Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim przed i po II wojnie światowej Klimiuk,Z

Drohiczyński Przegląd Naukowy

Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego

Nr 10/2018

Zbigniew Klimiuk

Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium
Amerykańskim przed i po II wojnie światowej

Rivalry between the British Empire
and the American Empire before and after the World War II

Słowa kluczowe:
Imperium Brytyjskie, Stany Zjednoczone, Niemcy, rozwój gospodarczy,
potęga finansowa i gospodarcza, rywalizacja ekonomiczno-polityczna,
druga wojna światowa, rozwój przemysłu, zadłużenie i regres gospodarczy
Key words:
British Empire, United States, Germany, economic development,
financial and economic power, economic and political rivalry,
World War II, industrial development, indebtedness and economic decline

Streszczenie

Druga wojna światowa osłabiła pozycję Wielkiej Brytanii w gospo-

darce światowej wzmacniając równocześnie pozycję Stanów Zjednoczo-
nych. Zmierzch Wielkiej Brytanii jako mocarstwa światowego i wzrost roli
USA stawały się wyraźne już na początku XX w. Wojna przyspieszyła to
istotne przesunięcie w układzie sił światowych. USA przejmowały tę rolę
czynnie zarówno w sensie politycznym, jak i gospodarczym pomimo, iż po-
czątkowy rozwój stosunków był ograniczony brakiem doświadczenia tego
kraju w dziedzinie polityki zagranicznej. Względy polityczne zbliżały Wiel-
ką Brytanię i Stany Zjednoczone, jednakże równocześnie istniejąca rywali-
zacja powodowała między nimi silne rozbieżności. Po pokonaniu państw osi
(Niemcy, Włochy, Japonia) pozostały na placu jedynie Wielka Brytania
i USA jako wielkie mocarstwa. Stany Zjednoczone dążyły do uzyskania na
świecie pozycji odpowiadającej ich gospodarczej i finansowej potędze. Go-

Zbigniew Klimiuk

spodarczy zmierzch Wielkiej Brytanii był spowodowany przede wszystkim
przez wzrastający zastój w przemyśle w przeciwieństwie do bardzo szyb-
kiego jego rozwoju w państwach stanowiących nowe potęgi przemysłowe,
zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i w Niemczech.

Abstract

World War II weakened the Great Britain’s position in the global

economy while simultaneously strengthened the position of the United
States. The twilight of United Kingdom as a world power and the rise of the
United States were becoming evident at the beginning of the 20th century.
The war has accelerated this significant power shift in the system of global
power. The US was actively taking over this role both in the political and
economic realm, even though the initial evolution of relations between the
two countries was hampered by the United States’ lack of foreign policy ex-
perience. Political considerations were pushing the United Kingdom and the
United States towards each other, while simultaneous rivalry was causing
serious differences between them. Following the defeat of the Axis coun-
tries (Germany, Italy, Japan), the United Kingdom and the United States
remained the only big powers. The US aimed to achieve a position on
a global scene that would reflect the country’s economic and financial pow-
er. The economic twilight of Great Britain was caused primarily by the
country’s growing industrial stagnation as opposed to its very rapid devel-
opment in the new industrial powers, especially in the United States and
Germany.

Wstęp

Najbardziej przenikliwy z mężów stanu kwitnącego jeszcze kapitali-

zmu epoki wiktoriańskiej, J. Gladstone, dostrzegł już w ostatnim ćwierć-
wieczu XIX w. pierwsze objawy rodzącej się przewagi Stanów Zjednoczo-
nych nad Wielką Brytanią i tak pisał o Ameryce: „Tylko ona będzie mogła
w przyszłości pozbawić nas naszej przewagi handlowej i prawdopodobnie
to uczyni. Nie mamy prawa, a ja nie mam chęci «narzekać» na to, co się
może zdarzyć. Jeśli Ameryka rzeczywiście pozbawi nas naszej przewagi, to
uczyni to prawem silniejszego i lepszego. Nie możemy mieć jej tego za złe,
tak jak Wenecja, Genua lub Holandia nie miały prawa czuć urazy do nas”.
Już przed pierwszą wojną światową Stany Zjednoczone pozbawiły Wielką
Brytanię przewagi przemysłowej. Ale Wielka Brytania wciąż jeszcze prze-

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim...

wyższała inne państwa, jeśli idzie o handel światowy, marynarkę handlową,
inwestycje zamorskie, flotę wojenną i potęgę kolonialną. Stany Zjednoczo-
ne były dłużnikiem Wielkiej Brytanii. City Londyńskie stanowiło nadal
jeszcze centrum światowego kredytu i operacji finansowych. Funt panował
nad międzynarodowym handlem i giełdą. Wojna z lat 1914-18 przyniosła
pierwszą wielką zmianę w istniejącym układzie sił. USA zachowały neu-
tralność aż do ostatniej chwili. Zyski Stanów Zjednoczonych, do których
przyczyniły się obie walczące strony, były ogromne. Dopiero w ostatnim
okresie wzięły udział w wojnie, aby bez strat i ze świeżymi siłami mieć de-
cydujący głos przy zawieraniu pokoju. Z dłużnika stały się wierzycielem.
Popierając Plan Dawesa w Niemczech, dokonywały na wielką skalę inwe-
stycji zagranicznych. Wielka Brytania otrzymała śmiertelny cios. Otworzył
się przed nią okres chronicznej depresji, ciągnący się od zimy 1920 r. aż do
drugiej wojny światowej

