W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 2 / 2 0 1 0 •

49

B y d ł o

To stwierdzenie w niczym nie straciło
na swojej wartości w obecnych czasach,
a nawet nabrało dodatkowego znacze-
nia wobec narastającego zjawiska nie-
płodności w stadach o wysokiej wydaj-
ności. Stąd stale poszukuje się nowych
metod pozwalających nie tylko na traf-
ne stwierdzenie lub wykluczenie ciąży,
ale także np. ustalenie momentu zamar-
cia zarodka/płodu. Zasadniczo meto-
dy wykrywania ciąży można podzielić
na pośrednie i bezpośrednie.

Metody pośrednie

Polegają na stwierdzaniu charaktery-
stycznych substancji produkowanych
przez rozwijający się zarodek lub płód,
względnie zmienionego podczas cią-
ży poziomu hormonów. Do ważniej-
szych należą: wykrywanie wczesnego
czynnika ciążowego (ECF – early con-
ception factor) we krwi, umożliwiające-
go stwierdzenie ciąży teoretycznie już
dwa dni po inseminacji; pomiar stę-
żenia progesteronu między 19. a 23.
dniem; w 21. i w okresie od 18. do 24.
dnia po inseminacji, odpowiednio
w osoczu krwi, mleku lub odchodach;
ocena stężenia ciążowo specyfi cznej
proteiny B (PSPB – pregnancy speci-
fi c protein B), poczynając od 30. dnia
po inseminacji; po metody najprost-
sze polegające na ustaleniu braku po-
wtarzania rui. PSPB, po raz pierwszy
wyizolowana z łożyska krów i opisa-
na przez Butlera i wsp. w 1982 roku,
jest kwaśną glikoproteiną o masie
78 000 Da (14,58). Białko to wraz
z innym białkiem związanym z ciążą
– glikoproteiną-1 (PAG-1-pregnancy-
associated glycoprotein-1) pojawia się
w surowicy krwi matki między 15.
a 28. dniem ciąży. Ma wyjątkowo dłu-
gi okres półtrwania i pozostaje w krą-
żeniu przez dłuższy czas po poro-
dzie, co sprawia, że jest nieprzydatne
jako marker ciąży, kiedy krowa jest

inseminowana stosunkowo wcześnie,
tj. przed 70. dniem laktacji. W okresie
późniejszym białko to może pełnić rolę
markera ciąży oraz obecności żywego
zarodka. Wykazano, że PSPB induku-
je uwalnianie prostaglandyny E2 oraz
progesteronu przez ciałko żółte i pro-
staglandyny E2 przez endometrium.
U krów ciężarnych średnie stężenie
PSPB rośnie od 15. do 35. dnia i osią-
ga wartość 2-3 ng/ml. Należy jednak
pamiętać o zmiennościach osobni-
czych stężeń na początku ciąży. Stę-
żenie PSPB znacząco spada tuż przed
porodem. Podobny profi l opisano dla
PAG-1. Według Zoli i wsp. oznacze-
nie PSPB we krwi pozwala na rozpo-
znanie ciąży lub jej wykluczenie z do-
kładnością do około 94%. Według
innych autorów dokładność ta wyno-
si 90% dla diagnoz pozytywnych oraz
99,5% w przypadku wykluczania ciąży.
W badaniach przeprowadzonych przez
Węgrów ciążę diagnozowano z dobrym
skutkiem od 33. lub 34. dnia po insemi-
nacji. Natomiast dokładność diagnozy
braku ciąży w przytaczanym badaniu
wyniosła od 82,6% do 91,9%.

Badania laboratoryjne, choć warto-

ściowe, mają różne ograniczenia. Nie-
zależnie od ich wartości diagnostycz-
nej i prognostycznej wynik badania
z reguły uzyskuje się po upływie kilku
lub kilkunastu godzin, co utrudnia po-
stępowanie lekarskie. Jak wspomnia-
no, metody te opierają się na analizie
konkretnych markerów (najczęściej)
w płynach ustrojowych, co wymaga ich
pobrania, a następnie przesłania do la-
boratorium, co więcej na ogół warun-
kiem nieodzownym jest także posia-
danie odpowiednio przygotowanego
laboratorium. Dlatego wykorzystanie
tych metod w warunkach terenowych
jest ograniczone, ogranicza się prze-
ważnie do bardzo dużych stad bydła
o odpowiednim potencjale.

D

Dostatecznie wczesna

diagnoza ciąży u krów

umożliwia właściwą

organizację stada.

