ISSN 2300–0694

KIH-α

Kur ier Inst y t ut u Histor ii

№ 9 (96), R. XII czerwiec 2016

Spis treści

Hanna Zienkiewicz, Garść refleksji na zakończenie ..................................................................... 2
Maciej Dębski, Słów kilka od redaktora naczelnego .................................................................... 2
Artykuły, eseje, publicystyka:
Piotr Janicki, Przemiany polityczne u schyłku republiki rzymskiej w świetle „Nowej

historii” Zosyma ........................................................................................................................................... 3
Adam Lubocki, Chronologia małżeństw Bolesława Chrobrego ze szczególnym

uwzględnieniem mariażu z księżniczką węgierską ....................................................................... 6
Adam Grzegorczyk, Dziwne losy holsztyńskiego księcia .......................................................... 10
Kamila Miszczak, Szkoła w PRL ......................................................................................................... 14
Konrad Banaś, Kozacy piszą list do sułtana tureckiego Mehmeda IV (1675/1680) ..... 18
Recenzje, sprawozdania, kultura:
Paulina Fronczak, Jedynym rozwiązaniem jest historia narodowa ..................................... 20
Hanna Zienkiewicz, O tzw. Państwie Islamskim z dr. Arturem Rosiakiem ........................ 21
Mateusz Kowalski, To Ty?, Tak, to ja ................................................................................................. 21
Bibliografia artykułów, esejów, wywiadów i recenzji które ukazały się w „Kurierze

Instytutu Historii” w roku akademickim 2015/2016 ................................................................ 22
70 LAT SKNH UŁ
Po trochu wyciągane z... Archiwum SKNH ....................................................................................... 24

REDAKTOR NACZELNY:

Maciej Dębski

KOREKTORZY:

Mateusz Kowalski, Maciej Mańkowski

Nina Radzyńska

SZATA GRAFICZNA KIH:

Konrad Banaś, Tomasz Pietras

PROJEKT LOGO SKNH:

Kajetan Rudnicki

PROJEKT RYCERZYKA:

Przemysław Damski

OPIEKUN NAUKOWY KOŁA:

dr Tomasz Pietras

KONTAKT Z REDAKCJĄ:

[e-mail]

STRONA INTERNETOWA:

http://sknh.uni.lodz.pl/podstrony/kih.html

Drukowane ze środków SKNH UŁ

ISSN 2300–0694

6

Adam Lubocki

Chronologia małżeństw Bolesława Chrobrego

ze szczególnym uwzględnieniem mariażu

z księżniczką węgierską

U

stalenie dat zawarcia przez Bolesława Chrobrego małżeństw, o których pisał

Thietmar wydaje się być zadaniem prostym. Są to jednak tylko pozory, gdyż

w rzeczywistości wchodzi tu w grę cały szereg – głównie politycznych – czyn-

ników, a wydarzenia te składają się na cały proces historyczny. Skupię się głównie na

drugim małżeństwie, z nieznaną z imienia księżniczką węgierską. Analizując to zagad-

nienie nie można jednak pominąć wcześniejszego i późniejszego ślubu, gdyż w relacji

Thietmara stanowią one w zasadzie jedną całość.

Prób umiejscawiania w czasie drugiego małżeństwa było bardzo wiele. I tak lokuje

się je najczęściej w 986

1

lub 987 r., lecz nie brakuje także sugestii, że ślub ten miał

miejsce w 985

2

, 988 lub nawet na początku 989 r.

3

. Większość głosów w tej dyskusji

stanowi opowiadanie się za jakąś z koncepcji wcześniejszych, bez gruntownej analizy

wszystkich przesłanek politycznych i uwarunkowań tego okresu

4

. Uważam zatem

za konieczne przyjrzenie się bliżej wydarzeniom z tego okresu i dopiero w oparciu

o gruntowną analizę wydarzeń począwszy od końca 982 r. (śmierć Ottona II i kolejne

wystąpienie Henryka Kłótnika) aż do 990 r. (narodziny syna z drugiego małżeństwa)

umożliwi wyciągnięcie całościowych wniosków i opowiedzenie się za jakąś z przyto-

czonych dat. Dodam także, że artykuł ten to w zasadzie niewielki objętościowo przy-

czynek, którego zadaniem jest jedynie zasygnalizowanie pewnych badań, bowiem

podejmowaną kwestię rozpatrzę szerzej i bardziej szczegółowo.