1. Trendy i procesy ekonomiczne

Już w ostatnim dwudziestoleciu XIX w. Wielka Brytania zajmująca

dotychczas dominującą pozycję w dziedzinie przemysłu i traktująca cały
świat jako swój dodatek agrarno-przemysłowy zaczęła tracić na znaczeniu
w gospodarce światowej. Tempo rozwoju gospodarczego Wielkiej Brytanii
wyraźnie wyhamowało, inne zaś gospodarki, a w szczególności USA
i Niemcy wykorzystując wysokie tempo wzrostu gospodarczego dogoniły
i wyprzedziły ją przesuwając na dalszy plan w rankingu światowym. Indeks
produkcji przemysłowej Wielkiej Brytanii wzrósł w latach 1876-1913
2-krotnie, Niemiec 4-krotnie, a USA 7-krotnie. W 1876 r. wydobycie węgla
w Wielkiej Brytanii było 2,5-krotnie wyższe niż w USA oraz Niemczech.
W 1913 r. Wielka Brytania wydobywała tyle węgla co w Niemczech i pra-
wie 2 razy mniej niż w USA. W 1876 r. w Wielkiej Brytanii produkowano
2 razy więcej stali niż w USA, czy w Niemczech. W 1937 r. produkcja stali
w Wielkiej Brytanii była prawie półtora raza mniejsza niż w Niemczech
i prawie 4 razy mniejsza niż w USA. W odpowiednim stosunku zmieniał się
też udział Wielkiej Brytanii, USA i Niemiec w światowej produkcji prze-
mysłowej. W 1870 r. Wielka Brytania zajmowała pierwsze miejsce pod
względem poziomu produkcji przemysłowej, USA – drugie, Francja – trze-
cie, Niemcy zaś – czwarte. Już w latach 80. na pierwsze miejsce wysunęły
się Stany Zjednoczone, Wielka Brytania natomiast zepchnięta została na

Great Britain. Committee on Finance and Industry. Report, London: His Majesty’s Sta-

tionery Office, 1931, 190-209.

Zbigniew Klimiuk

drugie. Na początku XX w. Wielka Brytania wyparta została na trzecie
miejsce, po USA i Niemczech. W 1870 r. na Wielką Brytanię przypadała
jedna trzecia światowej produkcji przemysłowej i dwie piąte światowego
eksportu produktów przemysłowych. W przededniu II wojny światowej
przypadała już na nią tylko 1/10 światowej produkcji przemysłowej
i 1/5 światowego eksportu produktów przemysłowych. Na USA przypadało
w tym czasie ok. 2/5 światowej produkcji przemysłowej

Aż do wybuchu II wojny światowej Wielka Brytania zajmowała

wśród państw kapitalistycznych pierwsze miejsce w eksporcie kapitału.
W 1854 r. brytyjskie inwestycje zagraniczne wynosiły ok. 3 mld dol.,
w 1895 r. 8-9 mld dol., w 1913 r. 18-19 mld dol., na początku 1938 r. ok.
21 mld (a bez potrącenia zobowiązań brytyjskich – ok. 23 mld dol.). Inwe-
stycje amerykańskie w 1938 r. wynosiły 11,5 mld dol., francuskie – ok.
4 mld dol. W 1913 r. inwestycje brytyjskie 8-krotnie przewyższały amery-
kańskie. Po I wojnie światowej (przed kryzysem gospodarczym w 1929 r.)
eksport kapitałów amerykańskich był wyższy od brytyjskich, po kryzysie
jednak emisje zagraniczne w USA gwałtownie zmniejszyły się i Wielka
Brytania zachowała pierwsze miejsce pod względem ogólnej sumy wywie-
zionych kapitałów, jak i corocznych emisji zagranicznych. Rola Wielkiej
Brytanii jako eksportera kapitału związana była bezpośrednio z jej domina-
cją kolonialną. Ponad 1 mld funtów, czyli 63% ogólnej sumy kapitałów
(1,6 mld funtów) wyeksportowanych przez Wielką Brytanię w okresie
1929-38 zostało ulokowanych w posiadłościach brytyjskich. Właściciele
kapitału powodowani bodźcem w postaci wysokich zysków kierowali swoje
aktywa do krajów słabo rozwiniętych, gdzie były tanie surowce oraz siła ro-
bocza. Odpływ kapitałów z kraju macierzystego przyczyniał się równocze-
śnie do stagnacji i niedoinwestowania jego gospodarki, stwarzając liczną
warstwę rentierów, która osiągała dochody z daniny kolonialnej krajów,
które były przedmiotem lokat kapitałów zagranicznych. Dochody Wielkiej
Brytanii z inwestycji zagranicznych kilkakrotnie przewyższały dochody
z handlu zagranicznego. W 1899 r. dochody z handlu zagranicznego wyno-
siły 18 mln funtów, natomiast z inwestycji zagranicznych- 90-100 mln fun-
tów. Relacja 5:1 między dochodami z inwestycji a dochodami z handlu za-
granicznego utrzymała się również w okresie międzywojennym. W 1929 r.
dochody z inwestycji wynosiły 250 mln, dochody z handlu zagranicznego –
51 mln funtów, w 1932 r. odpowiednio 145 i 28 mln funtów. W później-

E. Francis, Britain’s Economic Strategy, London 1939, s. 324-397.

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim...

szym okresie Wielka Brytania coraz częściej wykazywała ujemne saldo bi-
lansu handlowego

Równocześnie przemysł w pogoni za nadzwyczajnymi zyskami

w koloniach i krajach zależnych w obliczu zawężenia rynku wewnętrznego
nastawił się całkowicie na rynki zagraniczne. Stąd powstała nadmierna za-
leżność gospodarki brytyjskiej od międzynarodowego podziału pracy i od
rynków zagranicznych. Tuż przed II wojną światową eksport brytyjski per
capita był prawie 2 razy większy od eksportu niemieckiego, 2,5-krotnie
większy od amerykańskiego oraz 3 razy większy od francuskiego. Jeszcze
większy relatywnie był brytyjski import. Przed I wojną światową gałęzie
produkcji związane z handlem zagranicznym wytwarzały 25% PKB.
W przededniu II wojny światowej ich udział w PKB zmniejszył się, wciąż
jeszcze jednak wynosił 20% PKB. Wielki przemysł brytyjski eksportował
ok. 2/5 swojej produkcji globalnej, niektóre gałęzie – 1/2 , a nawet 3/4 pro-
dukcji. Na przykład przemysł bawełniany eksportował 75%, metalurgia że-
laza i stali – 40-50%, przemysł budowy maszyn – ponad 30%.