Wczesna diagnoza
ciąży u krów

prof. dr hab. Jędrzej M. Jaśkowski

lek. wet. Przemysław Racewicz

Katedra Weterynarii Uniwersytetu

Przyrodniczego w Poznaniu

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 2 / 2 0 1 0 •

50

B y d ł o

stym. W około połowie ciąż wynik ba-
dania jest porównywalny do diagnozy
transrektalnej. Dużo lepsze rezultaty
uzyskuje się poprzez ultrasonografi cz-
ne badanie ciąży per rectum. U krów i ja-
łowic badania przeprowadzane są przy
pomocy ultrasonografów przenośnych,
względnie miniaturowych, zapewniają-
cych z jednej strony komfort badające-
mu lekarzowi (mała masa własna apa-
ratu, trwałe źródła energii, odporność
na niekorzystne warunki – niska, rza-
dziej wysoka temperatura, duża wilgot-
ność, zabrudzenie, ryzyko uszkodze-
nia, wystarczająca precyzja obrazu oraz
opcje umożliwiające jego zamrożenie,
zapamiętanie i szczegółową analizę),
z drugiej – obniżenie terminu wykrywa-
nia oraz wykluczania ciąży poniżej 30.
dnia po inseminacji lub kryciu. Stwier-
dzenie ciąży u bydła jest możliwe około
20. dnia jej trwania u znacznego odset-
ka krów. Tym niemniej, stosując sondę
7,5 MHz lub 5,5 MHz przed odpowied-
nio 16. i 18. dniem po zapłodnieniu,
można ustalić ciążę u mniej niż 50%
jałowic. Zastosowanie bardzo czułych
aparatów pozwala ów termin skrócić.
Jednak w praktyce terenowej badanie
ultrasonografi czne wykorzystuje się ru-
tynowo między 27.-28. a 30.-32. dniem
po inseminacji. W tym okresie na ogół
bez większych problemów można wy-
kazać obecność zwiększonej ilości pły-
nu wewnątrz ciężarnego rogu, niteczkę
błon płodowych i sam zarodek.

Płyn na obrazie ultrasonografu

ma kolor głęboko czarny, tkanki na-
tomiast są w różnych odcieniach ko-
loru szarego. Według Fricke i wsp.
stwierdzenie wewnątrz ciężarnego
rogu obecności zwiększonej ilości
płynu po 26. dniu po zapłodnieniu
jest u jałowic bydła mięsnego 100-pro-
centowym dowodem istnienia ciąży.
Według innych danych czułość i spe-
cyfi czność badania ultrasonografi cz-
nego przeprowadzanego między 21.
i 25. dniem oraz 26. a 33. dniem po in-
seminacji wynosi 44,8% i 82,3% oraz
97,7% i 87,7%.

Kryterium dodatkowym, znacznie

podnoszącym dokładność diagnozy,
jest stwierdzenie akcji serca płodu.
Uchwycenie bicia serca jest zarazem
potwierdzeniem zachowania funkcji
życiowych zarodka/płodu. W warun-
kach rutynowej praktyki terenowej

ciąży, co jej wykluczenie. Ma szereg
niewątpliwych atutów: dużą precyzję
diagnozy, nieinwazyjność, możliwość
uzyskania natychmiastowego wyniku
i niski koszt badania, co zapewnia po-
wodzenie w warunkach praktyki tere-
nowej. Kliniczna diagnoza per rectum
ciąży wcześniejszej – około 30-35-dnio-
wej – jest trudniejsza, choć niewyklu-
czona. Badanie takie, o ile odbywa się
wyłącznie w oparciu o wyżej przedsta-
wione kryteria, może być przyczyną
niewłaściwego rozpoznania ciąży. Po-
wodem tego jest fakt, że wykrywanie
obecności błon płodowych przypada
na newralgiczny i krytyczny okres cią-
ży, jakim jest ułożyskowanie (implanta-
cja). W związku z tym niezdrowa rywa-
lizacja lekarzy weterynarii polegająca
na umiejętności diagnozy bardzo wcze-
snej ciąży nie wydaje się uzasadniona
i pożądana.