Badacze słusznie dostrzegają, że małżeństwa Bolesława inspirowane były przez

Mieszka i realizowały szeroko rozumiane interesy polityczne państwa polańskiego

5

.

Charakter taki miały wszystkie mariaże, które miały miejsce za życia Mieszka, o któ-

rych kronikarz Thietmar wspomniał w zasadzie w dwóch zdaniach. W 58 rozdziale

IV księgi swojego dzieła, biskup merseburski napisał:

1

K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa–Wrocław 1992, s. 85; A. F. Grabski, Bolesław

Chrobry. Zarys dziejów politycznych i wojskowych, Warszawa 1966, s. 63; H. Łowmiański, Bolesław Chro-

bry w Krakowie w końcu X wieku, [w:] idem, Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach

średnich, Poznań 1986, s. 364–365; J. Strzelczyk, Bolesław Chrobry, Poznań 1999, s. 26; M. D. Kowalski,

Bezprym, [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999, s. 38; S. A. Sroka,

Węgry, Poznań 2015, s. 98.

2

Gy. Györffy, Kontakty Polski i Węgier w dobie tworzenia się obu państw, „Kwartalnik Historyczny”, t. 95,

1988, z. 4, s. 8.

3

Szczególny jest tutaj przypadek G. Labudy, który nie był do końca pewien, jak powinna wyglądać wła-

ściwa datacja tego wydarzenia i w jednym artykule podaje daty 986–987, natomiast w innym przedział

czasowy 987–989, zob.: G. Labuda, Ze stosunków polsko-węgierskich w drugiej połowie X wieku, [w:] Europa

– Słowiańszczyzna – Polska. Studia ku uczczeniu Profesora Kazimierza Tymienieckiego, red. J. Bardach i in.,

Poznań 1970, s. 81; idem, Mieszko I, Wrocław 2009, s. 169.

4

Znaczna część badaczy podąża tropem O. Balzera podając tylko przedział czasowy, zazwyczaj zamyka-

jący się w latach 985–987, zob.: O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 2005, s. 118.

5

Z obszernej literatury zob.: A. F. Grabski, op. cit., s. 63; J. Strzelczyk, op. cit., s. 26.

7

Poślubił córkę margrabiego Rykdaga, którą następnie odprawił. Z kolei pojął za

żonę Węgierkę, z którą miał syna Bezpryma, lecz i tę również przepędził. Trzecią

była Emnilda, córka czcigodnego księcia Dobromira […]

1

.

Kronikarz nie napisał nic więcej o tych małżeństwach, nie znamy nawet imion

dwóch pierwszych żon, a inne źródła również nie są w tej kwestii pomocne.

W pochodzącym z II poł. XIII w. Roczniku Kamienieckim zachowała się wzmianka

o ślubie Bolesława. Pod rokiem 984 rocznikarz zapisał: Bolesław Wielki przyprowadził

żonę

2

. Znaczna część historyków stoi na stanowisku, że wzmianka odnosi się do zaślu-

bin z córką margrabiego. Jeśli tak, musiałoby ono być zawarte na samym początku 984

roku, gdyż niedługo potem teść Chrobrego utracił władzę na rzecz księcia czeskiego

Bolesława, który podstępem zagarnął władzę w Miśni i opanował całą marchię. Sam

Rykdag zmarł rok później, nie doczekawszy się odzyskania władztwa

3

. Zatem albo

rzeczywiście na początku 984 r. absolutnie nic nie zagrażało jego władzy, albo staranie

o zawarcie tego mariażu podjęte były wcześniej, tuż po przejęciu przez Rykdaga wła-

dzy w 982 r.