Względnie pewne i stałe rynki zbytu w koloniach, dominiach i kra-

jach zależnych (obok intensywnego eksportu kapitału do tych krajów) sta-
nowiły gwarancję wysokich zysków przemysłu brytyjskiego, wskutek czego
przemysł ten nie nadążał pod względem technicznym i organizacyjnym za
przemysłem „młodszych” krajów

. Również struktura przemysłu brytyj-

skiego, jeśli chodzi o stosunek między produkcją środków produkcji a pro-
dukcją środków konsumpcji, była mniej korzystna od struktury konkuren-
cyjnego przemysłu USA i Niemiec. Produkcja środków produkcji w Wiel-
kiej Brytanii wynosiła przed II wojną światową prawie 53% wartości glo-
balnej produkcji przemysłowej, produkcja natomiast środków konsumpcji –
ponad 47%. Odpowiedni stosunek dla Niemiec wynosił 58 do 42%, dla
USA natomiast 62 do 38%. Wyposażenie przemysłu amerykańskiego i nie-
mieckiego było znacznie lepsze od wyposażenia przemysłu brytyjskiego.
Zgodnie z opinią ekonomistów brytyjskich (odnosząca się do lat 30. XX w.)
prawie 1/4 hut stalowych, 1/3 kopalń, 1/3 fabryk włókienniczych (branży
bawełnianej) była już tak dalece zacofana pod względem wyposażenia tech-
nicznego, a ich zdolność konkurencyjna była tak mała, że należało je unie-
ruchomić. Również stopień koncentracji w większości gałęzi produkcji
przemysłowej Wielkiej Brytanii był niższy od stopnia koncentracji w USA
i Niemczech. Towary brytyjskie nie wytrzymywały już konkurencji z tań-
szymi i często lepszymi towarami masowej produkcji USA i Niemiec. Tak

H.S. Boocker, The Problem of Britain’s Overseas Trade, London 1948, s. 35-57.

C. Clark, National Income and Outlay, London 1937, s. 230-253.

Zbigniew Klimiuk

więc zarówno produkcja ogółem Wielkiej Brytanii, jak i większość po-
szczególnych gałęzi jej przemysłu w ciągu całego okresu międzywojennego
wahała się wokół poziomu z 1913 r., a w wielu wypadkach nie osiągnęła
nawet tego poziomu. Wzrosła nierównomierność rozwoju poszczególnych
gałęzi gospodarki brytyjskiej. Równolegle z rozwojem nowych gałęzi prze-
mysłu postępowała stagnacja i upadek starych gałęzi, które stanowiły nie-
gdyś podstawę brytyjskiej potęgi gospodarczej i jej pozycji w gospodarce
światowej. Wydobycie węgla w okresie od 1913 r. do 1938 r. zmniejszyło
się o 20%. Eksport węgla obniżył się odpowiednio z 51 do 37 mln ton

Produkcja stali zwiększyła się wprawdzie o 1/3, ale światowa produkcja sta-
li wzrosła w tym okresie o 100%, a więc udział procentowy brytyjskiego
przemysłu stalowego znacznie się obniżył. Konkurencja japońskiego, ame-
rykańskiego i niemieckiego przemysłu włókienniczego zadawała druzgocą-
ce ciosy brytyjskiemu ośrodkowi włókienniczego przemysłu bawełnianego
w Lancashire prowadząc do ponad 3-krotnego spadku eksportu wyrobów
włókienniczych.

2. Przejawy słabnącej pozycji Wielkiej Brytanii

W 1930 r. wydana została książka „America conquers Britain”, która

zwróciła na siebie uwagę po obu stronach Atlantyku. Jej autor Ludwell
Denny

twierdził m.in.: „Byliśmy kiedyś kolonią Wielkiej Brytanii. Będzie

teraz ona naszą kolonią – nie nominalnie, ale w rzeczywistości. Maszyny
dały Wielkiej Brytanii władzę nad światem. Teraz lepsze maszyny dają Sta-
nom Zjednoczonym władzę nad światem i nad Wielką Brytanią. (…) Oczy-
wiście myśl o amerykańskim panowaniu nad światem wywołuje raczej prze-
rażenie. Ale trudno sobie wyobrazić, aby mogło być gorsze od brytyjskiego
lub jakiegokolwiek innego, które było wcześniej. (…) Jakie widoki ma
Wielka Brytania na to, by przeciwstawić się Ameryce? Lub jakie widoki ma
świat”.

Wybuch światowego kryzysu gospodarczego, który odsłonił głęboką

wewnętrzną słabość kapitalizmu amerykańskiego, kryjącą się za arogancką
pewnością nieuniknionego triumfu sprawił, że proroctwa te okazały się
przedwczesne. Decydujące przemiany przyniosła II wojna światowa. USA
po raz drugi przystąpiły do wojny jako ostatnie z wielkich mocarstw i za-
częły dążyć do niepodzielnego panowania. Wszystkie inne kraje poniosły

A. Kahn, Great Britain in the World Economy, New York 1946, s. 85.

L. Denny, America conquers Britain: A Record of Economic War, Washington 1930,

s. 73.

