ŻYWIENIE

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

50

nianie rezerw Ca z kości umożliwia
utrzymanie przyzwoitego poziomu
Ca we krwi w sytuacji ogromnego dre-
nażu tego składnika w siarze i mleku.
Z kolei uwalnianie rezerw tłuszczo-
wych dostarcza krowie kwasów tłusz-
czowych, z których sprawna wątroba
powinna wytworzyć energię po ich
„spaleniu w ogniu węglowodanów”.

Często jednak ten skomplikowany

mechanizm przemian energetycz-
nych nie funkcjonuje należycie. Po
pierwsze, stopień pokrycia zapo-
trzebowania na energię jest do tego
stopnia niewystarczający, że uwal-
nianie rezerw tłuszczowych jest nad-
mierne. Wiąże się to zwykle z nad-
miernym otłuszczeniem, bo właśnie
otłuszczenie krowy zasuszonej jest
najczęstszą subiektywną przyczyną
pogorszenia się apetytu. Jeżeli kro-
wa byłaby chuda, z małymi rezerwa-
mi tłuszczowymi, nie miałaby czego
uwalniać i może jej wydajność byłaby
niższa od spodziewanej, ale nie mia-
łyby miejsca zaburzenia wątrobowe.
A z drugiej strony produkty przemian
tłuszczu, m.in. ciała ketonowe, nie
powodowałyby pogorszenia apetytu.
Nadmierne uwalnianie rezerw wią-
że się z nadmiarem wolnych kwasów
tłuszczowych, które powinny zostać
przetworzone w wątrobie w energię.
Gdy podaż glukozy do wątroby jest
za mała, bo przecież krowa nie ma
apetytu, następuje reestryfi kacja kwa-
sów tłuszczowych (stłuszczenie wą-
troby), a także w procesie niepełne-
go spalania powstają ciała ketonowe
i krowa „wpada” w ketozę. W wyso-
ko wydajnych stadach nawet 30-40%

krów może być w stanie tzw. ketozy
subklinicznej, czyli choroby bez wy-
raźnych objawów, ale powodującej
istotne zmniejszenie wydajności mle-
ka i pogarszającej wskaźniki rozrodu.
Ketoza może być przyczyną innych
problemów metabolicznych, w tym
przemieszczenia trawieńca.

Jeżeli ketoza jest powodowana nie-

doborem glukozy we krwi, to war-
to zastanowić się, jak można by ten
niedobór szybko zniwelować, zwłasz-
cza gdy krowa nie chce jeść. Zwięk-
szenie udziału w dawce pokarmowej
pasz treściwych jest skuteczne, ale
„działa” za wolno w stosunku do za-
grożenia ketozowego. Ponadto wiąże
się z niebezpieczeństwem kwasicy
w żwaczu. Z kolei podawanie dożyl-
ne glukozy przez lekarza weterynarii
nie może być praktyką żywieniową.
I tutaj właśnie jest miejsce dla dodat-
ków energetycznych, takich jak gli-
kol propylenowy oraz gliceryna.
Warto również zastanowić się nad
dodatkiem tłuszczu chronionego,
który podany w prawidłowej formie
i dawce jest wykorzystywany przez
krowę jako źródło energii, przez co
„oszczędzana” jest glukoza, tak waż-
na dla opisywanego powyżej procesu
spalania wątrobowego.

Glikol czy gliceryna?
Często na spotkaniach z hodowcami
lub lekarzami weterynarii jestem py-
tany: co jest lepsze dla krowy – glice-
ryna czy glikol propylenowy? Odpo-
wiadam na nie pytaniem: a dlaczego
w ogóle trzeba je stosować? Obydwa
dodatki paszowe należą bowiem do

Wystarczy porównać zapotrzebowa-
nie na produkcję 20 kg i 50 kg mleka.
Niestety, ze względu na ograniczoną
pojemność przewodu pokarmowego,
a także uzależnienie pokrycia więk-
szości potrzeb energetycznych prze-
żuwacza od produktów fermentacji
w żwaczu (fermentacja to proces dłu-
gotrwały), możliwości pełnego pokry-
cia zapotrzebowania są bardzo ogra-
niczone. Dodatkowo krowa w okresie
wzmożonego zapotrzebowania na
składniki pokarmowe, a więc w okre-
sie końca ciąży i początku laktacji,
ma często problemy z apetytem, co
jest głównie wynikiem obiektywnych
zmian hormonalnych. Niestety, część
problemów z apetytem w okresie oko-
łoporodowym ma również podłoże
subiektywne i jest po prostu wyni-
kiem błędów żywieniowych.

