Anna Zalewska

Psychologia ró nic indywidualnych - PRI

I. Przedmiot PRI i jego diagnoza – W1

II. Przegl d wybranych koncepcji temperamentu

1. Kontrowersje wokół temperamentu, słynne typologie – W2

2. Wybrane koncepcje wyja niaj ce - W3 i W4

3. Temperament jako opis lub dyspozycje do zachowa – W5

4. Teorie i badania temperamentu w Polsce – W6, W7 i W8

III. Temperament a osobowo – W9

IV. Problematyka zdolno ci i inteligencji

1. Wprowadzenie – W10

2. Podstawowe teorie inteligencji – W11 i W12

3. Współczesne koncepcje – ł czenie uj cia ró nicowego i ogólnego

4. Problemy diagnozy inteligencji – W14

5. Rola inteligencji w codziennym yciu – W15

V. Style jako przejaw ró nic indywidualnych w sposobach

funkcjonowania – W16

Anna Zalewska – PRI - W1 i W2

I. Przedmiot PRI i jego diagnoza

II. Przegl d … koncepcji temperamentu-1

I. Przedmiot PRI i jego diagnoza

1. Poj cie ró nic indywidualnych (RI)

- pocz tki bada , rozumienie ró nic, ich powszechno ,

- ró nice intraindywidualne – stało : bezwzgl dna, wzgl dna,

koherentna (stały profil)

2. Geneza ró nic indywidualnych – 3 stadia sporu

3. Zakres zainteresowa PRI i znaczenie ró nic

4. Rodzaje diagnozy

II. 1. Kontrowersje wokół temperamentu, słynne typologie

A) Kontrowersje wokół temperamentu (RI)

B) Typologia Hipokratesa-Galena – dlaczego warto o niej pami ta ?

C) Typologie konstytucjonalne

1. Poj cie RÓZNIC INDYWIDUALNYCH

(RI) – pocz tki bada nad ró nicami

EMPEDOKLES (V pne) – 4 ZYWIOLY

HIPOKRATES (V pne)

OGIEN-K

POWIETRZE-Z

ZIEMIA-czZ

WODA-F

GALEN (II)- TEMPERAMENTY (S, F, M, Ch)
CYCERON (I pne) - INTELIGENCJA
BADANIA:
•

HEYMANS I WIERSMA 1905, PAWLOW 1910

•

GALTON XIXw.,

BINET 1905

•

GARDNER 1953

WITKIN 1968

1. Poj cie RÓZNIC INDYWIDUALNYCH

(RI) – rozumienie ró nic, ich powszechno

Ró nice w obr bie jednostek tego samego gatunku:

•

INTERINDYWIDUALNE

= MIEDZYOSOBNICZE - pomi dzy

jednostkami tego samego gatunku

•

INTRAINDYWIDUALNE

= WEWNATRZOSOBNICZE – u tej

samej jednostki w czasie, w sytuacjach

Ró nice indywidualne (RI)

- charakterystyki, którymi jednostki ró ni si mi dzy sob

Powszechno RI:

-

U wszystkich gatunków zwierzat

- Budowa i wszystkie poziomy funkcjonowania

•

Procesy fizjologiczne i biochemiczne (t tno, poziom hormonów)

•

Procesy i czynno ci psychiczne (np. my lenie, emocje)

•

Zachowania (szybko reakcji, ekspresja emocji)

•

Cechy i postawy (towarzysko , dominacja)

Psychologia RI – charakterystyki, dla których ró nice stałe

1. Poj cie RI – róznice intraindywidualne,

stalosc bezwzgledna, wzgledna, koherentna

CZY MO LIWA JEST STALOSC BEZWZGLEDNA

ZACHOWANIA (brak zmian w czasie i sytuacjach)?