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim...

w wojnie ciężkie straty. Premier Wielkiej Brytanii W. Churchill stwierdził
w drugim tomie swoich pamiętników, że liczba poległych Amerykanów
wynosiła 322,2 tys. i nie osiągnęła poziomu strat poniesionych przez Impe-
rium Brytyjskie: 412,2 tys. zabitych. Inne kraje były spustoszone lub zdoby-
te. Stany Zjednoczone zostały nietknięte. Pozostałe kraje kapitalistyczne
wyszły z wojny zubożałe, osłabione gospodarczo i finansowo. Zyski firm
amerykańskich według oficjalnych danych osiągnęły zawrotną wysokość
42 mld dol., czyli 13 mld funtów i to już po opodatkowaniu. Zdolność pro-
dukcyjna fabryk amerykańskich zwiększyła się o połowę, a nagromadzone
rezerwy kapitału wynosiły 85 mld, tj. 21,5 mld funtów. Te zdolności pro-
dukcyjne i nagromadzony kapitał szukały teraz ujścia i były przyczyną ame-
rykańskiego dążenia do panowania nad światem.

Już w 1940 r. kiedy, jak wynika z pamiętników Cordella Hulla, De-

partament Stanu przygotowywał plany na okres powojenny oparte na zało-
żeniu, że Wielka Brytania poniesie porażkę. Virgil Jordan, przewodniczący
Narodowego Zarządu Przemysłowców Stanów Zjednoczonych, głównej or-
ganizacji amerykańskiego kapitału, przemawiając w Towarzystwie Banków
Inwestycyjnych Ameryki, powiedział m.in.: „Jakikolwiek będzie wynik
wojny, Stany Zjednoczone zrobią imperialistyczną karierę w polityce zagra-
nicznej i we wszystkich innych dziedzinach swego życia. Choćby nawet
z naszą pomocą Wielka Brytania potrafiła wyjść z wojny bez klęski, będzie
ona tak zbiedniała i pozbawiona znaczenia, że jest nieprawdopodobne, aby
była zdolna odzyskać lub utrzymać to dominujące stanowisko w sprawach
światowych, które tak długo zajmowała. W najlepszym wypadku Wielka
Brytania stanie się młodszym wspólnikiem nowego imperializmu anglo-
amerykańskiego, w którym bogactwa gospodarcze Stanów Zjednoczonych,
ich wojskowa i morska potęga będą środkiem ciężkości. Berło przechodzi
w ręce Stanów Zjednoczonych”

Elliot Roosevelt (syn) pisze w swojej książce o ostrym starciu, jakie

nastąpiło między Churchillem a Rooseveltem w czasie ich spotkania na
Atlantyku w 1941 r. Rozmowa dotyczyła przyszłości Imperium Brytyjskie-
go i obszarów kolonialnych. Podczas wymiany zdań premier brytyjski po-
wiedział: Panie prezydencie, jestem przekonany, że chce pan skończyć
z Imperium Brytyjskim. Wskazuje na to każda pańska koncepcja urządzenia
świata po wojnie. Ale mimo to wiemy, że pan stanowi naszą jedyną nadzie-
ję. I pan wie, że my wiemy o tym. Pan wie, że wiemy, iż bez Ameryki Im-
perium się nie ostoi”

. Stosunek równoczesnego przeciwieństwa i zależności

Commercial and Financial Chronicie, New York, 21 December 1940 r., s. 37.

E. Roosevelt, As He Saw it, New York 1946, s. 41.

Zbigniew Klimiuk

zachodzący między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi znalazł tu
klasyczny wyraz.

Następujące wskaźniki mogą uwidocznić wielkość zmian, jakie do-

konały się w położeniu Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych przed
i po II wojnie światowej. Pod koniec II wojny światowej do kapitału amery-
kańskiego należało 60% zdolności produkcyjnych i 73% zdolności inwesty-
cyjnych świata kapitalistycznego. Jeśli idzie o handel światowy, Wielka
Brytania w czasie wojny utraciła rynki zagarnięte przez przemysłowców
amerykańskich. W 1938 r. amerykański udział w światowym eksporcie ka-
pitałów wynosił 13,5%, a brytyjski 10,3%. W 1947 r. udział amerykański
wzrósł do 32,6%, a brytyjski pozostał na poziomie 10,3%.

Eksport wyrobów włókienniczych Wielkiej Brytanii przed wojną

w eksporcie światowym wynosił 28%, amerykański zaś tylko 4%.
W 1947 r. udział eksportu amerykańskiego podniósł się do 40%, a brytyjski
spadł do 14%.

W ciągu wojny zmniejszył się znacznie tonaż brytyjskiej floty han-

dlowej, natomiast tonaż floty amerykańskiej gwałtownie się powiększył.
Przed wojną flota brytyjska wynosiła 18 mln ton, a amerykańska 15 mln.
W 1947 r. tonaż floty amerykańskiej wynosił 32,4 mln ton, a brytyjskiej je-
dynie 17,8 mln

Niemniej doniosłe było przesunięcie pozycji i potęgi strategicznej do

USA. Kiedy Wielka Brytania wyrzekła się swojej przewagi w handlu i bu-
dowie okrętów na rzecz Stanów Zjednoczonych, przestała być starą, trady-
cyjną potęgą morską. Niegdyś Liga Morska raz po raz wydawała publikacje,
dowodzące, że warunkiem istnienia Wielkiej Brytanii było panowanie nad
morzem. Liga Morska przetrwała, ale nie przetrwała brytyjska przewaga na
morzu. Przed 1914 r. wymagano, aby marynarka brytyjska równała się po-
łączonym flotom dwu kolejnych potęg morskich. Po Traktacie Waszyngtoń-
skim w 1922 r. ograniczono się do postulatu, aby flota brytyjska była nie
mniejsza od floty amerykańskiej. W rzeczywistości marynarka wojenna bry-
tyjska nieznacznie przewyższała amerykańską. Po II wojnie światowej ma-
rynarka brytyjska była ponad dwukrotnie mniejsza od amerykańskiej. Przed
wojną jej wyporność wynosiła 1,2 mln ton, a wyporność floty amerykań-
skiej – 1 mln. W 1947 r. natomiast Wielka Brytania posiadała 1,5 mln ton,
a Stany Zjednoczone 3,8 mln ton.