Brak apetytu, a jednocześnie wzmo-

żone zapotrzebowanie na składniki
pokarmowe, czy to na rozwój płodu
w końcowym okresie ciąży (okres
przejściowy przed porodem, czyli
3 ostatnie tygodnie ciąży), czy na
produkcję siary i mleka w okresie
przejściowym po porodzie (pierwsze
3-4 tygodnie laktacji), powodują, że
znaczną część zapotrzebowania kro-
wa musi pokrywać z uwalniania (mo-
bilizacji) rezerw. Na przykład uwal-

Genetycznie uwarunkowany
wielki potencjał produkcyjny
współczesnej krowy mlecznej
wymaga pokrycia ogromnego
zapotrzebowania na składni-
ki pokarmowe, zwłaszcza na
energię.

D

prof. dr hab. Zygmunt Maciej Kowalski

Katedra Żywienia Zwierząt Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie

Dodatki energetyczne
dla krów

w okresach okołoporodowym i wczesnej laktacji

ŻYWIENIE

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

52

grupy dodatków stosowanych w lecze-
niu ketozy i innych problemów meta-
bolicznych okresu okołoporodowego.
A przecież zdecydowanie lepiej jest
zapobiegać, niż leczyć. Zapobiegać
oznacza dbać o właściwą kondycję
krów, o właściwe bilansowanie dawek
pokarmowych, o porządek w silosie,
właściwe mieszanie pasz w wozie pa-
szowym itd. Czy dodatek glikolu lub
gliceryny do dawki stosować zamiast
porządku w żywieniu?

Zdaję sobie sprawę, że w każdej

oborze, nawet najlepszej, znajdują
się krowy bardziej niż
pozostałe narażone
na problemy metabo-
liczne. Są to najczę-
ściej krowy otłuszczo-
ne, których wcześniej
nie mogliśmy zacie-
lić, zwierzęta kulawe
czy łatwiej od innych
poddające się domi-
nacji przy stole pa-
szowym lub też krowy
po ciężkich porodach,
n p . b l i ź n i a c z yc h .
Może być to także gru-
pa krów najbardziej
wydajnych, dla któ-
rych pokrycie zapo-
trzebowania na skład-
niki pokarmowe jest
dużym wyzwaniem.
Dla takich zwierząt
musimy mieć pod ręką
dodatek energetyczny,
który podany szybko,
złagodzi problemy ketozowe. I tutaj
przydaje się glikol czy gliceryna.

Obydwa dodatki mają działanie

antyketozowe, o ile po wchłonięciu
z przewodu pokarmowego przedosta-
ną się z krwią do wątroby i wejdą w cykl
przemian energetycznych. Wchłaniają
się dobrze, jednak pewna ich część jest
fermentowana przez bakterie żwaczo-
we. W przypadku glikolu do kwasu
propionowego, z którego wątroba tak-
że produkuje glukozę (to pozytywne),
a w przypadku gliceryny do kwasu
propionowego i częściowo masłowego,
co nie jest najkorzystniejsze, bo prze-
cież w komórkach błony śluzowej żwa-
cza z kwasu masłowego powstaje kwas

β-hydroksymasłowy, czyli ciało ketono-
we. Dodatki powinny być podawane
w dawce w taki sposób, aby jak najwięcej
z nich uniknęło fermentacji w żwaczu.

Co zrozumiałe, dotyczy to zwłaszcza
gliceryny. Zdecydowanie większe stę-
żenie glukozy we krwi krowy można
uzyskać przez podawanie glikolu lub
gliceryny w postaci wlewu do prze-
łyku (pyska), aniżeli po zmieszaniu
w TMR-ze lub wylaniu na stół paszo-
wy, do czego zachęcają niektórzy dys-
trybutorzy dodatków. Zmieszane z pa-
szami dłużej poddawane są działaniu
mikroorganizmów żwacza, co nie jest
korzystne w działaniu antyketozowym.
Po prostu mniej substancji dociera
ostatecznie do wątroby.