Ultrasonografi czna diagnoza
wczesnej ciąży
Ostatnio coraz bardziej popularna
w terenie staje się ultrasonografi czna
diagnoza wczesnej ciąży. Szczególnie
polecana jest diagnoza transrektalna.
Przezskórna ultrasonografi czna dia-
gnoza ciąży ponad prawym dołem gło-
dowym 31. dnia po inseminacji jest
wprawdzie możliwa, jednak trudna
do polecenia, z uwagi na stosunkowo
niską zgodność uzyskiwanych w ten
sposób wyników ze stanem rzeczywi-

Metody bezpośrednie

Metody bezpośrednie opierają się
na stwierdzeniu fi zycznej obecności
płodu lub zjawisk bezpośrednio zwią-
zanych z jego istnieniem w macicy.
Podstawą stosowanej do dziś z dużym
powodzeniem klinicznej diagnozy per
rectum jest stwierdzenie obecności
wód błon płodowych, rzadziej samego
zarodka podczas przesuwania pomię-
dzy palcami rogu macicy. Przemiesz-
czanie się pomiędzy nimi ścian maci-
cy i porównywanie do przesypywania
się piasku określane jest jako fenomen
dwutaktowości i posiada wysoką war-
tość diagnostyczną oraz prognostycz-
ną w odniesieniu do ustalania ciąży
u bydła.

Przyjmuje się, że minimalnym termi-

nem granicznym dla prawidłowej dia-
gnozy per rectum jest 42. dzień po in-
seminacji u krów, względnie 35. dzień
u jałowic. W rzeczywistości, dokonując
badań w sześciu stadach bydła w około
3-tygodniowych odstępach, ustaliliśmy,
że średni termin potwierdzenia ciąży
przypadał pomiędzy 54. a 60,7. dniem,
natomiast jej wykluczenia pomiędzy
51. a 73,5. dniem po inseminacji. Prze-
prowadzając badania w tym okresie,
przyjmuje się, że dopuszczalny błąd
diagnozy jest na ogół nie wyższy niż
2-3%. Kwalifikację kliniczną cechu-
je przede wszystkim wysoka czułość
w odniesieniu do sytuacji, w której
konieczne jest nie tyle potwierdzenie

Diagnoza wczesnej ciąży przy użyciu ultrasonografu

fot. A

. Sk

oracki

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 2 / 2 0 1 0 •

51

B y d ł o

i ściśle określonej, raczej średniej kla-
sy ultrasonografów nie odgrywa decy-
dującej roli.

Wraz z rozwojem ciąży zwiększa

się liczba dostrzegalnych na obrazie
ultrasonografu elementów, będących
podstawą do trafnego ustalenia ciąży
tak, że około 32.-35. dnia po insemi-
nacji diagnoza stawiana jest prawie
wyłącznie na podstawie obecności
trzech wyżej wymienionych elemen-
tów. Wcześniejsze jej stwierdzenie
oparte jest (np. w 26. dniu po insemi-
nacji) na wykazaniu zwiększonej ilo-
ści płynu wewnątrz ciężarnego rogu
macicy, po 2-4 kolejnych dniach, nato-
miast w 27.-29. – płynu i struktur za-
rodka. Wykonując badanie ultrasono-
grafi czne, ciążę stwierdzamy średnio
w 43.-47. dniu, natomiast wykluczamy
ją między 36.-40. dniem po insemina-
cji. Ta druga wartość zasługuje na pod-
kreślenie, ponieważ umożliwia – wcze-
śniej niż w przypadku klinicznego
wykluczenia ciąży – farmakologiczną
indukcję rui i inseminację zwierzęcia
po upływie dwóch pełnych cyklów ru-
jowych. Warto zaznaczyć, że dużo pro-

ściej stwierdzić można wczesną ciążę
u jałowic niż krów. Istotne znaczenie
w tym przypadku wydają się mieć
mniejsze rozmiary układu rozrodcze-
go u tych pierwszych. W efekcie na-
wet w przypadku implantacji zarodka
w dogłowowym odcinku rogu macicz-
nego jego wykrycie jest bardziej praw-
dopodobne. U krów wieloródek znacz-
ne niekiedy rozmiary rogu, nawet
przy klasycznym ich ułożeniu na po-
dobieństwo skierowanych ku dołowi
rogów baranich, może być powodem
trudności z postawieniem prawidłowej
diagnozy ciąży. Błąd ten jest bardziej
prawdopodobny przy dobrzusznym,
a następnie dobocznym ułożeniu cię-
żarnego rogu. Dokonując ultrasono-
grafi cznej diagnozy ciąży między 26.
a 35. dniem po inseminacji, na blisko
1500 krów i jałowic nie stwierdzaliśmy
znaczących różnic pomiędzy różnego
rodzaju aparatami ultrasonografi czny-
mi, w tym używanymi najczęściej, taki-
mi jak: Animal Skaner i Animal Profi ,
Agroscan, a nawet WOW300.