Po zakończeniu wojny Imperium Brytyjskie poza Zjednoczonym

Królestwem (nie licząc krajów nominalnie niepodległych, znajdujących się

L. Lafore, The End of Glory: An Interpretation of the Origins of World War II, New York

1970, s. 35-42.

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim...

w brytyjskiej sferze wpływów, takich jak Egipt, Irak i byłe kolonie włoskie
zarządzane przez Wielką Brytanię) zajmowało obszar 14 mln mil kwadra-
towych, a liczba ludności wynosiła 550 mln mieszkańców. W przeciwień-
stwie do tego, posiadłości kolonialne Stanów Zjednoczonych (łącznie z Fi-
lipinami) zajmowały jedynie 125 tys. mil kwadratowych zamieszkałych
przez 19 mln ludności. Potężny kapitalizm amerykański panował na stosun-
kowo niewielkich obszarach kolonialnych, natomiast słabnąca Wielka Bry-
tania władała ogromnym Imperium, chłonnymi rynkami, szlakami handlo-
wymi i źródłami surowców. Ten typ sprzeczności był przyczyną zagrożenia
imperializmu brytyjskiego przez imperializm niemiecki i znalazł ujście
w dwu wojnach światowych. W okresie hitlerowskim imperializm niemiec-
ki ukrywał napastnicze dążenia do opanowania świata pod szyldem kierow-
niczej roli, jaką miał odgrywać w krucjacie „zachodniej cywilizacji” prze-
ciw Związkowi Radzieckiemu i komunizmowi. Liderzy monachijskiej poli-
tyki „ułagodzenia” połknęli przynętę propagandy antysowieckiej, rzuconą
przez Hitlera i Goebbelsa. W imię krucjaty antyradzieckiej politycy Mona-
chium przystali na ekspansję hitlerowską, uważając ją za „zaporę przeciw
komunizmowi”. Gotowi byli poświęcić bezpośrednie interesy Wielkiej Bry-
tanii w naiwnym przekonaniu, że główny atak ominie Imperium Brytyjskie
i skierowany zostanie na Wschód.

Stany Zjednoczone usiłując po wojnie opanować gospodarkę świa-

tową, również powoływały się na to, że przewodzą cywilizacji zachodniej
w walce przeciw groźbie, jaką był Związek Radziecki i komunizm. Wielka
Brytania natomiast w imię krucjaty antykomunistycznej poświęciła interesy
brytyjskie na rzecz panowania Stanów Zjednoczonych. USA dążąc do opa-
nowania świata działały nie tylko przeciw Związkowi Radzieckiemu i pań-
stwom bloku komunistycznego, ale także i to bezpośrednio przeciw star-
szym i słabszym państwom kolonialnym, a szczególnie przeciw Imperium
Brytyjskiemu

. Od czasu II wojny światowej przeciwieństwa te nabrały

nowej siły i kryły się pod wszystkimi formami sojuszów i związków. USA
otwarcie przyznawały się do „zimnej wojny” prowadzonej przeciwko
Związkowi Radzieckiemu. „Zimna wojna”, którą toczyło imperium amery-
kańskie z Imperium Brytyjskim, choć ukryta i przemilczana, nie była mniej
rzeczywista, mimo że pokryta była frazesami zachwytu i przyjaźni.

Ofensywa amerykańska skierowana przeciw Imperium Brytyjskiemu

rozwijała się stopniowo, od Umowy Pożyczkowej w 1946 r., przez Hawań-
ską Umowę Handlową, Doktrynę Trumana, kampanię przeciw jedności Im-

G.D.H. Cole, The Post-War Condition of Britain, London 1956.

Zbigniew Klimiuk

perium, Plan Marshalla, wymuszenie dewaluacji funta rozbijającego blok
szterlingowy – do czwartego punktu Trumana, tj. wzywającego wszystkich
Amerykanów do niesienia pomocy gospodarczej krajom rozwijającym się.
Nagłe wygaśnięcie „Umowy o dzierżawie i pożyczce” (Lend-Lease) po za-
kończeniu działań wojennych i zakończenie rządowej kontroli cen, co po-
ciągnęło za sobą gwałtowną zwyżkę cen towarów amerykańskich, wzmogło
trudności gospodarcze Wielkiej Brytanii w okresie powojennym i utorowało
drogę Umowie Pożyczkowej. Umowa Pożyczkowa z kolei nałożyła na
Wielką Brytanię zasadę równouprawnienia towarów amerykańskich, która
nie pozwoliła jej wyzwolić się z zależności od pomocy dolarowej przez na-
wiązanie szerszych stosunków gospodarczych z krajami Imperium.

Hawańska Umowa Handlowa i stały nacisk na wielostronne stosunki

handlowe były jedną z form ofensywy USA przeciwko handlowym prefe-
rencjom imperialnym. Ofensywa ta została wzmocniona warunkami, które
Wielkiej Brytanii narzucił Plan Marshalla. Doktryna Trumana była przeja-
wem strategii amerykańskiej dążącej do utworzenia na Bliskim Wschodzie
państw zależnych. Wskazywała ona, że wypracowano nową technikę pole-
gającą na tym, że kraj będący imperium dostarczał państwu, które nominal-
nie było niepodległe, pomocy finansowej i wojskowej i utrzymywał rząd te-
go państwa w posłuszeństwie, w rzeczywistości sprawując nad nim władzę
gospodarczą i polityczną. Plan Marshalla udoskonalił tę technikę, tworząc
w krajach Europy Zachodniej kierownicze organy kontroli ekonomicznej
i jednocześnie dzięki specjalnym zastrzeżeniom zapewnił Stanom Zjedno-
czonym dostawy surowców strategicznych z krajów kolonialnych należą-
cych do państw europejskich.