Jednym z proble-

mów w stosowaniu
glikolu jest jego sła-
ba smakowitość. Nie
dotyczy to tylko sma-
kowitości samego gli-
kolu, ale także jego
efektu na błonę śluzo-
wą przełyku czy jego
wpustu. Drażniący
smak glikolu, także
podanego doprzeły-
kowo, może powodo-
wać zmniejszenie po-
brania suchej masy
całej dawki pokarmo-
wej. Oczywiście ten
drażniący smak „gi-
nie” w jakimś stopniu
po wmieszaniu gliko-
lu w TMR. Ale ten po-
mysł ma inne wady,
o czym wspomniałem
wcześniej. Zalecane
dawki glikolu i glice-

ryny są podobne, ale ze względu na
wspomniany problem smakowitości
glikolu zwykle dawki gliceryny mogą
być większe. Najczęściej stosuje się
dawki dzienne w ilości 300-500 ml,
a wielkość dawki powinna wynikać
z zakresu omawianego wcześniej ry-
zyka ketozy. Tam, gdzie to konieczne,
zalecam specjalny program indywi-
dualnych wlewów. Proponuję rozpo-
cząć go już w około 7 dni przed po-
rodem, podając krowie codziennie
około 300 ml dodatku. Ze względu
na stres wlewania oraz kłopot dla ob-
sługi może to być wlew jednokrotny.
Od dnia porodu do około 5.-7. dnia
po porodzie warto nieco zwiększyć
dawkę do 400-500 ml, po czym do
10. dnia po porodzie wlewać około
300 ml. Raz jeszcze podkreślam, gdy
jest to niezbędne.

Gliceryna pojawiła się na naszym

rynku paszowym stosunkowo niedaw-
no i ze względu na dużą jej produkcję,
jako odpadu przy produkcji biopaliw,
można spodziewać się, że w przyszło-
ści będzie jej dużo i w związku z tym
będzie tańsza od glikolu. Cena jest
więc argumentem za gliceryną. Prze-
strzegam jednak przed myśleniem,
że słodki smak gliceryny może spo-
wodować zwiększenie pobierania pa-
szy ze stołu paszowego. W pewnym
sensie jest to prawda, ale znam równie
słodkie, a za to tańsze pasze, na przy-
kład melasę czy preparaty melaso-
pochodne, które można by stosować
w tym celu. Badania amerykańskie
pokazują, że gliceryna była skutecz-
nym środkiem antyketozowym tylko
wtedy, gdy podawano ją w postaci wle-
wu, a nie w TMR-ze. Po pierwsze, za-
dawana w TMR-ze dostaje się do żwa-
cza i podlega w nim przemianom
bakteryjnym, o czym już wspomina-
łem. Po drugie, gliceryna „przerabia-
na” jest w żwaczu do kwasu masłowe-
go, a więc lepiej, aby ta przemiana nie
miała miejsca. I po trzecie, co najważ-
niejsze (!), czy krowa, która ma ketozę
lub jest w początkowej fazie choroby,
będzie pobierała jakikolwiek TMR,
nawet „posłodzony”? Wątpię!

Powyższe zasady powinny być stoso-
wane wtedy, gdy używa się „czystych”
preparatów dostępnych na rynku lub
gdy korzysta się z bogatej oferty prepa-
ratów energetycznych, w których pod-
stawowymi składnikami są omawiane
związki chemiczne. Przed rozpoczę-
ciem stosowania takich preparatów
warto przeczytać ich skład i dosto-
sować dawkę do zaleceń dla glikolu
i gliceryny.

Tłuszcz chroniony
Wartość energetyczna tłuszczu jest
prawie dwukrotnie większa niż wę-
glowodanów i dlatego stosowanie
dodatków tłuszczowych w okresie
okołoporodowym mogłoby być do-
brą metodą zwiększenia koncentracji
energii w dawce i tym samym metodą
zwiększania pobrania energii. Podawa-
nie krowom tłuszczu jako źródła ener-
gii „oszczędza” glukozę, która może
być wykorzystana do przemian wątro-
bowych i do syntezy laktozy, od cze-
go zależy wydajność mleka. Nieste-
ty, możliwości stosowania dodatków

Kilka zasad stosowania glice-
ryny i glikolu
1. Stosowanie jest uzasadnione,

także ekonomicznie, tylko gdy
traktuje się te dodatki antyke-
tozowo.

2. Przeciwdziałanie ketozy jest

dużo bardziej skuteczne przy
podawaniu obydwu tych pre-
paratów w postaci wlewu do-
przełykowego, a nie poprzez
zmieszanie ich z innymi pa-
szami w TMR-ze czy polanie
pasz na stole paszowym.

3. Skuteczność antyketozowa

obydwu dodatków jest zbli-
żona, jednak zdecydowanie
lepsza smakowitość gliceryny,
a także jej coraz lepsza cena
zachęcają do stosowania gli-
ceryny.