RÓZNICE „CZASOWE” (SYTUACJE –CONST. , ZMIANY: t1 – t2)

RÓZNICE „SYTUACYJNE” (CZAS- CONST. ZMIANY : s1 – s2)

STAŁO WZGL DNA-BARDZIEJ STAŁE NI INNE

•

ZMIANY POWOLNE

•

ZMIANY CYKLICZNE (Krótkie okresy gwałtownych

zmian, długie okresy zmian powolnych)

•

WZGL DNIE STAŁA POZYCJA NA TLE GRUPY

(W CZASIE I SYTUACJACH)

STAŁO KOHERENTNA - WZGLEDNIE STALY

PROFIL, WZORZEC ZACHOWANIA (PODPIS

BEHAWIORALNY):

zmiany „przestrzenne” = sytuacyjne

(zmiany pozycji w sytuacjach), ale powtarzalne w czasie

a) Profile zdolnosci

b) Reaktywnosc

1. Stało koherentna - profile zdolno ci

Profile A i B ilustruj stało koherentn - zmiany pozycji stałe

w czasie (zdolno ci: werbalne - A>B, niewerbalne – A<B)

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

WI RS AR PO PC BO HI UK KL SF

A

B

1. Stało koherentna - reaktywno

Stało koherentna - profile dynamiki zachowania osób WR i NR

(zmiany pozycji w klasach sytuacji, stałe w czasie)

0

10

20

30

40

FIZYCZNE

SPOŁECZNE

POZNAWCZE

WR

NR

2. GENEZA RI – 3 stadia sporu

1. NATURA CZY WYCHOWANIE? – złe pytanie (nie ma

zachowa zale nych tylko od G albo tylko od )

2. NATURA + WYCHOWANIE – W JAKIM STOPNIU G

LUB S? (SUMA)

3. INTERAKCJA GxS (100% G i 100% S – HEBB,

PERVIN, ANASTAZI);

2. NATURA + WYCHOWANIE

A/ ILUSTRUJE TO UJECIE

„MODEL PROSTOKATA”

Rozwój Filo-, Ontogenetyczny -

Zło ono funkcji -

G

2. 2. Natura + Wychowanie: Genetyka

zachowania

B/

GENETYKA a GENETYKA ZACHOWANIA

GENETYKA:

DZIEDZICZENIE – odtwarzanie w kolejnych pokoleniach

struktury, funkcji i cech u osobników danego gatunku

DZIEDZICZNOSC - Mechanizmy genetyczne,

warunkujace nastepstwo organizmów w kolejnych

pokoleniach (wlasciwosc organizmu).

Np.

jakie geny odpowiedzialne za schizofreni ?

GENETYKA ZACHOWANIA:

ODZIEDZICZALNOSC – opis populacji, miara statystycz-

na, w jakim stopniu zróznicowanie genotypów determi-

nuje (wyjasnia) zróznicowanie fenotypowe. Np.

jak

cz sto schizofrenia u obu bli niaków MZ (60%-6 na 10)?

2. 2. Genetyka zachowania

C/ s

2

F = s

2

G

+ s

2

S

h

2

= s

2

G

/ s

2

F

s

2

- wariancja (zró nicowanie): F- fenotypowe, G –

genotypowe, – rodowiskowe; h

2

= odziedziczalno

G

=

A

+

D;

A

– cz. ADDYTYWNE, WPLYW OD RODZICÓW

D

– cz. NIEADDYTYWNE, WPLYW DOMINACJI I

EPISTAZY (wpływ interakcji genów)

S = C + E

C

–

RODOWISKO WSPÓLNE (np. SES - status ekon.-

społ., system edukacyjny, warto ci i postawy rodziców)

E

- RODOWISKO SPECYFICZNE (np. faworyzowanie,

przyja nie, wypadki, kolejno urodzenia)

2. 2. Genetyka zachowania – podstawowe

modele badan:

1. BAD. BLIZNIAT MONO- I DYZYGOTYCZNYCH

(MZ i DZ)

wychowywanych razem

•

ZALOZENIA

–

u MZ – 100% G wspólne

–

u DZ – 50% G wspólne

–

rod. E - ró nice MZ; G+C-podobie stwo;

–

C- takie samo u MZ i DZ; dobór rodziców losowy)

•

WSP. FALCONERA

h

2

= 2(r MZ – r DZ)

•

ZASTRZEZENIA (C

MZ

= C

DZ

?; dobór)

•

OGRANICZENIA h

2

(tylko opis danej populacji w danym czasie i

warunkach!)

