Słowo stres dawno przestało być terminem używanym tylko przez specjalistów. Stało się ono wyrażeniem, coraz częściej stosowanym wówczas, gdy człowiekowi coś zagraża, gdy czegoś się boi. Mówi się wówczas, że człowiek przeżywa stres, przebywa w warunkach stresu, żyje w stresie lub pod stresem a także jest zestresowany.

Problematyka stresu i radzenia sobie z nim stanowi jedno z ważniejszych zagadnień we współczesnej psychologii zdrowia (Makowska, Poprawa 1996). Stresowi przypisuje się istotną rolę w powstawaniu dyskomfortu psychicznego, zaburzeń zachowania i trudności z przystosowaniem się społecznym człowieka. Szczególnie, jeśli ma on charakter chroniczny i wysoce intensywny, dowodzi się jego znaczenia w powstawaniu nerwic i chorób psychicznych. Stres spostrzegany jest również jako źródło wielu chorób określanych jako psychosomatyczne. Stres ma wpływ nie tylko na powstanie choroby, ale i na zachowanie się człowieka chorego i na przebieg jego leczenia.
Jednocześnie uważa się, że życie bez stresu nie jest możliwe. Stres to również proces mobilizacji organizmu do walki, przystosowania się, opanowania wymagań rzeczywistości zewnętrznej oraz szansa na zysk i rozwój.
Najbardziej popularną i uznaną w świecie koncepcją teoretyczną stresu i radzenia sobie z nim jest transakcyjna teoria stresu i radzenia sobie z nim R. S. Lazarusa i jego współpracowników. Lazarus (1984, za: Pecyna 1998) mianem stresu określił relację między osobą a otoczeniem, która to relacja oceniana jest przez jednostkę jako wymagająca wysiłku lub przekraczająca jej zasoby i jako zagrażająca dobremu samopoczuciu. Podkreślił procesualny przebieg radzenia sobie ze stresem, zależny od właściwości sytuacji, struktury osobowości człowieka oraz interakcji osoby i sytuacji, stąd styl radzenia sobie jest ważną właściwością indywidualną. W takim podejściu radzenia sobie w sytuacji trudnej, powtarzają się trzy układy zmiennych, są to właściwości środowiska lub sytuacji właściwej osoby i charakterystyka jej zasobów oraz relacja, czyli wzajemny stosunek, związek, układ między nimi. Radzenie sobie ze stresem jest konstelacją wielu działań i czynności poznawczych, poszukiwaniem sposobów zrozumienia, zachodzących zdarzeń i podejmowaniem działań, które zapewniłyby równocześnie konfrontację z rzeczywistością i podtrzymywały nadzieję na rozwiązanie.
Radzenie sobie ze stresem to nieustannie zmieniające się poznawcze wysiłki osoby zmierzające do tego, by sprostać wewnętrznym lub zewnętrznym wymaganiom, które wynikają z relacji osoba - środowisko ocenianej jako wymagająca wysiłku lub przekraczająca osobiste środki zaradcze. Radzenie sobie ze stresem można też określić jako proces polegający na zmaganiu się i próbach przezwyciężenia zagrożenia, stresujących sytuacji i problemów, w taki sposób, który chroni zdrowie psychiczne i fizyczne jednostki. Ta definicja wyraźnie wskazuje na ochronną funkcję radzenia sobie ze stresem.
Radzenie sobie ze stresem ujmowane jest jako pojedyncze zachowanie w konkretnej sytuacji stresowej, jako predyspozycję do reagowania w specyficzny sposób w stresowych sytuacjach, jako ciąg zachowań, czyli w kategoriach procesu.
Różnie dzieli się sposoby radzenia sobie ze stresem. Maruszewski (1980, za: Oleś 1996) podaje podział na realistyczne, które obejmują sposoby sterowane funkcjami poznawczymi i pełnią funkcje adaptacyjne i nierealistyczne - bywają utożsamiane z mechanizmami obronnymi.
Główne rodzaje sposobów radzenia sobie ze stresem to:
1)      poszukiwanie informacji o sytuacji i jak sobie w niej radzić;
2)      bezpośrednie działanie zmierzające do zmiany sytuacji lub uspokojenia się;
3)      wstrzymanie się od działania ( niereagowanie na zaczepki i prowokacje);
4)      procesy intrapsychiczne ( zaprzeczenie, odsuwanie myśli o kłopotach);
5)      zwrócenie się do innych po pomoc.

Wyróżnia się trzy główne style radzenia sobie ze stresem:
1)      aktywne zachowanie - czyli reakcje, które zmieniają sytuację;
2)      poznawcze radzenie sobie - czyli reakcje, które zmieniają znaczenie lub ocenę stresu;
3)      unikanie - czyli reakcje, które zmierzają do kontroli przykrych uczuć ( Billings, Moss 1981; Pearlin, Schrooler 1978).

Inny podział pochodzi od R. Lazarusa i S. Folkman ( 1984). Wyróżniają oni strategie zorientowane problemowo - skoncentrowane na problemie i strategie zorientowane  na emocjach - skoncentrowane na emocjach. W skład strategii zorientowanych problemowo zaliczają:
a)      konfrontacyjną, która polega na obronie własnego stanowiska i walce o to, co się chce osiągnąć,
b)      planowe i systematyczne rozwiązanie problemu.

W ramach strategii zorientowanych emocjonalnie wyróżniają 6 typów:
a)      dystansowanie się ( kiedy osoba stara się nie przejmować),
b)      unikanie - ucieczka ( wyczekiwanie, znieczulanie się alkoholem),
c)      samoobwinianie ( samokrytyka, autosugestia),
d)      samokontrola ( wstrzymywanie emocji, opanowanie),
e)      poszukiwanie wsparcia społecznego ( opowiadanie innym o swej sytuacji, przyjmowanie wyrazów sympatii i współczucia),
f)        pozytywne przewartościowanie ( dostrzeganie dobrych stron sytuacji).
Różny jest stopień skuteczności poszczególnych sposobów radzenia sobie ze stresem i w dużym stopniu zależy od nasilenia samego stresu. W sytuacji takiego stresu, który dosięga granicy możliwości adaptacyjnych jednostki możliwe jest załamanie jej systemu adaptacyjno - obronnego, czyli wystąpienie kryzysu psychologicznego.
Kryzys psychologiczny, to krótkotrwały rozstrój psychiczny, kiedy osoba zmaga się z problemami okresowo przekraczającymi jej możliwości adaptacyjne. Reakcja w formie kryzysu zachodzi wówczas, gdy wydarzenie życiowe, interpretowane jest jako subiektywnie ważne, zagrażające i nieuniknione, a jednocześnie osobiste możliwości i środki zaradcze oceniane są jako niewystarczające do poradzenia sobie z nim (Oleś 1992).
Poznawcze procesy decydujące o odzyskaniu równowagi, czyli ważne dla udanej adaptacji do sytuacji stresowej są następujące:
1)      ocena i jej przeformułowanie, szczególnie w sytuacji zagrożenia i niebezpieczeństwa;
2)      poszukiwanie nowych informacji na temat specyfiki sytuacji lub zadania, próby ujęcia sytuacji z nowego punktu widzenia, poszukiwanie alternatywnych rozwiązań, zbieranie informacji od innych i uczenie się od nich;
3)      poszukiwanie odpowiednich wzorców zachowań, które mogą być zastosowane lub dostosowane do danej sytuacji;
4)      odnoszenie się do analogicznych doświadczeń z przeszłości, czyli przypominanie sobie podobnych problemów lub okoliczności, które zostały kiedyś opanowane, w celu upewnienia się, że aktualny problem, jako podobny do tych dawnych, również może być rozwiązany lub przezwyciężony;
5)      poszukiwanie związku między stresującymi wydarzeniami i aktualnym obrazem siebie a funkcjonowaniem w przeszłości i posiadanymi umiejętnościami społecznymi;
6)      odbieranie rzetelnych informacji zwrotnych dotyczących własnego zachowania, planów i celów;
7)      modyfikowanie poziomu aspiracji oraz nabywanie umiejętności przyczyniających się do rozwoju ( Killilea 1982, za: Oleś 1996).
Są to niektóre ze sposobów radzenia sobie ze stresem.
Generalnie jednak radzenie sobie ze stresem zależy od tego, 1) kto sobie radzi, 2) z czym, 3) w jakich okolicznościach, 4) kiedy, 5) jakie znaczenie nadaje stresowej sytuacji.
Po pierwsze, „kto”, a więc chodzi o osobowość. Osoby o niskiej samoocenie radzą sobie ze stresem używając mniej skutecznych technik niż osoby o wysokiej samoocenie.
Ponadto okazuje się, że sposoby radzenia sobie ze stresem związane są z płcią i wiekiem. Niektórzy badacze podają, że mężczyźni mają skłonność do używania bardziej racjonalistycznych strategii, podczas gdy kobiety częściej poszukują wsparcia. Również wraz z wiekiem zmienia się styl radzenia sobie ze stresem. Trudno jednak stwierdzić, czy przyczyną tego zjawiska są zmiany osobowości, czy też to, że ludzie zmagają się z odmiennymi problemami w różnych okresach życia.
Po drugie, „z czym”, czyli rodzaj stresora, a więc z jakim rodzajem sytuacji trzeba sobie radzić. Używanie strategii zorientowanych problemowo jest najbardziej typowe dla sytuacji wyzwania, znacznie mniej dla zagrożenia i straty. Na sytuacje zagrożenia często reagujemy myśleniem życzeniowym, albo fatalistycznymi przewidywaniami. Sytuacja straty często wywołuje samoobwinianie i autoagresję. Reakcją na sytuację wyzwania jest najczęściej mobilizacja do działania.
Po trzecie, „okoliczności”, czyli środowisko i relacje z innymi ludźmi powodują, że osoby, które posiadają wsparcie społeczne lepiej stawiają czoła trudnym sytuacjom niż osoby pozbawione takiego wsparcia. W ekstremalnie trudnych warunkach wsparcie społeczne decyduje o powodzeniu w radzeniu sobie ze stresem.
Po czwarte, „kiedy”, czyli jaki okres radzenia sobie ze stresem mamy na myśli. Znane są etapy reakcji na wiadomość o własnej chorobie terminalnej, jest to zaprzeczenie, złość, targowanie się, depresja, akceptacja. Wiadomo też, że kiedy osoba długo i nieskutecznie ponawia wysiłki celem zmiany sytuacji lub rozwiązania problemu, to naraża się na poważne koszty psychiczne, w tym depresję i wyuczoną bezradność. W sytuacji takiej lepiej zmienić sposób radzenia sobie, rozwijając strategie zorientowane emocjonalnie.
Po piąte, jakie znaczenie ma dla osoby sytuacja stresowa, czyli, do jakich wartości osoba ją odnosi. Proces nadawania znaczenia sytuacji stresowej ma związek ze światopoglądem człowieka i sposobem odnajdywania sensu życia - odwoływanie się, albo nie do swej religijności (Oleś 1996).
Najprawdopodobniej człowiek od niepamiętnych czasów po to, aby radzić sobie ze stresem wykorzystywał dostępne mu sztuczne środki transformacji emocjonalnej. Współcześnie najpowszechniej i legalnie używane to alkohol, nikotyna oraz grupa leków o działaniu uspokajającym. Istnieją też środki o silnym działaniu antystresowym nie mniej popularne, chociaż w różnym stopniu będące nielegalnymi, takie jak heroina, marihuana czy kokaina. Wymienione substancje, głównie oddziałując na ośrodkowy układ nerwowy, hamują jego funkcje, eliminując zdolność racjonalnego osądu rzeczywistości i upośledzając kontrolę własnych zachowań. W efekcie ich oddziaływania człowiek doświadcza silnego obniżenia napięcia psychofizjologicznego. Przy zwiększających się i dużych dawkach środki te działają znieczulająco, uspokajająco, aż do efektów depresujących i totalnego zamroczenia.
Przyczynami skłaniającymi ludzi do używania substancji odurzających są m. in. ich redukujące napięcie i wzmagające poczucie mocy efekty oddziaływania, które stanowią silne wzmocnienie w procesie uczenia się używania tych środków. Używanie substancji odurzających w celu radzenia sobie ze stresem realizuje głównie funkcje regulacji stanu emocjonalnego i zaliczane jest do strategii ucieczkowo-unikowych. Z zażywaniem tych środków wiąże się poważne ryzyko uzależnienia się, zarówno psychicznego jak i fizycznego, które poważnie wzrasta, jeśli substancje te wykorzystywane są w celu radzenia sobie ze stresem.
Obok takich autodestrukcyjnych strategii radzenia sobie, jak używanie środków odurzających można wskazać inne, o podobnej funkcji psychologicznej. Ich funkcją jest ucieczka od realnej rzeczywistości, przed własną bezradnością, bezsilnością, lękiem, brakiem akceptacji dla siebie. Należą do nich: nałogowe obżeranie się, uprawianie gier hazardowych, komputerowych, oglądanie telewizji, oddawanie się seksowi itd. W swoich destruktywnych dla jednostki konsekwencjach prowadzą one do patologii funkcjonowania psychicznego i społecznego przystosowania się (Dolińska - Zygmunt 1996).

BIBLIOGRAFIA:
1.   Makowska H., Poprawa R. (1996) Radzenie sobie ze stresem w procesie budowania zdrowia. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu   Wrocławskiego.
2.   Oleś P. (1996) Z problematyki interwencji kryzysowej i radzenia sobie ze stresem. Lublin: RW KUL.
3.   Pecyna S. M. B. (1998) Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

opr. Marta Szotowicz

---