Wskazówką, do jakiego stopnia rozwinęła się w ciągu 1949 r. meto-

da sprawowania pośredniej władzy nad rządami europejskimi, może być
stwierdzenie znanego amerykańskiego korespondenta zagranicznego Johna
Gunthera (autora „Inside Europe”

), znajdujące się w jednym z jego no-

wych artykułów, które pod wspólnym tytułem „Inside Europe Today” opu-
blikowane zostały w „New York Herald Tribune”: „Wierzę głęboko, że rząd
grecki nie przetrwałby dziesięciu dni, gdyby Ameryka cofnęła pomoc udzie-
loną Grecji. Także rządy Francji i Włoch nie utrzymałyby się dłużej niż kil-
ka tygodni lub miesięcy”

. Tak więc, według wybitnego zagranicznego ko-

respondenta najbardziej wpływowego amerykańskiego pisma, rządy państw

J. Gunther, Inside Europe, New York and London, 1936.

J. Gunther, Inside Europe Today, “New York Herald Tribune”, 10 i 11 February, 1949,

s. 2.

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim...

Europy Zachodniej stały się rządami satelickimi, zależnymi od pomocy
amerykańskiej.

Kiedy w 1949 r. wybuchł nowy kryzys, wywołany częściowym nie-

powodzeniem Planu Marshalla, Stany Zjednoczone zaczęły skłaniać Wielką
Brytanię do przeprowadzenia dewaluacji funta, dążąc w ten sposób do roz-
bicia bloku sterlingowego, będącego główną podstawą jedności gospodar-
czej krajów Imperium Brytyjskiego. Dewaluacja funta we wrześniu 1949 r.
była dalszym triumfem dolara, który stał się podstawową walutą obiegową
w świecie kapitalistycznym. Zwycięstwo dolara nad wydziedziczonym fun-
tem było zwycięstwem USA nad Wielką Brytanią

Wreszcie czwarty punkt programu prezydenta Trumana, zawarty

w jego przemówieniu wygłoszonym przy powtórnym objęciu urzędu prezy-
denta Stanów Zjednoczonych w styczniu 1949 r., otwarcie uznał za cel poli-
tyki amerykańskiej penetrację finansową Stanów Zjednoczonych na obsza-
rach kolonialnych należących do państw europejskich. „Musimy zdobyć się
na śmiały, nowy program, który dobrodziejstwa postępów naszej nauki
i naszego przemysłu wykorzysta dla rozwoju krajów zacofanych (…) Po-
winniśmy popierać inwestycje kapitałowe na obszarach, które tego potrze-
bują

. Sekretarz Stanu Dean Acheson, kiedy proszono go, aby dokładniej

wyjaśnił, o jakiego rodzaju obszary tu chodzi, podał tylko jeden przykład-
Indie. Późniejsza wizyta premiera Indii, Nehru, w Waszyngtonie jesienią
1949 r. i triumfalne przyjęcie, jakiego doznał w całych Stanach Zjednoczo-
nych, świadczyły o szybkich postępach penetracji amerykańskiej w Indiach
i o wyraźnych zamiarach Stanów Zjednoczonych wyparcia Wielkiej Bryta-
nii z głównego bastionu Imperium Brytyjskiego.

3. Destabilizacja Imperium Brytyjskiego

Poniższe zestawienie uwidacznia rozległość penetracji handlowej

USA w krajach Imperium Brytyjskiego.

D.B. Palme, The Crisis of Britain and British Emire, London 1953, s. 34-47.

H.S. Truman, Inaugural Address Thursday, January 20, 1949, w: Inaugural Addresses of

the Presidents of the United States. Washington, 1989.

Zbigniew Klimiuk

Tab. 1. Eksport Stanów Zjednoczonych do krajów Imperium Brytyjskiego (w mln dol.)

1938 r.

1947 r.

Przyrost (w %)

Kanada

Indie

Nowa Zelandia

Unia Południowo-

Afrykańska

Australia

Birma

Cejlon

Malaje Brytyjskie

Hong- Kong

Jamajka

489,1

42,8
16,5

69,1
61,5

4,1
1,6

10,0
18,1

5,9

2.012,0

399,7

76,6

412,3
234,7

5,6

47,1
65,5
88,6
23,8

310
850
375

497
283

3.840

555
390
303

Źródło: opracowanie własne na podstawie dostępnych statystyk.

Jeszcze większe postępy poczyniła amerykańska penetracja finan-

sowa i inwestycje kapitałowe w Imperium Brytyjskim. Ogólna suma ame-
rykańskich zagranicznych inwestycji kapitałowych (nie licząc pożyczek
rządowych) wzrosła z 1,1 mld dol. w 1938 r. do 4,8 mld w 1947 r., tj. ponad
czterokrotnie. Znaczna część tych nowych wkładów kapitałowych przypa-
dała na kraje Imperium Brytyjskiego. W Kanadzie inwestycje Stanów Zjed-
noczonych wzrosły od 1939 r. z prawie 1 mld do 5 mld w 1947 r., co znacz-
nie przewyższało wielkość kapitałów brytyjskich w tym kraju. W Afryce
Południowej poprzez Amerykańsko-Transwalskie Towarzystwo Inwesty-
cyjne kapitał amerykański posiadał poważne udziały w ponad 100 towarzy-
stwach południowo-afrykańskich. Antybrytyjska i proamerykańska orienta-
cja rządu (Malan) Unii Południowo-Afrykańskiej była bardzo wyraźna

W Australii z 66 towarzystw zagranicznych dysponujących kapitałem no-
minalnym w wysokości 19 mln funtów australijskich, ulokowanym po za-
kończeniu wojny w nowej lub istniejącej już produkcji, dwadzieścia sześć
miało swoje siedziby w Stanach Zjednoczonych. „Betro Review”, oficjalny
organ Organizacji Badającej Brytyjski Eksport Handlowy, w numerze z li-
stopada 1947 r. donosił o wzrastającym przenikaniu kapitału amerykańskie-
go do Indii: „Coraz wyraźniej widać, że kapitał amerykański zdecydował się
wkroczyć na rynek indyjski. Do Indii napływa coraz więcej amerykańskich
rzeczoznawców technicznych. Wzorując się na indyjsko-brytyjskich zjed-
noczeniach przemysłowych Amerykanie uczestniczą we wspólnej indyjsko-
amerykańskiej produkcji przemysłowej. (…) Wydaje się, że Amerykanie

„The Times” z 10 października 1947 r.