4. Gdy w stadzie krów zbyt dużo

zwierząt musi być traktowa-
nych glikolem czy gliceryną,
należy dokładnie zanalizować
prawidłowość żywienia.

ŻYWIENIE

WETERYNARIA W TERENIE

y

4/2008

y

54

tłuszczowych w tym okresie są jednak
ograniczone, gdyż:
1. nadmierne dawki tłuszczu, zwłaszcza

zawierającego nienasycone kwasy
tłuszczowe, niedostatecznie chronio-
nego, mogą być szkodliwe dla bakte-
rii żwaczowych, co w konsekwencji
może powodować zmniejszenie
pobrania paszy – warto więc zwrócić
uwagę na rodzaj dodatku tłuszczowe-
go i korzystać z dodatków tłuszczów
chronionych (tylko!) oferowanych
przez uznane fi rmy;

2. nadmierne dawki tłuszczu wzmagają

wydzielanie cholecystokininy przez
błonę śluzową jelit, a ona, działa-
jąc na ośrodek sytości w mózgu,
zmniejsza motor ykę przewodu
pok armowego i pogarsza ape-
tyt; szczególnie niekorzystny jest
wpływ dodatków tłuszczowych
zawierających dużo kwasów tłusz-
czowych nienasyconych;

3. nadmierne dawki tłuszczów chro-

nionych (np. mydeł) mogą być
niesmaczne, co ograniczy pobranie
całej dawki pokarmowej.
Analizując punkty 1-3, uważny Czy-

telnik dojdzie do wniosku, że z tym

tłuszczem jest więcej problemów niż
korzyści. Nie do końca zgadzam się
z takim wnioskiem. Stosowanie do-
datków tłuszczowych może być do-
brą metodą zwiększenia koncentracji
energii w dawce pokarmowej dla krów
w okresie okołoporodowym, o ile nie
towarzyszy temu zmniejszenie po-
brania paszy. Radzę więc nie tylko
uważnie wybrać dodatek tłuszczo-
wy, ale również zastanowić się nad
wielkością dawki. Na szczęście te
preparaty nie są tanie, więc z regu-
ły hodowcy kierują się pewnym na-
leżytym umiarem. Dawki większości
„czystych” dodatków mieszczą się
w zakresie 300-600 g/dzień. Podob-
nie jak w przypadku gliceryny czy
glikolu, tłuszcze znajdują się w wielu
preparatach energetycznych dla okre-
su okołoporodowego, oferowanych
na rynku. I w tym przypadku warto
poznać skład preparatu, aby w pełni
poznać dawkę tłuszczu.

Ze względu na cenę dodatki tłusz-

czowe powinny być stosowane tyl-
ko w stadach o najwyższych wydaj-
nościach. Przed podjęciem decyzji
o ich stosowaniu radzę spytać sie-

bie, czy zrobiono już wszystko w go-
spodarstwie, aby krowy jadły więcej
energii. Lepiej czas zużyty na poszu-
kiwaniu na rynku dodatków tłusz-
czowych wykorzystać na przykład na
uporządkowanie wybierania kiszonki
z silosów.

Podsumowanie
Asortyment dodatków energetycz-
nych dla krów mlecznych będących
w okresie okołoporodowym ciągle się
powiększa. To właśnie na tym okre-
sie skupiają się starania laboratoriów
naukowych i firm paszowych. Więk-
szość z nich wymyślono w najbardziej
rozwiniętych krajach świata, przy-
najmniej pod względem wydajności
mleka. Dodatki „pomyślane” są tam
przede wszystkim dla bardzo wyso-
ko wydajnych krów. Ci z naszych ho-
dowców, którzy produkują mleko na
poziomie 6000-7000 kg mleka w lak-
tacji, mają jeszcze wiele do zrobienia,
aby dojść do poziomu konieczności
stosowania omawianych dodatków.
I co najważniejsze, nawet najlepsze
dodatki nie zastąpią właściwego za-
rządzania stadem.

‰

r e k l a m a

Sekcja Neonatologii PTNW, Zakład Prewencji i Immunologii Weterynaryjnej

Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu oraz Wrocławski Oddział Polskiego

Towarzystwa Zootechnicznego zapraszają do udziału w konferencji naukowej

Zgłoszenia prosimy kierować do 10 listopada 2008 r. na adres:

Zakład Prewencji i Immunologii Weterynaryjnej, Uniwersytet Przyrodniczy

50-375 Wrocław, ul. Norwida 31

tel. [phone], fax [phone], e-mail: [e-mail]

PROGRAM konferencji naukowej 5-6 XII 2008 r.