2. STUDIA RODZINNE
3. BADANIA ADOPCYJNE

Udział czynników genetycznych (G), rodowiska

wspólnego (C) i specyficznego (E) w wyja nianiu RI

50%

25%

15%

10%

35%

5%

40%

20%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

INTELIGENCJA

TEMPERAMENT

B
E
C
G

2. 3. INTERAKCJA - 100%G i 100%S

Zawsze G i : G1-S1=Z1; G1-S2=Z2; G2-S1=Z3

SZUKANIE ZASAD i MECHANIZMÓW:

A/ G wyznacza ‘NORMY REAKCJI’ – Gottesman

B/ 3 formy INTERAKCJI (Scarr i McCartney, Plomin,

Pervin): BIERNA (odbiór – b. intensywne reakcje),

REAKTYWNA (prowokowanie - np. by ograniczało

B), AKTYWNA (selekcja, szukanie –np. ubogich w B)

0

5

10

15

20

25

30

35

40

UBOGIE

BOGATE

A
B
C

3. ZAKRES ZAINTERESOWAN PRI

(termin -Stern, 1910) I ZNACZENIE RI

WZGLEDNIE LUB KOHERENTNIE STALE

SILNIE UWARUNKOWANE BIOLOGICZNIE

(IQ: h

2

=0,50; Temperament: h

2

=0,35)

RÓZNICE INDYWIDUALNE > RÓZNICE

MIEDZYKULTUROWE

•

TEMPERAMENT

•

ZDOLNOSCI i INTELIGENCJA

•

STYLE – preferowane sposoby funkcjonowania (np.

style poznawcze)

DLACZEGO WA NE:

kształtowanie nie jest dowolne

warto zale y od ,

konsekwencje ich istnienia (to samo – inne znaczenie)

konsekwencje pomijania (efekty, stres, zaburzenia)

4. RODZAJE DIAGNOZY

OPISOWA

(tylko opis: jest aktywny, bo wysokie nat -

enie cechy aktywno ) – koncepcja Thomasa i Chess

WYJASNIAJACA

(uwzglednia mechanizmy) – Pawlow,

Eysenck, Strelau, Eliasz

STATYCZNA

–

ujecie dyspozycyjne

- pomija róznice wynikajace z oddzialywan klas sytuacji,

- uwzglednia tylko ogólny wskaznik i zaklada, ze jest

determinowany wlasciwosciami podmiotu

DYNAMICZNA

–

ujecie interakcyjne

, uwzglednia:

- interakcje cech podmiotu z klasami sytuacji

- trwale w czasie transsytuacyjne zróznicowanie zachowan

(ujmuje wlasciwosci nie w kategoriach ogólnych

dyspozycji, a wskazuje na mechanizmy -

konstrukt)

II. Przegl d … 1.A) Kontrowersje – Pojecia

wykorzystywane do opisu RI i T - 1

STYL – TYPOWY SPOSÓB PRZEBIEGU CZYNNOSCI
CECHA – WLASCIWOSC (atrybut) KOGOS, CZEGOS;

Inne okreslenia cechy

WYMIAR – DWUBIEGUNOWE KONTINUUM

, na

którym mozna uporzadkowac ludzi pod wzgledem

natezenia wlasciwosci, moze oznaczac:

•

CECHE b. szczególowa (np. AKTYWNOSC)

•

UKLAD CECH (np. E-I – aktywnosc, dominacja)

CZYNNIK szeroko: ZMIENNA WYJASNIAJACA

(np. G)

wasko: EFEKT ANALIZY CZYNNIKOWEJ

(wspólna

czesc zmiennosci zachowan) - interpretacja: OGÓLNA

CECHA WARUNKUJACA PODOBIENSTWO

ZACHOWAN (lezaca u podloza zbioru zachowan)

II.1.A) KONTROWERSJE – Pojecia

wykorzystywane do opisu RI - 2

TYP

DOMINUJACA DYSPOZYCJA PSYCHOFIZYCZNA,

która przysluguje grupie, grupy tej nie mozna

jednoznacznie i wszechstronnie oddzielic od innych

grup (Stern)

CZESC POPULACJI wyodrebniona ze wzgledu na

posiadanie cechy, natezenie cechy, ukladu cech

KATEGORIA OPISU RI

•

Jednostka nie ma typu, a nale y do typu

•

TYP pogranicze tego, co ogólne i indywidualne

•

Granice mi dzy typami s płynne

•

TYP obejmuje wzgl dnie stałe cechy

II.1.A) KONTROWERSJE – Pojecia …

Rodzaje i zalety typologii

RODZAJE TYPOLOGII:

•

BIEGUNOWE

Le ------------ Pracowity

•

SZUFLADKOWE

(jako ciowe)

typologia H-G: Ch, S, F, M

•

MODALNE

– Typy UN Pawłowa (najcz stsze)

•

WYMIAROWE

(ilo ciowe)-

N

kombinacje wymiarów (np.,

M

CH

Neurotyzmu i Ekstrawersji)

E

ZALETY:

F

S

•

PRAWIDŁOWO CI DLA TYPÓW

•

INTEGRACJA INFORMACJI

II.1.A) KONTROWERSJE – Trzy

rozumienia cechy

3 rozumienia cechy – Eliasz:

OPISOWE – CECHA ZACHOWANIA:

Ujmowana w

j zyku obserwacji, jak kto si zachowuje, np. agresywnie)

(opis cech zachowania - koncepcja Thomasa i Chess)

DYSPOZYCYJNE – CECHA OSOBY:

Na podstawie

obserwacji wnioskuje si jaka jest osoba (np. jest

agresywna) i wnioskuje o jej skłonno ci do okre lonych

zachowa bez wzgl du na sytuacj (

stało sytuacyjna)

(dyspozycje do zach – koncepcja Bussa i Plomina

)

ZŁO ONY MECHANIZM WYJA NIAJ CY

ZACHOWANIE – KONSTRUKT HIPOTETYCZNY:

Warunkuje stało koherentn zachowania, okre lan jako

podpis behawioralny (TMT - Eliasza)

II.1.A) KONTROWERSJE wokół T i RI –

stało , uwarunkowanie

STAŁO ZACHOWA
•

Bezwzgl dna: szybko warunkowania - Pawłow

•

Wzgl dna: EAS (Buss i Plomin), RTT zmodyfikowana;

•

Koherentna: intensywno reakcji (Pawłow); TMT –

dynamika zachowania

UWARUNKOWANIE BIOLOGICZNE
•

Hipotetyczne mechanizmy fizjologiczne (Pawłow,

Eysenck, RTT)

•

Odziedziczalno (Buss i Plomin)

•

Genetyczne (geny odpowiedzialne za IQ, T)

II.1.A) KONTROWERSJE WOKÓŁ

TEMPERAMENTU – zakres, liczba

ZAKRES – ASPEKTY ZACHOWANIA:

•

Formalne

(jak, w jaki sposób) – np., Pawłow, Thomas i

Chess

•

Formalne i tre ciowe

(forma i tre – co i dlaczego, po

co) – np., Eysenck, Buss i Plomin

•

Emocjonalne

– np., Wundt, Gray, Goldsmith i Campos

LICZBA podstawowych WŁA CIWO CI - od 1 do …
•

13 (T – Guilford i Martin)

•

150 (zdolno ci – Guilford)

II.1.B) Typologia HIPOKRATESA-

GALENA –

dlaczego warto o niej pamietac?

•

PIERWSZA TYPOLOGIA – szufladkowa (jako ciowa)

CZTERY TYPY podstawowe

•

MELANCHOLIK – CZARNA ÓŁ

•

CHOLERYK – ÓŁ

•

FLEGMATYK – FLEGMA

•

SANGWINIK – KREW

2. Inspiracja dla szukania ZRÓDEL RÓZNIC

•

„HUMORY”, „CHEMIZM KRWI” (Kretschmer, Furukawa)

•

UKLAD HORMONALNY – JEDNO ZE ZRÓDEL RÓZNIC

•

CZYNNIKI WEWN TRZNE – fizjologiczne i biochemiczne

3. DOMINUJACA do XXw –rozszerzanie zakresu opisu
4. TYPY H-G – punkt ODNIESIENIA wielu

współczesnych koncepcji (wyja nianie)

II.1.B) TYPOLOGIA H-G - dominuj ca do

XX wieku (rozszerzanie zakresu opisu)

A/ WUNDT:

Smutny

CO

/

CP

Wybuchowy

•

SILA

Siła

•

ZMIENNOSC UCZUC (ZU)

B/ FALKIEWICZ:

M

CH

•

CECHY ODBIORU (CO)

CR

•

i CECHY REAKCJI (CR)

ZU

C/ REMPLAIN:

CR

•

CECHY PRZEZYC (CP)

F

S

•

CECHY REAKCJI (CR)

•

NASTRÓJ

Zrównowa ony

Wesoły

II.1.B) Typy H-G – punkt odniesienia wielu

współczesnych koncepcji (wyja nianie)

W WIELU KONCEPCJACH ODWOLYWANIE SIE DO

4 TYPÓW:

•

PAWLOW – 4 TYPY UN – odpowiadaj 4 typom T

N

;

RE

•

EYSENCK (N, I-E)

•

ZAWADZKI I STRELAU

M

Ch

(RE, WT, AK)

I

E

;

AK

F

S

WT

II.1.B) Typy H-G – punkt ODNIESIENIA

dla wielu współczesnych koncepcji

H-G: Melancholik

Choleryk

Flegmatyk

Sangwinik

Pawłow: słaby

silny

silny

silny

niezrównowa ony

zrównowa ony zrównowa ony

powolny

ruchliwy

Eysenck: Neurotyczny Neurotyczny Stabilny emoc. Stabilny emoc.

Introwertyk

Ekstrawertyk

Introwertyk Ekstrawertyk

(NI)

(NE)

(nI)

(nE)

Zawadzki zharmoniz. Niezharmoniz. Niezharmon.

Zharmoniz.

I Strelau: o małych

o małych

o du ych

o du ych

mo liwo ciach mo liwo ciach mo liwo ciach mo liwo ciach

(RE, wt, ak)

(RE, wt, AK)

(re, WT, ak)

(re, WT, AK)

II.1.C) Typologie KONSTYTUCJONALNE

Typologia Kretschmera (1921) – zalozenia

Czy grubasy sa wesole i leniwe, a chudzi to niesmiale „ponuraki”?

KONCEPCJE KONSTYTUCJONALNE

TEMPERAMENTU – szukaja zwiazku miedzy

zachowaniem (T) a budowa ciala (B)

Typologia Kretschmera (1921-77: 26 wydan)

ZAŁO ENIA:

Róznice w funkcjonowaniu Ukladu Hormonalnego „CHK”

(chemizmie krwi) powoduja róznice:

a/ w BUDOWIE CIAŁA

B

T

b/ w skłonno ciach do okre lonych chorób psychicznych

c/ we WŁA CIWO CIACH PSYCHICZNYCH

- 4 cechy

temperamentu: wrazliwosc (psychestezja), nastrój,

tempo psychiczne, psychomotoryka

II.1.C) Typologia KRETSCHMERA (1921)

– zalozenia, badania, krytyka

BADANIA

Pomiar 17 czesci twarzy i czaszki - 4 typy budowy:

•

LEPTOSOMATYK (astenik) – watly, wysoki

•

PYKNIK (g sty) – otyły, raczej niski

•

ATLETYK – umi niona, silna budowa ciała

•

DYSPLASTYK – le ukształtowany, brak proporcji

OBSERWACJA CHORYCH - WSRÓD:

•

SCHIZOFRENIKÓW – 50,3%LEPTOSOMATYKÓW

•

CYKLOFRENIKÓW – 64,6% PYKNIKÓW

•

EPILEPTYKÓW - 28,9% ATLETYKÓW

- 29,5% DYSPLASTYKÓW

II.1.C) Typologia KRETSCHMERA (1921)

– zalozenia, badania, krytyka

WNIOSEK Kretschmera

U ZDROWYCH – cechy chorych w mniejszym nasileniu

•

LEPTOSOMATYK – SCHIZOTYMIK (skłonny do abstrakcji,

sztywne przekonania, oschły, dra liwy, zamkni ty, nietowarzyski)

•

PYKNIK -- CYKLOTYMIK (zmienno nastroju, towarzyski,

powierzchowne kontakty, przyziemny, realista)

•

ATLETYK (DYSPLASTYK?) -- IKSOTYMIK /typ wiskozyjny –

lepki/ (spokojny, mało wra liwy, umiarkowane gesty i mimika,

mało plastyczny, uczucia długo, drobiazgowy, skrupulatny

KRYTYKA – argumenty specyficzne tylko DLA TEJ TEORII

(WSPÓLNE dla koncepcji konstytucjonalnych po teorii Sheldona):