Dodatkowo istotny jest tu fakt osiągnięcia przez Bolesława pełnoletniości. A. F. Grab-

ski zwraca uwagę na fakt, że już w wieku 14 lat Bolesław był formalnie pełnoletni

4

,

jednakże nie są to ustalenia wiarygodne

5

. Zakładając, że rzeczywiście urodził się

ok. 967 r., w 984 r. miałby 17 lat. Jak pokazują analogie z epoki, młodzieńcy osiągali

dorosłość podobnie jak w czasach współczesnych, a więc w wieku 17–18 lat. Najdo-

bitniejszym przykładem jest tutaj syn Ottona I Ludolf. Kronikarz Widukind opisując

śmierć matki królewicza (26 stycznia 946 r.) stwierdził, że był podówczas młodzieńcem

niepełnoletnim lat mając niespełna szesnaście

6

. Na przełomie 947 i 948 r. Otton zauwa-

żył, że syn osiągnął wiek męski i zaaranżował mariaż

7

. W przypadku elit wiek wejścia

w dorosłość nie różnił się zasadniczo od dzisiejszego. Na tej podstawie widać wyraź-

nie, że właśnie 984 r. stanowiłby właściwy moment na małżeństwo. Możliwe zatem, że

data ta stanowi sztuczną kombinację rocznikarza. Jeśli nawet, mimo wszystko wydaje

się bardzo prawdopodobne, że właśnie 983 r. lub początek 984 r. uważać należy za datę

zawarcia przez księcia polskiego pierwszego małżeństwa z nieznaną z imienia córką

margrabiego Rykdaga.

Odpowiedź na pytanie, czy sojusz ten trwał nadal pomimo pozbawienia komesa

władzy, jest w zasadzie niemożliwa. Można jednak przypuszczać, że mimo wszystko

nie doprowadziło to do jego rozpadu. Margrabia był liczącą się personą i miał koneksje

1

Kronika Thietmara, ks. IV, rozdz. 58, tłum. M.Z. Jedlicki, Kraków 2012, s. 84.

2

Tłum. własne. Zob.: Rocznik Kamieniecki, wyd. A. Bielowski [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. 2,

Lwów 1872, s. 777.

3

G. Labuda, Mieszko I…, s. 167–169.

4

A. F. Grabski, op. cit., s. 63.

5

W literaturze rzadko wskazuje się konkretny wiek, w jakim zawierało się związki małżeńskie, ograni-

czając się najczęściej do wzmianki, że miało to miejsce wcześnie, zob.: T. Lalik, Społeczne gwarancje bytu,

[w:] Kultura Polski średniowiecznej X–XIII w., red. J. Dowiat, Warszawa 1985, s. 119.

6

Tłum. własne. Zob.: Widukindi monachi corbeiensis Rerum Gestarum Saxonicarum libri tres, [w:] Monu-

menta Germaniae Historica. Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum, t. 60, hg. von P. Hirsch,

H. E. Lohmann, Hannoverae 1935, lib. III, c. 1, s. 104: Post excessum Edidis reginae omnem amorem mater-

num transfudit rex in unicum filium suum Liudulfum, factoque testamento creavit eum regem post se. Ipse

autem tener adhuc erat adolescens, aetatis non habens amplius quam sedecim annos.

7

Widukind, lib. III, c. 6, s. 108: Król dostrzegając już wiek męski syna Ludolfa, postanowił wybrać mu za

żonę szlachetnie urodzoną, córkę księcia Hermana [Szwabskiego], imieniem Ida (tłum. własne).

8

na dworze królewskim, był zatem Mieszkowi potrzebny. Dopiero jego śmierć w 985 r.

sprawiła, że mariaż ten przestał mieć jakiekolwiek znaczenie polityczne, a pragma-

tyczny Mieszko doprowadził do jego zerwania i odesłania margrabianki. Zatem kres

pierwszego małżeństwa Bolesława Chrobrego należy datować na połowę 985 r.