Postępowanie w zaburzeniach zdrowia u cieląt i krów

Rozpoczęcie: godzina 9:00, Aula Jana Pawła II, Centrum Edukacyjne Uniwersytetu
Przyrodniczego we Wrocławiu, pl. Grunwaldzki 24a, 50-363 Wrocław

5.12.2008 r. (piątek)

9:00-9:15

Powitanie uczestników, wystąpienie dziekana Wydziału Medycyny Weterynaryj-
nej prof. dr. hab. Jana Twardonia

Sesja I – Problemy przewodu pokarmowego cieląt

(przewodniczący: prof. Tadeusz Szulc, prof. Alina Wieliczko)

9:15-9:50

Znaczenie nieodżywczych składników mleka dla rozwoju cieląt
– prof. Romuald Zabielski i wsp. (SGGW Warszawa)

9:55-10:30 Wpływ dodatku maślanu sodu do preparatu mlekozastępczego i/lub paszy

starterowej na rozwój przewodu pokarmowego cieląt (wstępne wyniki) –
prof. Zygmunt M. Kowalski, Górka P., Zabielski R. (AR Kraków, SGGW Warszawa)

10:35-11:30 Zapalenie jelit u cieląt – co robić? – prof. Walter Baumgartner (Uniwersytet Wete-

rynaryjny w Wiedniu)

11:35-11:55 Schering-Plough
11:55-12:15 Przerwa na kawę

Sesja II – Problemy narządu oddechowego cieląt

(przewodniczący: prof. R. Zabielski, prof. W. Baumgartner)

12:15-12:50 Mannheimia haemolytica – chorobotwórczość i jej znaczenie w etiopatoge-

nezie syndromu oddechowego bydła (BRD) – doc. dr hab. Dariusz Bednarek
(PIWet Puławy)

12:55-13:15 Postępowanie diagnostyczne w chorobach narządu oddechowego cieląt –

dr Michał Bednarski, Wieliczko A. (UP Wrocław)

13:20-13:50 Znaczenie transportu w patogenezie shipping fever u cieląt

– dr hab. Renata Urban-Chmiel (UP Lublin)

13:55-14:10 Hipra
14:15-15:15 Przerwa obiadowa

Sesja III – Profilaktyka i leczenie chorób cieląt

(przewodniczący: dr hab. R. Urban-Chmiel, doc. dr hab. D. Bednarek)

15:15-15:50 Regulacja gospodarki wodno-elektrolitowej matki i noworodka

– prof. Wiesław Skrzypczak, Ożgo M. (AR Szczecin)

15:55-16:30 Diagnoza różnicowa i postępowanie w ostrych stanach zapalnych jamy brzusznej

u cieląt – dr Simone Steiner (Uniwersytet Weterynaryjny w Wiedniu)

16:35-16:50 OVER
16:50-17:05 BIOFAKTOR
17:05-17:40 Strategie wspomagania odporności cieląt:

– prof. Tadeusz Stefaniak, Galli J., Jawor P., Rząsa A. (UP Wrocław)

17:40-18:00 Dyskusja
19:00 Uroczysta

kolacja

6.12.2008 r. (sobota)

Sesja IV – Problemy okołoporodowe krów i cieląt

(przewodniczący prof. Z. M. Kowalski, prof. A. Zachwieja)

9:00-9:35

Związki między zaburzeniami mineralnymi i metabolicznymi u krów w okresie
okołoporodowym – dr Paulina Jawor, Rząsa A., Stefaniak T. (UP Wrocław)

9:40-10:15 Wpływ systemu chowu i użytkowania krów na efektywność wychowu cieląt:

– dr hab. Andrzej Zachwieja, Szulc T. (UP Wrocław)

10:20-10:45 Ketoza krów mlecznych: przyczyny, zapobieganie, leczenie – dr Robert Kupczyński,

Jawor P., Stefaniak T. (UP Wrocław)

10:50-11:15 Ochrona cielęcia w trakcie i po ciężkim porodzie

– prof. Jan Twardoń i wsp. (Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu)

11:20-11:35 VetTrade
11:35-11:55 Zatrzymanie błon płodowych u krów – skutki kliniczne i ekonomiczne

– dr Ryszard Mordak (UP Wrocław)

12:00-12:10 Pro Animali
12:10-12:30 Podsumowanie konferencji
12:30 Obiad

Koszt udziału w konferencji wynosi 200 zł i obejmuje materiały konferencyjne + 2 obiady.

Patronat medialny: