka, ale także do nowej
jakościowo

sytuacji,

reorganizacji

mechanizmów

adaptacyjnych (tzw. obronnych) osobowości.

Kryzys może mieć charakter rozwojowy i incydentalny,

charakter rozwojowy kryzysu przypisuje się tym
sytuacjom kryzysowym na które jednostka, człowiek
bywa przygotowywany

np. pójście do przedszkola,

zmiana szkoły, pójście do pierwszej pracy, założenie
rodziny, awans … najczęściej wiąże się to z naturalnym
rozwojem człowieka.

Koncepcja kryzysów życiowych G. Caplana

Natomiast

kryzysy incydentalne zdarzają się

niespodziewanie, są nieoczekiwane, niechciane i
często nagłe

, może to być utrata pracy, choroba

własna lub osoby bliskiej, czy śmierć. Sytuacje
kryzysowe mogą dotyczyć jednostek, ale także grup
mniej lub bardziej formalnych.

Sytuacja

kryzysowa

może

prowadzić

do

dezorganizacji zachowania człowieka, ale z drugiej
strony do większej dojrzałości psychicznej.

Co

pozwala wierzyć w sens interwencji i niesienia
pomocy.

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Teoria dezintegracji pozytywnej ma charakter

rozwojowy

pod warunkiem przyjęcia, że rozwojowe

stany dezintegracyjne wiążą się z określonymi sytuacjami
trudnymi.

Teoria powstała w oparciu o poglądy „ewolucji i

dysolucji funkcji psychicznych” Jacksona, według którego:

Ewolucja polega na przejściu od mechanizmów

prostych, dobrze zorganizowanych, zautomatyzowanych
do mechanizmów o gorszym stopniu organizacji, bardziej
złożonych i niezautomatyzowanych, a procesem
przeciwstawnym jest dysolucja, która prowadzi do
zaburzeń funkcjonowania układu nerwowego, psychiki.

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Ewolucja psychiczna to proces rozluźnienia

pierwotnej spoistości całości (tzw. integracji pierwotnej),
a następnie scalania jej elementów na wyższym
poziomie. I jest to

dezintegracja pozytywna.

Proces dezintegracji pozytywnej jest zgodnie z tą

teorią

"trudem

istnienia",

związanym

z

wewnętrznymi

załamaniami,

kryzysami,

konfliktami, niezadowoleniem z siebie, z poczuciem
winy, wstydu i niższości w stosunku do samego siebie,
pozytywnym nieprzystosowaniem, poszukiwaniem
sensu życia i podejmowaniem ciągłych aktów wyboru

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Mechanizm psychologiczny dezintegracji pozytywnej.

Bieg życia
jednostki

kryzys

dezorganizacja

przejście na wyższy poziom

przejście na ten sam poziom

przejście na niższy poziom

III

I

II

Kryzys może mieć charakter:
I. Progresywny (wejście na wyższy poziom rozwoju

– dezintegracja pozytywna)

II.Stagnacyjny (powrót na ten sam poziom

rozwojowy)

III.Regresyjny (cofnięcie się na niższy poziom

rozwoju)

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Struktury zintegrowane spotyka się głównie u

ludzi przeciętnych (w normie), u których momenty
dezintegracji bywają krótkotrwałe, grają rolę
drugorzędną i szybko przemijają. Zdarzają się krócej
lub

dłużej

trwające

zachwiania

spokojnej,

zintegrowanej postawy.

Przyczyną tych zaburzeń

integracji pierwotnej bywają zazwyczaj stresowe
sytuacje kryzysowe

– gdy minie przyczyna zaburzeń

integracji, osoby ponownie przystosowują się do
otaczającej rzeczywistości i osiągają właściwy
poziom integracji.

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Proces dezintegracji jest mniej lub bardziej

świadomy,

świadomość

własnego

stanu

dezintegracji bywa impulsem do usunięcia tego
stanu, kiedy tak nie jest wymagana jest interwencja
kryzysowa, ponieważ brak interwencji i zgoda na
trwanie w dezintegracji negatywnej może utrwalić
nieefektywne sposoby radzenia sobie ze stresem,
nieefektywne reakcje na stres (z p. widzenia
rozwoju).