Sojusz polsko-czeski ostatecznie już wówczas wygasł i widać było wyraźnie przeta-

sowania polityczne w tej części Europy. Bolesław II czeski wytrwale popierał Henryka

Kłótnika i stanął po jego stronie także na początku 983 r. po śmierci Ottona II. Henryk

właśnie u niego szukał pomocy, mając świadomość, że władca Czech jest jego najpo-

tężniejszym sojusznikiem. Prawdopodobnie z jego namowy Bolesław zagarnął Miśnię,

gdyż czas pobytu Kłótnika w Pradze pokrywa się z akcją Czechów przeciwko margra-

biemu. Bolesław zatem w dalszym ciągu pozostawał w obozie przeciwnym najpierw

Ottonowi II, a następnie jego małoletniemu synowi. Dodatkowo odnowił także dawny

sojusz z Wieletami, którzy w 983 r. oswobodzili się spod władzy Niemców. Umożli-

wiało to bezpośrednie sąsiedztwo, które zaistniało w wyniku opanowania przez

Czechów Miśni

8

.

Mieszko zagrożony przez Wieletów i planujący już wówczas zapewne ekspansję na

południe

9

, dążył do ściślejszego związania z Rzeszą. Najdobitniejszym tego wyrazem

była obecność księcia na wielkanocnych zjazdach dworskich w 985 i 986 r., a także

udział w wyprawach wojennych w tych samych latach

10

. Także osobisty hołd lenny

złożony Ottonowi w trakcie kampanii z 985 r. stanowi dowód na chęć zbliżenia się do

dworu niemieckiego i wejścia do grona elity cesarskiej

11

.

Mieszko skierował swoją uwagę na Czechy najprawdopodobniej najpóźniej w 986 r.,

jednakże można przypuszczać, że miało to miejsce kilka lat wcześniej, aczkolwiek

sytuacja geopolityczna nie pozwalała na żadne konkretne kroki. Władca Polan obawiał

się z pewnością nadmiernego wzrostu potęgi swojego niedawnego szwagra. To z kolei

skłoniło go do poszukiwania innych aniżeli tylko Sasi sojuszników. Wybór padł na

monarchię, która najprawdopodobniej nie sąsiadowała wówczas z domeną Mieszka,

a więc Węgry. Nawiązanie bezpośrednich kontaktów politycznych Mieszka i Gézy

miało miejsce przy okazji zjazdu w Kwedlinburgu, który miał miejsce w 973 r., a na

którym spotkały się poselstwa obu państw

12

. Wydarzenie to nie miało jednak żadnych

daleko idących skutków, które dostrzegliby współcześni dziejopisarze. Dopiero mał-

żeństwo Chrobrego z nieznaną z imienia Węgierką stanowi kolejny epizod.

W historiografii panuje niemal całkowita zgoda, że mariaż ten był dla Mieszka klu-

czem do zapewnienia sobie pomocy Węgrów w walce z Bolesławem. Sporna jest nato-

miast identyfikacja Węgierki

13

. Spośród trzech najważniejszych hipotez dwie jedynie

8

Więcej o polityce Bolesława II: M. Matla, Czechy [seria Początki Państw], Poznań 2014, s. 135–145.

9

Ekspansja we wszystkich pozostałych kierunkach była w zasadzie niemożliwa. Od zachodu państwo

Mieszka ograniczała Odra i ziemie Wieletów, do których pretensje rościli Sasi, Pomorze było już wówczas

w rękach polskich, Prusy nie przedstawiały żadnej realnej wartości, a na wschodzie znajdowała się będąca

w fazie rozkwitu Ruś, z którą Mieszko prawdopodobnie wolał nie wikłać się w konflikt. Jedynym sensow-

nym kierunkiem były zatem ziemie czeskie, a w szczególności przebiegająca przez Kraków droga handlowa

łącząca Zachód z Rusią i terenami stepowymi na wschodzie.

10

Wzmiankowane m. in. przez Thietmara i Roczniki Hersfeldzkie.

11

Kronika Thietmara, passim.

12

Kronika Thietmara, ks. II, rozdz. 31, s. 33.

13

Najobszerniej kwestię tę omówił B. Śliwiński, zob.: B. Śliwiński, Bezprym. Pierworodny syn pierw-

szego króla Polski (986-zima/wiosna 1032), Kraków 2014, s. 42–57.