•

UKŁAD HORMONALNY i AUN nie sa niezalezne od CUN

•

OBSERWACJA TYLKO CHORYCH, TYPOLOGIA OGÓLNA

II.1.C) Typologia SHELDONA (1949) –

zalozenia, badania, krytyka

Zalozenie: BUDOWA DETERMINUJE FUNKCJE

B

T

Badanie BUDOWY - 4000 fotografii (3 pozycje) zdrowych mezczyzn

ENDOMORFIA (narz dy wewn trzne) - skala 1-7

MEZOMORFIA (kosci i miesnie) - skala 1-7

EKTOMORFIA (mózg, nerwy, skóra) – skala 1-7

TYPY SOMATYCZNE - Kombinacja natezenia 3 wymiarów:

ENDOMORFIK 7-1-1 (Pyknik)

MEZOMORFIK 1-7-1 (Atletyk)

EKTOMORFIK 1-1-7 (Leptosomatyk)

3 wymiary zachowania –Temperamentu (analogicznie typy):

WISCEROTONIA (pozadanie pokarmu, ludzi, uczucia, dobrobytu) –

socjofilia

SOMATOTONIA (dzialanie, ryzyko, wladza, dominacja) –

agresywna rywalizacja

CEREBROTONIA (wrazliwosc, skrepowanie, chec ukrycia sie) –

socjofobia

II.1.C) Typologia SHELDONA (1949) –

zalozenia, badania, krytyka

Wg Sheldona - Korelacje miedzy wymiarami b. silne (,79-,83; n=200)

BUDOWA i TEMPERAMENT – to przejawy „morfogenotypu”

KRYTYKA

– ZARZUT TENDENCYJNOSCI (nastawienie badacza, brak

potwierdzenia zwiazku „budowa – temperament” w innych

badaniach –np., Anastasi)

KRYTYKA typologii konstytucjonalnych – WSPÓLNE ZARZUTY

1/ STATYCZNE – zakładaj brak zmian budowy i temperamentu

2/ ZWIAZEK BUDOWY I CHORÓB JEST POZORNY („zdrowi

nosz zal ki chorób psychicznych, zale ne od budowy ciała”) –

BRAK KONTROLI WIEKU I PLCI

3/ ZAINTERESOWANIE SKRAJNYMI CECHAMI

4/ NIE DOCENIAJA LUB IGNORUJA ROLE SRODOWISKA –

fatalizm, rasizm

Przykładowe pytania -1

Stalosc koherentna zachowania oznacza, ze zachowanie:

a) zmienia sie w sytuacjach i w czasie, ale pozycja jednostki na tle

grupy jest wzglednie stala

b) nie zmienia sie w róznych sytuacjach ani w czasie

c) zmienia sie w róznych sytuacjach, ale profil zachowania jest

wzglednie staly w czasie

d) istotnie zmienia sie w róznych sytuacjach i w czasie

Z bada nad wpływem czynników genetycznych i rodowiskowych

wynika e:

a) Wariancja temperamentu jest wyja niana głównie przez czynniki

genetyczne i rodowisko specyficzne, a wariancja inteligencji

przez czynniki genetyczne i rodowisko wspólne

b) Wariancja inteligencji jest wyja niana głównie przez czynniki

genetyczne i rodowisko specyficzne, a wariancja temperamentu

przez czynniki genetyczne i rodowisko wspólne

c) Udział czynników genetycznych w wyja nianiu temperamentu i

inteligencji jest podobny

d) Udział rodowiska wspólnego w wyja nianiu temperamentu i

inteligencji jest podobny

Przykładowe pytania - 2

Je li typy wyró nione s ze wzgl du na cz sto wyst powania cech to

jest to typologia:

a) biegunowa

b) szufladkowa

c) wymiarowa

d) modalna

Zało enie, e „zdrowi nosz w sobie zal ki okre lonych chorób

psychicznych”

•

Wyst puje tylko w koncepcji Kretschmera

•

Wyst puje tylko w koncepcji Sheldona

•

Wyst puje w koncepcjach Kretschmera oraz Sheldona

•

Nie wyst puje w adnej z tych koncepcji