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Koncepcja zakład także

dezintegrację negatywną

,

która

zachodzi

wówczas,

gdy:

„proces

dezintegracyjny bądź nie doprowadza jednostki do
osiągnięcia wyższego poziomu rozwoju, bądź
doprowadza do obniżenia jej poziomu (procesy
kompensacyjne spotykane np. w ciężkich kalectwach
przejawiające się w postawie agresywnej do
otoczenia, zamknięcia się w sobie itp.)”.

Koncepcja dezintegracji pozytywnej K.Dąbrowskiego

Oba aspekty procesu dezintegracji pozytywnej vs.

negatywnej Dąbrowski rozpatruje w dwóch postaciach:
jednopoziomowej i wielopoziomowej.

Dezintegracja jednopoziomowa przejawia się w różnych

formach, jak np.: dezintegracja związana z niektórymi
ważniejszymi okresami cyklu życiowego człowieka
dezintegracja wywołana wypadkami, które spotykają
jednostkę; dezintegracja występująca w różnych formach
przystosowania się życiowego; dezintegracja związana z
pewnymi właściwościami typologicznymi (temperament).

Dezintegracja wielopoziomowa czyli hierarchiczna wiąże

się

z

przewartościowaniem

„własnego

środowiska

wewnętrznego" (samoświadomość, samowiedza).

Ścisłe wyodrębnienie, rozgraniczenie obu rodzajów

procesów wydaje się niemożliwe

Koncepcja stresów konstruktywnych M. Jarosza

W koncepcji wyróżnia się

stresy destrukcyjne

o wyraźnie

negatywnym charakterze dla funkcjonowania człowieka i jego
zdrowia oraz

stresy konstruktywne

, które niekiedy mając

charakter urazu psychicznego generalnie prowadzą do zmian
pozytywnych w funkcjonowaniu człowieka i w jego zdrowiu.

Różnica między stresami destrukcyjnymi i konstruktywnymi

polega na tym, że w przypadkach tych pierwszych, skutki
bezpośrednie, jak i odległe mają zdecydowanie charakter
negatywny, zaś w przypadku stresów konstruktywnych, nawet
gdy skutki bezpośrednie są negatywne, to skutki odległe mają
wyraźnie charakter pozytywny, rozwojowy.

Jarosz wprowadza pojęcie wyjaśniające, tzw. stresogennego

efektu komplementarności, które rozumiane jest jako
„dopełniająca rola sytuacji trudnych".

Koncepcja stresów konstruktywnych M. Jarosza

Zdaniem Jarosza:

„Sytuacje stresowe, jeśli tylko nie

stanowią wydarzeń losowych niweczących osiągnięcia
i przekreślających możliwości dalszych działań, okazują się
wręcz potrzebne dla zachowania zdrowia, a nawet i
rozwijania zdrowia”.

Twierdzi też, że „ewentualny korzystny wpływ sytuacji

trudnych na strukturę i funkcjonowanie osobowości zależy od
rodzaju i nasilenia stresorów psychicznych oraz od tego, kto
staje w obliczu sytuacji trudnej, tj. na jaką osobowość
działają czynniki stresowe".

Przed …koncepcjami psychosomatycznymi stresu

—

… łącznik pomiędzy stresem w ujęciu medycznym, a psychologicznym;

—

w znaczeniu psychologicznym pojęcie stresu po raz pierwszy zostało
użyte w 1945 roku, (Ginker, Spiegel Men under Stress);

—

stres został zdefiniowany jako konkretny opis reakcji stresowych

(opisane zostały reakcje psychopatologiczne na stres zagrożenia życia i
zdrowia);

—

młodzi piloci, dla których każdy wylot wiązał się z narażeniem życia i
zdrowia zaczęli wykazywać z czasem symptomy charakterystyczne dla
chorób psychosomatycznych:

znużenie, zmęczenia, reakcje lękowe,

trudności w zasypianiu, bóle głowy, zaburzenia gastryczne,
zaobserwowano

także

reakcje

psychologiczne

w

postaci:

rozdrażnienia, obniżenia kontroli emocjonalnej, zmienności nastroju

;

—

wyróżnili także kilka typów reakcji nerwicowych, składających się na
syndrom tzw. nerwicy wojennej: - przemijające stany lękowe, reakcje
somatyczne pojawiające się pod wpływem czynnika emocjonalnego
(dolegliwości ze strony układu krążenia i przewodu pokarmowego), -
objawy konwersyjne (jąkanie się, głuchota czy niemota histeryczna) -
stany depresyjne, - różnorodne stany zmęczenia i wyczerpania walką,
nerwice pourazowe, po przebytym urazie ośrodkowego układu
nerwowego; rzadziej psychozy reaktywne.