Badanie przy pomocy ultrasono-

grafu wymaga doświadczenia. Raczej

mało prawdopodobne wydaje się bez-
błędne badanie po kilku wstępnych
lekcjach. Wprawny operator zaznajo-
miony z obrazem ciąży na ekranie apa-
ratu skaningowego dostrzega znacznie
większą liczbę szczegółów niż osoba
o niewielkim doświadczeniu. Także
czas badania w takim przypadku może
dość znacznie się różnić. Doświad-
czony lekarz nie potrzebuje do rozpo-
znania ciąży czasu dłuższego niż ten
wymagany do sprawnej klinicznej dia-
gnozy ciąży per rectum. Z danych wę-
gierskich wynika, że do stwierdzenia
ciąży w badaniu per rectum potrzeba
średnio 11,4 s, podczas gdy do prze-
prowadzenia analogicznego badania
ultrasonografi cznego – 16,1 s.

Fale dźwiękowe emitowane przez gło-

wicę ultrasonografu nie są szkodliwe
dla płodu. Tym niemniej zgodność dia-
gnozy ultrasonografi cznej z przepro-
wadzaną później (po upływem 2-3 ty-
godni) diagnozą kliniczną, względnie
kolejną diagnozą ultrasonografi czną,
nie jest absolutna. Powodem takiej
rozbieżności jest zjawisko zamierania
zarodków/płodów, którego częstość

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 2 / 2 0 1 0 •

52

B y d ł o

w okresie okołoimplantacyjnym wy-
nosi – jak się obecnie ocenia – około
10%. Ryzyko to jest większe w przy-
padku ciąży niższych. Stąd celowe wy-
daje się powtórzenie badania w przy-
padku stwierdzania jej przed upływem
28. dnia, a czasem nawet późniejszego
dnia ciąży. Podobnie, każda najmniej-
sza wątpliwość powinna być automa-
tycznym wskazaniem do powtórzenia
badania w terminie późniejszym.

Zarówno badaniem klinicznym

w określonym przedziale czasowym,
jak i ultrasonografi cznie można stwier-
dzić obecność ciąży bliźniaczej. W obu
przypadkach diagnoza jest obciążona
sporym błędem, co dowodzi nie tyle
niedoskonałości wspomnianych me-
tod, a raczej zjawiska dość znacznej
zamieralności jednego, względnie na-
wet obu zarodków/płodów. Warto do-
dać, że wartość prognostyczna tych
metod może zależeć od wielu czynni-
ków indywidualnych, zależnych od ba-
danego zwierzęcia, np. otłuszczenie,
wiek/kategoria badanych krów, umiej-
scowienie płodu wewnątrz ciężarnego
rogu, rodzaj buhaja używanego do in-

seminacji/krycia, ogólny poziom epi-
zootyczny w stadzie/ach – w przy-
padku badania klinicznego per rectum,
względnie wiek/kategoria badanych
zwierząt, budowa anatomiczna bada-
nych rogów macicy, dzień przeprowa-
dzania badania i inne – w przypadku
ultrasonografi i. Przykładowo kranialne
umiejscowienie rogów macicy za linią
krawędzi spojenia miedniczego może
być przyczyną wzrostu częstości wy-
ników fałszywie ujemnych w porów-
naniu do sytuacji, w której rogi maci-
cy znajdowały się całkowicie w jamie
miedniczej.

Interesujących danych dostarczają

najnowsze badania japońskie. Gaja
i wsp. uważają, że dokonując ultraso-
nografi cznego pomiaru wielkości ciał-
ka żółtego pomiędzy 14. a 20. dniem
po inseminacji, można z dużym praw-
dopodobieństwem stwierdzić ciążę
lub jej brak przed 20. dniem po inse-
minacji. Warto dodać, że pomiar stę-
żenia progesteronu w tym okresie nie
był miarodajnym dowodem zarówno
na obecność, jak i brak ciąży.

Podsumowanie

Reasumując, wczesna diagnoza ciąży
przy użyciu ultrasonografu jest meto-
dą, która będzie się upowszechniać.
Sprzyjać temu będą rosnące wymaga-
nia hodowców, dostępność tanich ul-
trasonografów, a także zwiększające
się doświadczenie lekarzy weteryna-
rii. Eliminacja badania klinicznego per
rectum nie wydaje się w obecnej chwili
realna z wielu niedocenianych dotąd
powodów. Najbardziej prawdopodob-
ne wydaje się, że metody te będą ko-
egzystować w terenie w pewnej równo-
wadze.



Dignoza ciąży oraz stanu jajników

fot. A

. Sk

oracki