Anna Zalewska – PRI - W5 i W6

II. Przegl d wybranych koncepcji

temperamentu – 3. i 4.A

3. Temperament – opis i dyspozycje do zachowa

A) Interakcyjna koncepcja Thomasa i Chess (aspekty

formalne)

B) Genetycznie uwarunkowane dyspozycje do zachowa –

EAS Bussa i Plomina (forma i tre )

C) Koncepcja Goldsmitha i Camposa (aspekt

emocjonalny)

4. Teorie i badania temperamentu w Polsce

A) Regulacyjna Teoria Temperamentu (RTT) Strelaua i

współpracowników – wersja klasyczna

3. A) INTERAKCYJNA KONCEPCJA

TEMPERAMENTU Thomasa i Chess

Podejscie INDUKCYJNE : METODA TEORIA

„od szczegółu do ogółu”

Metoda = szczegółowe fakty, uogólnianie (statystyka)
Teoria = cechy, czynniki (ich liczba i tre )

Podejscie OPISOWE – cel: OPIS kazdej jednostki
OPIS zachowan bez wskazania mechanizmów
Podej cie STATYSTYCZNO-INTUICYJNE – NIE JEST

TO OPIS UNIWERSALNY (OBIEKTYWNY)

Ró ne teorie - ró na liczba wymiarów i ich tre
Wymiary zale od: intuicji badacza, populacji, rodzaju

bada i danych oraz stosowanych analiz statystycznych

3.

A) INTERAKCYJNA KONCEPCJA

TEMPERAMENTU Thomasa i Chess

OPISOWE KONCEPCJE TEMPERAMENTU:
Teorie: Heymans

Guilford

Thurstone

Thomas

i Wiersma

i Chess

Obiekt:Dor/dzieci

Doro li

Doro li

Dzieci-Dor

Badania:poprzeczne poprzeczne poprzeczne podłu ne
Metoda: Q, T, L

Q

Q

L, Q

Cz I rz du: 3

3, 5, 13, 10

13

9

Cz II rz du:

4

7

Teorie Guilforda, Thurstone’a–statyczne, ignoruj wpływ

Teoria Thomasa i Chess – uwzgl dnia wpływ w

najwi kszym stopniu (interakcyjna)

3.

A) POJECIE TEMPERAMENTU

Rezultat badan podluznych od 1956 roku - 136 dzieci od 6

tyg. zycia z rodzin z klasy sredniej i wyzszej.

Rozwój

Opisu

:

okres niemowlecy (1963); dziecinstwo (1968); okres

dorastania (1977); wiek dorosly (1984)

Metod

:

obserwacje,wywiady,skale,rozmowy,kwestionariusze

Zbiór WYMIARÓW, STYLÓW BEHAWIORALNYCH,

CECH FORMALNYCH ZACHOWANIA, które

•

odpowiadaja na pytania: JAK? W jaki sposób?

•

sa NIEZALEZNE OD TRESCI – motywacji (dlaczego?) i

warto ci (co?) oraz ZDOLNO CI (jak dobrze?)

•

sa NIEZALEZNE OD SIEBIE

•

S OBSERWOWALNE, przejawiaja sie w zachowaniach

motorycznych, emocjonalnych i poznawczych (MEP).

3.

A) WYMIARY T - od reakcji na bod ce

do zach. w zło onych sytuacjach

1/ AKTYWNOSC –poziom, tempo, czestosc zach. Motorycz.
•

U doroslych – aktywno fizyczna i umyslowa

(angazowanie sie – co jest do zrobienia?)

2/ RYTMICZNOSC – Stopien regularnosci funkcji biolog.
•

U doroslych – tendencja do rutynizacji zach.

3/ ZBLIZANIE – UNIKANIE – pierwsza reakcja na nowe B
•

U doroslych – pochopnosc decyzji, brak rozwagi, ufnosc

4/ PRZYSTOSOWANIE – ADAPTACJA – zdolnosc do

modyfikowania zachowa zgodnie z wymogami S

•

U doroslych – sklonnosc do odczytywania oczekiwan

innych oraz gotowosc do ich spelniania

5/ PRÓG WRAZLIWOSCI (CZULOSCI) – poziom

stymulacji niezbedny do wywolania reakcji

3.

A) WYMIARY TEMPERAMENTU-c.d.

•

U doroslych – wrazliwosc na nastroje i zmiany u innych

6/ JAKOSC NASTROJU – stosunek reakcji pozytywnych

(smiech, radosc) do negatywnych (placz, smutek, krzyk)

•

U doroslych – „optymizm – pesymizm”

7/ INTENSYWNOSC REAKCJI – sila reakcji na B
•

U doroslych – sila reakcji na ludzi (zaangazowanie)

8/ ROZPRASZALNOSC – podatnosc na zaklócenia,

roztargnienie pod wpływem bod ców ubocznych

•

U doroslych – odpowiedzialnosc, obowiazkowosc,

zmiennosc zainteresowan i zwiazków

9/ UPORCZYWOSC – WYTRWALOSC – czas koncentracji

uwagi, tendencja do kontynuowania czynnosci mimo

przeszkód i zmeczenia

3.

A) CZYNNIK A

Pi wymiarów, które maja wazny wplyw na rozwój dziecka –

tworza 3 najczesciej spotykane uklady cech temperamentu:

TEMPERAMENT „LATWY” - ok. 40% dzieci: szybka

adaptacja, dazenie do kontaktu, nastrój +, mala lub srednia

intensywnosc reakcji, duza rytmicznosc

TEMPERAMENT „TRUDNY” – ok. 10% dzieci: wolna

adaptacja, wycofywanie sie, nastrój --, duza intensywnosc

reakcji, mala rytmicznosc (to NIE UMOWNA NAZWA,

trudniej DOPASOWA WYMOGI DO T TRUDNEGO)

TEMPERAMENT „WOLNO ROZGRZEWAJACY SIE” –

ok. 15%: srednia adaptacja, wycofywanie sie, srednia lub

mala intensywnosc reakcji, srednia rytmicznosc, nastrój

poczatkowo negatywny—zmienia sie na+.

3. A) Dlaczego koncepcja interakcyjna?

Stało T – rezultat interakcji T i

Temperament ju u noworodków - wrodzone cechy mózgu
W ci gu ycia – interakcje T dziecka z innymi czynnikami:

T Rodziców, opiekunów, cechy O-sci dziecka, otoczenia

TEMPERAMENT DZIECKA

odbiór oddzialywan otoczenia fiz. i spol.

stosunek otoczenia do dziecka
preferencje warunków fizycznych i stylu pracy

Zmiany T:

T dziecka (1-5 lat) a T dorosłego (r<0,30)

Inne style w ró nych sytuacjach: szkoła, dom, matka, ojciec

3. A)

Dlaczego interakcyjna? Geneza

zaburze - koncepcja dobroci dopasowania

GENEZA ZABURZEN – interakcyjna KONCEPCJA

DOBROCI DOPASOWANIA „GOODNESS OF FIT”

Temperament nie determinuje, nie wyznacza zaburze !!!

Jesli dobre dopasowanie T-S - zgodnosc miedzy T

mozliwosciami dziecka a wymaganiami srodowiska:

•

rozwój dziecka optymalny,

•

male prawdopodobienstwo zaburzen u wszystkich

Jesli slabe dopasowanie – duze ryzyko zaburzen.

Dlaczego „temperament trudny”

- Trudniej dopasowac S do „trudnego” T
- Słabe dopasowanie- zaburzenia u wszystkich z „trudnym”

3. A) UWAGI KRYTYCZNE

1/ Cechy nie sa niezalezne

liczbe cech mozna zmniejszyc (Buss i Plomin; Martin)

2/ Struktura cech zmienia sie z wiekiem (Rothbart)

np. rytmiczno - inna waga i znaczenie

3/ Pojecia „trudny temperament” i „trudne dzieci” -

wartosciuja T, sa niezgodne z koncepcja interakcyjna

„To, co w jednej sytuacji lub dla jednej osoby wydaje sie trudne, w

innej sytuacji badz dla innych osób nie jest trudne” (Rothbart)

4/ Watpliwosci metodologiczne (pomiar)

- Kwestionariusze temperamentu – niewysoka trafnosc i rzetelnosc

lub brak informacji

- Zaburzenia (łagodne, umiarkowane, gł bokie) brak info o metodach

i wska nikach - trudno powtórzy badania

3. B) Dziedziczone dyspozycje do zachowa

– EAS Bussa i Plomina (forma i tre )

1/ T -

DZIEDZICZONE (h

2

), OGÓLNE DYSPOZYCJE,

OD NIEMOWLECTWA, NIEZALEZNE, SPÓJNE

E - EMOCJONALNOSC

(wys. Pobudzenie Emocjon. i niepokój,

niski próg wra liwo ci na B--, Symp. AUN, intensywne E-)

A - AKTYWNOSC

(motoryczna, cecha

formalna

– szybko i

energia ruchów, Tempo i Wigor )

S - TOWARZYSKOSC

(tendencja do bycia z innymi, unikanie

samotno ci – frustracja)

IMPULSYWNOSC

do 1986 (niespójne dane o h

2 )

2/

T O:

Temperament - wybór i szukanie S zgodnych z

mo liwo ciami T;

O zawsze spójna z T

Podobie stwo T u dzieci i rodziców - optymalny rozwój

Wyj tek: Wysoka Emocjonalno – indukowanie stresu

3. B) Dziedziczone dyspozycje do zachowa

– EAS Bussa i Plomina (forma i tre )

3/

„DZIECI TRUDNE”:

wysoka Emocjonalnosc, niska

Towarzyskosc oraz skrajne poziomy AKTYWNOSCI

4/

WZGLEDNA STALOSC

(powolne zmiany, pozycja

stała w czasie i sytuacjach) i

RÓZNICOWANIE SIE T:

E –

NIEZADOWOLENIE

– wys. pob. E, stres;

-

STRACH

(2-3 m. .) mimika, fizj., Pozn., motor.

-

GNIEW

(6 m. .), mimika, fizj., Pozn., motor.

A -

WIGOR I TEMPO, WYTRZYMALOSC,

MOTYWACJA

(potrzeba wydatkowania energii)

S -

TENDENCJA DO BYCIA Z INNYMI,

ODPOWIEDZIALNOSC

U dzieci (do 5r.) NIE MIAŁO (niska Towarzysko i

wysoki Strach), u dorosłych mo e wynika z socjalizacji

3. C) Koncepcja Goldsmitha i Camposa

(aspekt emocjonalny)

1/

POJECIE -RÓZNICE W TENDENCJI DO PRZEZY-

WANIA I WYRAZANIA EMOCJI PIERWOTNYCH

(WRODZONE, NIE MUSZA BYC DZIEDZICZONE)

Ciekawosc, przyjemnosc, radosc, zdziwienie, wstret, smutek, zlosc, lek

DLACZEGO T = TENDENCJA DO EKSPRESJI

ZACHOWAN EMOCJONALNYCH?

•

Emocje pierwotne wyra ane w typowych wzorcach

mimiki, mowy ciała, wokalizacji

•

Forma komunikacji, która ma wrodzone podstawy

•

Reguluj procesy psychiczne i zach. Społeczne

2/

T SPRZYJA ROZWOJOWI PEWNYCH CECH O

LEK – niesmialosc; ZLOSC – agresywnosc;

3. C) Koncepcja Goldsmitha i Camposa

(aspekt emocjonalny)

3/

NIE MA DZIECI TRUDNYCH

– dopasowanie T-

4/

Rdze T - BEZWZGLEDNIE stały

, zmiana ekspresji

Np.

Bezwzgl dnie stała jest skłonno do wyra ania l ku,

ale ekspresja l ku zmienia si :

•

CEL (zagro enie biologiczne – zagr. społeczne)

•

PRZEJAWY W ZACHOWANIU (krzyk - dr enie głosu)

•

ODCZUCIA (ucisk w dołku – pustka w głowie)

Wyra anie emocji u dziecka zale y od:

•

Temperamentu rodziców (WZORCÓW)

•

Sygnałów od rodziców (UWAGA, WZMOCNIENIA)

Jesli brak B zagrazajacych - Skłonno do wyra ania l ku

nie ujawni si !

4. Teorie i badania temperamentu w Polsce

A) RTT Strelaua i wsp.- wersja klasyczna

•

Badania nad temperamentem w Polsce od ok. 50 lat

-

Strelau: 1958 – 1. artykuł; 1964 – monografia;

-

cechy i typy UN; cechy i typy temperamentu

•

„Szkoła warszawska” – Jan Strelau i jego uczniowie: A.

Eliasz, T. Klonowicz, Jan Matysiak

•

„Owoc”: Regulacyjna teoria temperamentu (RTT) -

wersja klasyczna (wspólne korzenie)

•

Dwie modyfikacje:

–

Strelau i Zawadzki: RTT (zmodyfikowana - tu: „RTT-M”)

–

Eliasz – Transakcyjny Model Temperamentu (TMT)

–

Ró nice i podobie stwa

4. A) RTT - wersja klasyczna. ródła RTT.

1. TEORIA PAWŁOWA

•

biologiczne uwarunkowanie - u ludzi i zwierz t

•

cechy formalne

•

podział na cechy czasowe (RPN) i energetyczne (SPP)

•

bardzo wa na SPP

•

Badania Tiepłowa i Niebylicyna, Mierlina

2. TEORIE AKTYWACJI (Hebb, Gray, Duffy)
3. TEORIA CZYNNO CI Tomaszewskiego

•

Człowiek element szerszego systemu

•

reguluje swoje relacje ze wiatem poprzez czynno ci

•

regulacja stymulacji – aspekt regulacji „osoba – rodowisko”

4. BADANIA: laboratoryjne, w war. naturalnych

4. A) RTT - wersja klasyczna. Definicja

temperamentu

Podstawowe, wzgl dnie stałe cechy ORGANIZMU (po

1995 –

OSOBOWOSCI

), które manifestuj si w

FORMALNEJ charakterystyce zachowania (cechach

ENERGETYCZNYCH I CZASOWYCH)

Pierwotnie zdeterminowane przez wrodzone mechanizmy

fizjologiczne

•

WYSTEPUJA WE WCZESNYM DZIECINSTWIE

•

WYSTEPUJA U LUDZI I ZWIERZAT

•

PODLEGAJA ZMIANOM pod wpływem dojrzewania oraz

czynników rodowiskowych.

WZGLEDNIE STALE CECHY

•

Najbardziej stałe, mało podatne na zmiany (powolne)

•

Podobna pozycja na tle grupy (w czasie)

4. A) RTT - wersja klasyczna. Definicja

temperamentu

CECHY FORMALNE –ka de zachowanie ma tre i form

•

T ujawnia si WE WSZYSTKICH ZACHOWANIACH,

Emocjonalnych, Motorycznych, Poznawczych

(nie trzeba szuka specjalnych zachowa , aby bada T)

•

Wi e si z pytaniem: JAK, W JAKI SPOSÓB?

(mówienie, muzyka, „lubi góry” - spacer, wspinaczka)

•

T jest wzgl. NIEZALE NY od TRE CI

(CHARAKTERU, wasko rozumianej O – DLACZEGO i

CO robi?) np. taternik – ratownik GOPR (cele ró ne)

Podobnie – Pawłow oraz Thomas i Chess

4. A) RTT - wersja klasyczna. CCZ -

Charakterystyka czasowa zachowania

ZYWOSC

(labilno pobudzenia):

•

SZYBKOSC

– czas powstawania reakcji (czas latencji)

•

TEMPO

– czestosc, liczba reakcji w jednostce czasu

PERSEWERATYWNOSC

(labilno hamowania):

UTRZYMYWANIE I POWTARZANIE REAKCJI

–

jak dlugo trwa, ile razy wyst puje po zaprzestaniu B

RYTMICZNOSC

(regularno )–

Stalosc odstepów

mi dzy

reakcjami tego samego typu

(nie wiaze sie z labilnoscia, a

słabo z ruchliwoscia)

RUCHLIWOSC

-

zdolnosc do szybkiego i adekwatnego

reagowania na zmiany w srodowisku; latwosc zmiany

zachowania w odpowiedzi na zmiany ;

cecha wtórna

– najogólniej opisuje przebieg zachowania w czasie

4. A) RTT - wersja klasyczna. PEZ –

Poziom energetyczny zachowania

Cechy odpowiedzialne za gromadzenie i rozladowywanie

energii:

reaktywno i aktywno

REAKTYWNOSC -

wyznacza

wielkosc pobudzenia pod wplywem

stymulacji, wzglednie stala i charakterystyczna dla jednostki:

•

INTENSYWNO REAKCJI

•

WRA LIWO i WYDOLNO – progi (WR<NR)

•

POTRZEB STYMULACJI (OPS) – WR<NR

Potrzeba stymulacji (PS) = optymalny poziom stymulacji

(OPS) - zakres stymulacji, któremu odpowiada OPA

OPA - Optymalny poziom aktywacji = rodkowe pasmo kontinuum

aktywacji (dobre samopoczucie, maksymalne efekty, reagowanie

zgodne ze znaczeniem bod ca - Hebb 1955; Eliasz 1981)

Potrzeba stymulacji – standard, cel regulacji

4. A) RTT - wersja klasyczna. Mechanizmy

fizjologiczne reaktywno ci

INDYWIDUALNO NEUROHORMONALNA: uklad

Endokrynny, AUN, OUN, CUN – kora, struktury

podkorowe ARAS, pien mózgu

Funkcja – energetyczne przetwarzanie bodzców

WZMACNIANIE STYMULACJI (u WR) lub

TŁUMIENIE STYMULACJI (u NR)

2 metafory:

-

Współczynnik energetycznego przetwarzania bod ców

–

WEPB (PA/S x V) – ró nice zale ne od siły S (bod ca)

-

aktywowalnos Graya

(PA/S + x) – stałe ró nice w

poziomie aktywacji w odpowiedzi na ka dy S,

wynika-

j ce z niespecyficznego bombardowania kory przez ARAS

4. A) RTT - wersja klasyczna. Aktywno

Cecha, która determinuje ilosc i zakres dzialan (zachowan

celowych) o okreslonej wartosci stymulacyjnej

POSREDNIA

– podejmowanie dzialan, których celem jest

dostarczenie lub unikanie stymulacji z zewnatrz,

poszukiwanie okreslonych sytuacji (np. dyskoteka)

BEZPO REDNIA

- podejmowanie dzialan, które same w

sobie sa zródlem stymulacji. 3 mechanizmy:

•

AFERENTACJA ZWROTNA

(akt. motoryczna)

•

ZABARWIENIE EMOCJONALNE

(waznosc, ryzyko,

zagrozenie)

•

ZŁO ONO

,

TRUDNO CZYNNO CI

(aktywnosc poznawcza)

4. A) RTT - wersja klasyczna. Cechy PEZ -

porównanie

REAKTYWNO

•

bezpo rednio zale y od mech. Fizjologicznych

•

odnosi si do reakcji (zachowa reaktywnych)

•

wyznacza potrzeb stymulacji - cel regulacji

AKTYWNO

•

Wymaga uczenia si

•

Odnosi si do czynno ci (zachowa celowych)

•

Jest regulatorem dopływu stymulacji – decyduje o tym,

ile stymulacji dopływa

Jesli osobnik nauczy sie prawidlowej regulacji - ujemny

zwiazek R i A (im wy sza R, tym mniejsza A: R = 1/A)

4. A) RTT - wersja klasyczna. Reaktywno

a funkcjonowanie w ró nych sytuacjach

Styl działania – typowy sposób wykonywania czynno ci
-

WR - styl wspomagaj cy (CzPomocnicze > CzZasadnicze)

- NR – styl prostolinijny (CzPomocnicze < lub = CzZasadnicze

)

CzP –zmniejszaj warto stymulacyjn (upraszczaj CzZ, Ps i Pp )

Je li styl zgodny z PS – brak ró nic w efektach WR i NR

Efekty i koszty

towarzysz ce lub nast pcze

Wysoka stymulacja (WS) – rywalizacja, presja, nowo
- WR gorsze efekty lub wy sze koszty ni NR i ni w NS.

Niska stymulacja (NS) – monotonia, czujno , rutyna
- NR gorsze efekty lub wy sze koszty ni WR i ni w WS.

Je li silna motywacja – efekty utrzymane, ale wzrost kosztów

Spadek efektów i wzrost kosztów: WR>NR (TCR: WSiWR, NSiNR?)

Przykładowe pytania - 5

Wg Thomasa i Chess, czynnik A - to 5 wymiarów temperamentu,

które stanowi podstaw podziału na dzieci „łatwe”, „trudne” i

„wolno rozgrzewaj ce si ”. Zaznacz czynnik A:

a) Aktywno , rytmiczno , zbli anie/unikanie, adaptacja, jako

nastroju

b) Aktywno , rytmiczno , zbli anie/unikanie, adaptacja,

intensywno reakcji

c) Aktywno , zbli anie/unikanie, adaptacja, jako nastroju,

intensywno reakcji

d) Rytmiczno , zbli anie/unikanie, adaptacja, jako nastroju,

intensywno reakcji

Temperament w koncepcji Bussa i Plomina to:

a) Cechy opisuj ce zachowanie

b) Genetycznie uwarunkowane dyspozycje do zachowa

c) Zło one mechanizmy warunkuj ce koherentnie stałe zachowania

d) Konstrukt hipotetyczny

Przykładowe pytania - 6

Zdaniem Goldsmitha poj cie „temperament” odnosi si do sfery

zachowa :

a) motorycznych

b) emocjonalnych

c) poznawczych

d) formalnych

Osoby niskoreaktywne s nara one na stres, obni one efekty

działania, wysokie koszty psychofizyczne, a nawet zmiany

temperamentu, je li funkcjonuj w sytuacjach

a) monotonnych

b) zagro enia fizycznego

c) rywalizacji

d) zagro enia społecznego