Przed …koncepcjami psychosomatycznymi stresu

Związek psychologicznego stresu z chorobą somatyczną

•

Wpływ stresu i trudnych wydarzeń życiowych na powstawanie
chorób somatycznych (Luban-Plozza, Poldinger, Kroger , 1995)

•

Sytuacja choroby jako sytuacja stresowa o charakterze
chronicznym i znacznej intensywności (Palmer i in. 2004)

Według perspektywy drugiej „…choroba z jednej strony działać
może jako stresor biologiczny na czynności organizmu, a z drugiej
jako stresor psychiczny” (Czubalski 1995, s. 54) Zawiera elementy
charakterystyczne dla stresora:

•

zagrożenie biologiczne i psychospołeczne,

•

zakłóca realizację celów życiowych i stawianych zadań ,

•

utrudnia / uniemożliwia zaspokojenie różnorodnych potrzeb
życiowych,

•

utrata ważnych wartości

•

dolegliwości somatyczne

Psychosomatyka, próba definicji pojęcia

—

Termin psychosomatyka wprowadza J.Ch. Heinroth w 1918 r.

—

szeroko: medycyna psychosomatyczna mówi o istnieniu zależności
pomiędzy czynnikami emocjonalnymi (długotrwałymi, o dużym
nasileniu), a początkiem choroby psychosomatycznej;

—

wąsko: odnosi się do wybranych chorób (psychosomatycznych), w
których czynnik emocjonalny jest wyraźny na początku choroby
(nadciśnienie tętnicze, choroba wrzodowa, dychawica oskrzelowa).

—

Współcześnie zastępuje się termin psychosomatyka – terminem
psychofizjologiczne zaburzenia wegetatywne i trzewne

http://www.psychoterapia-silesia.org.pl/kurs/notes/2_psychosomatyka.pdf

Psychosomatyka

teoria oparta na badaniach
nad wzajemnymi związkami

biologicznymi,

środowiskowymi,

psychologicznymi jako

determinantami

choroby i zdrowia

Założenia koncepcji psychosomatycznych stresu

—

Istnieją fizjologiczne korelaty emocji oraz zależność między
intensywnymi i długotrwałymi emocjami a zdrowiem
somatycznym.

—

Zakłada się jedność psychosomatyczną, mówiącą o tym, że
zmienne psychologiczne i fizjologiczne reprezentują różne
aspekty emocji.

—

Warunkiem

koniecznym

do

powstania

syndromu

psychosomatycznego jest wrodzona słabość określonego
narządu.

Modele psychosomatyki

– Model swoisty

(Alexander, French, za Łazowski 1978) -

Bodziec środowiskowy – aktywizacja konfliktu dla danej
choroby – lęk – zachowania regresyjne – rekcje fizjologiczne
– objawy choroby

– Model niespecyficzny

(Mahl)- bodziec środowiskowy

(uświadomiony lub nieuświadomiony) powoduje stres, w
wyniku którego powstaje stan chronicznego lęku z
towarzyszącymi mu reakcjami fizjologicznymi. Określone
objawy fizjologiczne zdeterminowane są przez słabość
określonego narządu.

– Model indywidualnej reakcji swoistej

(Lockey) - Różne

bodźce środowiskowe (świadome i nieświadome) odbierane
jako stresowe powodują reakcje emocjonalną zależną od
człowieka, a nie od typu konfliktu. Powstałe objawy
psychosomatyczne zależne są nie od rodzaju bodźca, lecz od
rodzaju afektywnej reakcji na stres.

Koncepcje psychosomatyczne stresu przykład:

Koncepcja konfliktów swoistych

Alexandra (1950)

Koncepcja ta zakłada, że bodziec środowiskowy

wywołuje konflikt swoisty dla danej choroby, a jako
ogniwo pośredniczące pojawia się lęk, powodujący
specyficzny

układ

cech

obejmujących

także

zachowanie regresyjne oraz regresyjne reakcje
fizjologiczne, to doprowadza do powstania swoistych
objawów i choroby.

Objawy psychosomatyczne są symbolicznymi,

cielesnymi

reprezentantami

nieświadomych

konfliktów wewnętrznych – to psychoanalityczna
koncepcja stresu.

Koncepcje psychosomatyczne stresu przykład:

Koncepcja konfliktów swoistych

Alexandra (1950)

Alexander wyróżnił choroby psychosomatyczne: astma

oskrzelowa, choroba wrzodowa, wrzodziejące zapalenie
jelita grubego, atopowe zapalenie skóry, reumatoidalne
zapalenie stawów, samoistne nadciśnienie tętnicze,
nadczynność tarczycy.

Czynniki niezbędne do rozwinięcia się choroby:

(1)

określona

konfiguracja

psychodynamiczna

(odnosząca się do popędowości),

(2)

określona

sytuacja

życiowa

(aktywizująca

nieświadomą konfliktowość),

(3) podatność danego narządu. PRZYCZYNĄ CHOROBY

JEST INTERAKCJA TYCH CZYNNIKÓW.

Koncepcje psychosomatyczne stresu przykład:

Koncepcja konfliktów swoistych

Alexandra (1950)

Koncepcja ta zakłada, że:

•

Specyficzne problemy związane są ze specyficznymi
chorobami

•

Problemy mają charakter konfliktowy związany z
popędowością

•

Problemy dotyczą okresu pregenitalnego

Określony typ stresu związany jest z określonym

zaburzeniem

Przykład: u osoby chorej na astmę problemem jest

nierozwiązana wczesnodziecięca zależność od matki,
napad duszności jest transformacją stłumionego płaczu.

Objawy somatyczne nie mają znaczenia symbolicznego.

Wynikają z nadmiernego pobudzenia fizjologicznego
wynikającego z wypartej (nieświadomej) konfliktowości

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Antonovsky opierając się na założeniu braku

dychotomicznego podziału na zdrowie/chorobę w to
miejsce proponuje pojęcie

kontinuum zdrowia-choroby

–

odnoszące się zarówno do sfery psychicznej, jak i
somatycznej.

Zakłada się, że brak homeostazy i

uporządkowania jest normalnym stanem rzeczy dla
organizmu ludzkiego.

Przedmiotem badania jest tu nie choroba, lecz zdrowie

„w ogóle" oraz wzajemne relacje między stresem i
mechanizmami przystosowawczymi.

„U podstaw orientacji salutogenetycznej leży

założenie że, organizm ludzki z natury swej znajduje się w
stanie heterostatycznego braku równowagi".

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Uogólnione zasoby odpornościowe (GRRs):

—

fizyczne i biochemiczne (odporność),

—

materialne (pieniądze),

—

poznawcze i emocjonalne (wiedza, intelekt, osobowość)

—

związane

z

wartościami,

postawami

i

relacjami

interpersonalnymi oraz makrosocjokulturowe - właściwości
jednostki (przynależność do grupy, do społeczności),

Umożliwiają skuteczne unikanie lub przezwyciężanie wielu
różnych stresorów.

Wzorce wychowawcze, role społeczne, przypadek i różne

czynniki specyficzne dla jednostki determinują jej GRRs;

Uogólnione zasoby odpornościowe dostarczają jednostce

spójnych i sensownych, znaczących doświadczeń życiowych;

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Czynnikiem

wspólnym

dla

tych

właściwości,

ułatwiającym utrzymanie się w pobliżu bieguna zdrowie
jest

poczucie koherencji (SOC)

- to określony sposób

postrzegania świata jako zrozumiałego, sterowalnego i
sensownego.

Silne poczucie koherencji jest determinantem

zdrowia,

czynnikiem salutogeneycznym

. Tak rozumiane

poczucie koherencji jest określane jako „orientacja
dyspozycyjna" powiązana z kontekstem społeczno-
kulturowym

.

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Składniki poczucia koherencji (1):

Poczucie zrozumiałości,

które odnosi się do stopnia

„w jakim człowiek spostrzega bodźce, z którymi się styka,
napływające

ze

środowiska

zewnętrznego

i wewnętrznego, jako sensowne poznawczo, jako
informacje uporządkowane, spójne, ustrukturowane
i jasne, a nie jako szum - czyli informacje chaotyczne,
nieuporządkowane,

losowe,

przypadkowe,

niewytłumaczalne" ;

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Składniki poczucia koherencji (2):

Poczucie zaradności,

definiuje następująco: „jest

to stopień, w jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby
jako wystarczające, by sprostać wymogom, jakie stawiają
bombardujące go bodźce".

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Składniki poczucia koherencji (3):

Poczucie sensowności,

to „stopień, w jakim

człowiek czuje, że życie ma sens z punktu widzenia
emocjonalnego, że przynajmniej część problemów
i wymagań jakie niesie życie, warta jest wysiłku,
poświęcenia i zaangażowania, jest czymś mile widzianym,
a nie obciążeniem, którym człowiek wolałby się nie
obarczać".

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Poczucie koherencji:

-

Silne

– Ludzie o silnym poczuciu koherencji starają się

równoważyć zasady i strategie, informacje posiadane i
potencjalne. Wierzą, że nowe informacje można wykorzystać
w sposób sensowny.

-

Sztywne

– Ludzie o sztywnym poczuciu koherencji blokują

dostęp do nowych informacji, aby posiadana wiedza była
dobrze uporządkowana, spójna.

Poczucie koherencji obejmuje pewien obszar istotny dla życia

i rozwoju człowieka. U różnych osób obszar zjawisk zawarty w
obrębie granic będzie różny. Dziedziny życia, które powinny
znaleźć się w obszarze granicznym: (1) własne życie emocjonalne,
(2) relacje z najbliższym otoczeniem, główny przedmiot
działalności życiowej, (3) zagadnienia egzystencjalne (śmierć,
osamotnienie, nieuniknione porażki).

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Osoba o silnym poczuciu koherencji potrafi

przesuwać granice ważnego dla niej obszaru, na stałe
lub przejściowo, unikając w ten sposób stresu.

Stresor

według Antonovsky'ego to

„element

wprowadzający do systemu entropię, czyli takie
doświadczenie

życiowe,

którego

cechą

charakterystyczną jest brak spójności, niedociążenie
lub przeciążenie oraz brak udziału w podejmowaniu
decyzji„.

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Stresory można podzielić na rodzaje:

•

Stresory przewlekłe

to zjawiska uporczywego lub

nasilającego się braku, warunki trwałej straty lub
deprywacji oraz ciągły niedobór zasobów lub
możliwości pełnienia określonej roli.

•

Stresowe zdarzenia życiowe

to ważne wydarzenia

życiowe,

które

są

ograniczone

czasowo

i przestrzennie, takie jak: śmierć współmałżonka,
rozwód, zwolnienie z pracy, dokonania osobiste
itp.

Koncepcja salutogenetyczna stresu A.Antonovsky’ego

Pozytywny lub negatywny wpływ zdarzeń stresowych na zdrowie

osoby, zależy od tego czy jej poczucie koherencji jest silne czy słabe.

Istotnym elementem koncepcji stresu jest założenie, że

nie ma

gotowych ani zautomatyzowanych reakcji adaptacyjnych do
wymogów jakie stawiają pojawiające się w życiu stresory

.

Stresory wywołują u człowieka stan napięcia.
Wysokie poczucie koherencji sprawia, że odbierane bodźce nie są

spostrzegane jako stresory, a w razie potrzeby mobilizowane są
ogólne zasoby odpornościowe, którymi dysponuje jednostka.
Ogólne zasoby odpornościowe w interakcji ze stresorem nie
dopuszczają do powstania stresu.

Zakłada się, że osoby o silnym poczuciu koherencji, świadome i

akceptujące swoje emocje rzadko stosować będą nieefektywny styl
radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na emocjach, częściej
będzie je charakteryzował racjonalny styl skoncentrowany na
zadaniu.