9

zasługują na uwagę, mianowicie utożsamianie owej księżnej jako córki Gézy, lub sio-

stry władcy Siedmiogrodu Gyuli Młodszego. Druga koncepcja wydaje się być praw-

dopodobna, gdyż dowodem na to – zdaniem jej zwolenników – może być późniejsza

pomoc udzielona przez Chrobrego Gyuli Młodszemu w jego konflikcie ze Stefanem,

świadcząca o jakiś wcześniejszych kontaktach z tym władcą

14

. Jednakże poprzez fakt,

że Bolesław oddalił swoją żonę, z pewnością nie mógł liczyć on na uznanie jej najbliż-

szych i być może doprowadziła nawet do konfliktu z Siedmiogrodem. Ta teoria nie ma

zatem zbyt silnych podstaw i należy ją moim zdaniem odrzucić. Poza tym władca Polan

nie byłby w stanie wykorzystać siedmiogrodzkiego sojusznika do walki z Czechami,

gdyż wpływy Gyulów nie docierały do granic czeskich. Zresztą przedstawiciele tej

dynastii kierowali swoją uwagę na południe, ku Bizancjum, o czym świadczy dobitnie

chrzest Gyuli Starszego w 953 r. w Konstantynopolu

15

. Poza tym zgodnie z najnow-

szymi ustaleniami badaczy węgierskich, Siedmiogród nie był wówczas niezależnym

państwem, a związek małżeński Gézy i Sarolty dodatkowo wzmacniał wpływy Arpa-

dów w tym regionie

16

.

Zdecydowanie bardziej prawdopodobne jest twierdzenie, jakoby Węgierka była

córką Gézy. Władcy zachodnich Węgier, a więc przedstawiciele wspomnianej dyna-

stii Arpadów byli naturalnymi sojusznikami Polski w walce z Czechami. Przodek Gézy

utracił bowiem najprawdopodobniej w wyniku klęski na Lechowym Polu i osłabienia

sił militarnych Madziarów wpływy w górskim obszarze północnych Moraw i Poważa,

stanowiących wówczas prawdopodobnie geograficzną całość

17

. Stosunki z Czechami

nie były zatem prawdopodobnie najlepsze, jednakże Géza dążąc do przebudowy pań-

stwa w duchu chrześcijańskim nie mógł zdobyć się na wojnę z silnym przeciwnikiem.

Początkowo uniemożliwiał to ścisły sojusz czesko-polski który zaczął się rozluźniać

dopiero na przełomie lat 70-tych i 80-tych.

Géza prawdopodobnie przyjął propozycję księcia Polan i nawiązał z nim bezpo-

średnie relacje, jednakże nie zgodził się na bezpośrednie zaangażowanie w konflikt

z Czechami. Jest to jedyny logiczny powód zerwania małżeństwa. Mieszko przez

ponad rok liczył na to, że uda mu się skłonić władcę Węgier do napaści na Bolesława,

jednakże bezskuteczne zabiegi przyczyniły się do porzucenia przez niego bezowoc-

nego sojuszu. Sytuacja, w której Węgrzy rzeczywiście wzięliby udział w wojnie jest

nieprawdopodobna, gdyż Mieszko uzyskawszy wspólną granicę z Gézą, dążyłby do

zacieśnienia sojuszu, nie zaś jego zerwania, gdyż groziłoby to wojną. Zatem najpraw-

dopodobniej szybko stało się jasne, że książę polski nie może liczyć na nowego sojusz-

nika, w związku z czym postanowił zakończyć nie dający żadnych doraźnych korzyści

alians polityczny i poszukać innego sojuszu. W tym kontekście wydaje się słuszna teo-

ria T. Wasilewskiego, łącząca Dobromira z bliżej nieokreślonym księciem morawskim,

gdyż taki sojusz rzeczywiście były dla władcy Polan korzystny

18

.

14

Ibidem, s. 48–50.

15

S.A. Sroka, Węgry [seria Początki Państw], Poznań 2015, s. 320.

16

Gy. Györffy, Święty Stefan I. Król Węgier i jego dzieło, przeł. T. Kapturkiewicz, Warszawa 2003, s. 128.

17

M. Matla, op. cit., s. 101.

18

T. Wasilewski, Pochodzenie Emnildy, trzeciej żony Bolesława Chrobrego a geneza polskiego władztwa

na Morawach, „Kwartalnik Historyczny”, t. 94, 1987, nr 2, s. 30–47.

10

Powiązanie Węgierki z dynastią Arpadów znajduje potwierdzenie w późniejszych

wydarzeniach, a więc wojnach prowadzonych przez Bolesława Chrobrego ze Stefanem I

Świętym i akcentowaną w nauce polskiej walką o ziemie dzisiejszej Słowacji. Chro-

bry popierał także czynniki odśrodkowe na Węgrzech, a więc buntującego się wuja

królewskiego, Gyulę Młodszego. Świadczy to niewątpliwie o napiętych stosunkach obu

państw, natomiast genezy tych wydarzeń szukać można właśnie w upokorzeniu córki

Gézy w 988 r.

Artykuł ten stanowi jedynie pewne ogólne naświetlenie problemu, w związku

z czym nie omawiam tutaj wszystkich argumentów i wszystkich możliwych koncepcji

i hipotez. Zależało mi na skrótowym przedstawieniu ogólnej wizji i chronologii wyda-

rzeń w oparciu o spostrzeżenia, które jak do tej pory nie zostały przez nikogo zauwa-

żone, lub przytoczone zostały w sposób absolutnie marginalny. Szczególnie kwestia

drugiego małżeństwa Bolesława Chrobrego wymaga bardziej szczegółowej analizy,

ponieważ w dalszym ciągu zagadką pozostaje pochodzenie księżniczki, a zaprezento-

wane przeze mnie argumenty z pewnością nie są wystarczające. Kwestie te zamierzam

podjąć w szerszym opracowaniu i omówić szczegółowo wszystkie koncepcje.

Podsumowując, pierwsze małżeństwo Chrobrego datować można na rok 984, gdyż

oznaczał on dla księcia wiek właściwy do zawiązania związku małżeńskiego, jak poka-

zują to konkretne przykłady z epoki. Istnieje prawdopodobieństwo, że data ta stanowi

jedynie wymysł autora Roczników Kamienieckich, jednakże poszukiwanie genezy tego

małżeństwa wcześniej jest bezcelowe, gdyż dopiero w 983 r. Mieszko mógł w Ryk-

dagu dostrzec dobrego sojusznika. Wraz ze śmiercią margrabiego książę polski począł

poszukiwać nowego sojusznika, który pomógłby mu w realizacji nowych planów poli-

tycznych. W związku z tym w 986 r. zawiązany został oficjalny sojusz polsko-węgier-

ski, przypieczętowany małżeństwem syna mieszkowego z córką Gézy, który przetrwał

przez dwa lata. Został on rozwiązany przez stronę polską wówczas, gdy stało się jasne,

że Węgrzy nie wezmą udziału w wojnie. Kolejne małżeństwo zawarte zostało w przed-

dzień ataku Mieszka na Małopolskę w 989 r. Przetrwało ono zdecydowanie dłużej niż

poprzednie, a więc prawdopodobnie miało zdecydowanie silniejsze umocowanie poli-

tyczne i jego istnienie było zasadne przez znacznie dłuższy czas.

Adam Grzegorczyk

Dziwne losy holsztyńskiego księcia

W

iek XVIII był dla Rosji niezwykłym czasem. To okres gdy państwo to stało

się znaczącym mocarstwem. Rosjanie, przynajmniej z wyższych warstw

społeczeństwa, przybrali zachodnioeuropejskie stroje i obyczaje, a rzą-

dzący tym krajem Romanowowie zaczęli wchodzić w układy dynastyczne z władcami

innych państw.

W dniu 21 V/1 VI 1725 r.

1

, w Petersburgu miała miejsce ceremonia ślubna cesa-

rzówny rosyjskiej Anny Piotrowny Romanowej oraz władcy Księstwa Holsztynu

1

Wydarzenia mające miejsce w Rosji, datuję podwójnie, wg obowiązującego wówczas w Rosji kalenda-

rza juliańskiego i wg kalendarza gregoriańskiego.