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim...

związani są ze wszystkimi większymi planami rozbudowy w Dominium In-
dii”

Na Bliskim Wschodzie zarówno postępy amerykańskich towarzystw

naftowych, jak i wzrost strategicznych wpływów Stanów Zjednoczonych
były szczególnie wyraźne. Na obszarze tym Stany Zjednoczone wypierały
panujące tu do niedawna wpływy brytyjskie. „Observer” (13 lutego 1949 r.)
pisał: „obraz polityczny Bliskiego Wschodu nie przedstawia się już tak jak
w 1945 r., kiedy nasi specjaliści wojskowi traktowali ten obszar jako klucz
obrony Imperium. Od tego czasu nie Wielka Brytania, ale Stany Zjednoczo-
ne stały się mocarstwem, od którego zależy główne bezpieczeństwo tego
ważnego obszaru (…) Nie mamy co żałować tej zmiany na Bliskim Wscho-
dzie”

Nie mniejsze znaczenie miał amerykański atak na te dziedziny go-

spodarki surowcami kolonialnymi, w których przetrwał jeszcze monopol
Wielkiej Brytanii. Chodziło tu w szczególności o kauczuk oraz cynę, czyli
o wielkich „dostarczycieli dolarów”. Amerykańskie plantacje kauczuku
w Indonezji powiększyły się z 100 tys. akrów przed wojną do 1 mln akrów,
tj. do 1/10 całkowitego obszaru plantacji kauczukowych. Rozwój amery-
kańskiej produkcji sztucznego kauczuku i obniżenie się amerykańskich za-
kupów naturalnego kauczuku, pochodzącego z kolonii brytyjskich, był po-
tężnym ciosem wymierzonym w strukturę ekonomiczną Malajów i Cejlonu.
Eksport kauczuku, cyny, kakao, diamentów i wełny z krajów sterlingowych
do strefy dolarowej zredukowany został do połowy, obniżając się ze
120 mln dol. w pierwszym kwartale 1949 r. do 60 mln dol. w drugim kwar-
tale. „Times” (7 lipiec 1947 r.) donosił: „Rząd amerykański popierając pro-
dukcję syntetycznego kauczuku w Stanach Zjednoczonych ograniczył moż-
liwości zbytu dla kauczuku malajskiego. Podobnie, popierając wytapianie
cyny w Teksasie, zmniejszył on zyski hut cynowych na Malajach”.
A w numerze z 26 lipca 1949 r. pisał m.in.: „Datująca się od dawna krytyka
nadmiernego zainteresowania Stanów Zjednoczonych produkcją syntetycz-
nego kauczuku odżyła dziś z nową siłą. Wdzięczność za pomoc amerykań-
ską nie może i nie powinna zmuszać nas do ukrywania niezadowolenia
z tych rysów polityki amerykańskiej, które pogarszają położenie ekono-
miczne strefy sterlingowej. Wczoraj, w swym liście do „Timesa” Sir John
Hay ocenił, że ilość dolarów uzyskanych przez strefę sterlingową z eksportu
kauczuku spadła o ponad jedną trzecią w porównaniu z pierwszą połową
ubiegłego roku. Nie trudno dostrzec, że opieka jaką Stany Zjednoczone ota-

A Plan for Market Research, “Betro Review”, 11 (November), 1947, s. 3.

Wight, “Fall of an Empire”, “The Observer”, February 13, 1949, s. 3.

Zbigniew Klimiuk

czają kauczuk syntetyczny, była najważniejszą przyczyną spadku ceny kau-
czuku naturalnego”.

Minister kolonii Creech Jones, podczas toczącej się w Izbie Gmin

debaty skierował pod adresem amerykańskich kół rządzących takie ostrze-
gawcze i rozpaczliwe zarazem wezwanie: „Byłem pytany przez kilku sza-
nownych posłów o sprawę kauczuku malajskiego, szczególnie o to, w jakim
stopniu zagrożony on jest przez produkcję kauczuku syntetycznego w Ame-
ryce. Naszym zdaniem, nie ma groźniejszego niebezpieczeństwa dla zacho-
wania równowagi na Dalekim Wschodzie niż dalszy spadek ceny kauczuku.
Uważamy, że cena kauczuku jest tak niska, jak na to pozwala bezpieczeń-
stwo. Jeśli się jeszcze obniży, Daleki Wschód znajdzie się w bardzo poważ-
nym niebezpieczeństwie. Trudno będzie utrzymać ład na tym ogromnym
obszarze. Spodziewam się, że ci którzy mają do czynienia z tymi sprawami,
odniosą się poważnie do tego co mówię i to najzupełniej poważnie”.

W tym samym czasie Stany Zjednoczone prowadziły finansowo-

polityczną ofensywę przeciw blokowi sterlingowemu uważając go za pod-
stawę, na której Wielka Brytania opierała swoją jednoczącą kraje Imperium
(nie licząc Kanady i Południowej Afryki) organizację gospodarczą, której
centrum stanowił Londyn

The Economist (8 styczeń 1948 r.) pisał: „Na nieszczęście amery-

kańska wrogość do strefy sterlingowej sięga głębiej niż rozsądne pragnienie
dopilnowania, aby dolary pochodzące z Planu Marshalla wykorzystywane
były na słuszne cele. Po części wrogość ta jest odbiciem, prawie że instynk-
townej niechęci, którą żywi większość Amerykanów – niewielu Brytyjczy-
ków zdaje sobie z tego dostatecznie sprawę – do wszystkich symboli, które
spajają Brytyjską Wspólnotę Narodów”. Ofensywa ta zakończyła się we
wrześniu 1949 r. rozstrzygającym zwycięstwem, czyli dewaluacją funta.

Rządzący Imperium Brytyjskim musieli zgodę na penetrację amery-

kańską w krajach Imperium wyrazić wdziękiem, na jaki mogli się zdobyć.
Ta porażka nie była zapewne przyjemna dla dawnych panów ziemi. Win-
ston Churchill mógł najlojalniej śpiewać „Stars and Stripes”, ale nie mógł
odwołać tego, co kiedyś oświadczył: „nie po to zostałem premierem Wiel-
kiej Brytanii, aby przewodniczyć likwidacji Imperium Brytyjskiego”

. Jeśli

P. Bell, The Sterling Area in the Postwar World, Oxford 1952.

„Ktokolwiek znajdował się w Boston Garden Hall, ten czuł się głęboko poruszony, kiedy

po przemówieniu orkiestra marynarki wojennej zagrała narodowy hymn amerykański
i Churchill zaczął go śpiewać. Nikt z jego towarzyszy na trybunie nie poszedł za tym przy-
kładem. Pan Churchill śpiewał również Stars and Stripes (hymn amerykański) po swej
sławnej mowie w Fulton” („Daily Telegraf” z 2 kwietnia 1949 r.).

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim...

polityka Churchilla i Bevena była w praktyce kapitulacją wobec USA, dzia-
ło się to nie z miłości do tego kraju, ale dlatego że ci przedstawiciele ówcze-
snego Imperium Brytyjskiego nie widzieli innego wyjścia. USA posiadało
strategiczną przewagę panując w powietrzu i na morzu, które jeszcze nie-
dawno było domeną Wielkiej Brytanii. Posiadało także przewagę gospodar-
czą, zapewnioną przez największą flotę handlową i zdolność eksportu kapi-
tałów. Tylko potęga morska i powietrzna mogła utrzymać imperium rozrzu-
cone na trzech oceanach i pięciu kontynentach. Brytyjczycy wiedzieli do-
skonale, bez potrzeby odwołania się do próby, jaką była wojna, że nawet
nominalnymi posiadaczami swego imperium mogą pozostać tylko za zgodą
Stanów Zjednoczonych. Dawni właściciele zamienili się w dzierżawców.
Imperium znajdowało się w zastawie, choćby nawet wierzyciele zgodzili się
przedłużyć termin wykupu. Wielka Brytania doszła do wniosku, że dążyć
do utrzymania Imperium można, tylko pod opieką i kontrolą Stanów Zjed-
noczonych. Zgodzili się też na wszystkie następstwa wynikające z tej zależ-
ności, stając się satelitą Stanów Zjednoczonych. W ten sposób zaczęły się
układać osobliwe stosunki między Wielką Brytanią, dominiami i Stanami
Zjednoczonymi: podporządkowanie się Stanom Zjednoczonym przy jedno-
czesnym konflikcie interesów, pełna sprzeczności współpraca, w której za-
sadniczą rolę odgrywały Stany Zjednoczone

Dominia starały się lawirować między Ameryką a Wielką Brytanią.

W okresie międzywojennym mówiono o odśrodkowych tendencjach Domi-
niów, tj. o ich dążeniu do zerwania z zależnością od Wielkiej Brytanii i sta-
nia się niezależnymi państwami. Sytuacja po II wojnie światowej była bar-
dziej złożona. Dominia stały się rzeczywiście niezależnymi państwami, jak-
kolwiek nadrzędne czynniki w Londynie mogły zmienić postanowienia
większości parlamentów i wyłonionych przez nie rządów. Zależnie od in-
tensywności powiązań z kapitałem amerykańskim lub brytyjskim różne
grupy kapitałowe w krajach dominialnych odmiennie zapatrywały się na za-
gadnienie stosunków z Wielką Brytanią. Ogólny wpływ USA na niektóre
Dominia wzmocnił się w sposób niewątpliwy, ale jednocześnie kraje oba-
wiając się panowania amerykańskiego usiłowały w pewnym stopniu wpływ
ten równoważyć ściślejszymi powiązaniami z Wielką Brytanią. Obawiały
się one utraty korzyści płynących ze stosunków handlowych z Wielką Bry-
tanią, którym zagrażało zarówno zniesienie przywilejów handlowych posia-
danych przez kraje Imperium Brytyjskiego, jak i urzeczywistnienie planów
połączenia Wielkiej Brytanii i Europy Zachodniej w „całość gospodarczą”

T. Łychowski, Powojenna ekspansja finansowa Stanów Zjednoczonych, Warszawa 1951,

s. 26-48.

Zbigniew Klimiuk

w ramach Unii Zachodniej. Z drugiej strony USA wywierały nacisk na
Wielką Brytanię, aby „zniechęcić” ją (jak się wyraził Dewey) do całkowite-
go połączenia się z Unią Zachodnią i osłabienia więzów łączących ją z Im-
perium. Polityka ta miała uczynić z Wielkiej Brytanii drugorzędny europej-
ski kraj satelicki podporządkowany USA.

Świadomość, że Wielka Brytania jest satelitą zależnym od Stanów

Zjednoczonych, choć rywalizującym z nimi, występowała we wszystkich
wypowiedziach polityków brytyjskich mimo, że od czasu do czasu bunto-
wali się, kiedy szło o mniej ważne zagadnienia. Na wszystkich konferen-
cjach międzynarodowych przemówienia przedstawicieli Wielkiej Brytanii
były echem słów amerykańskiego dyrygenta. W wypowiedziach oficjalnych
i głosach prasy dotyczących Stanów Zjednoczonych przeważał ton uprze-
dzającej grzeczności. „Na razie Amerykanie wciąż jeszcze potrafią zmusić
rząd brytyjski, aby tak tańczył, jak mu się zagra”

Nowe imperium amerykańskie zachowywało nadal ten charakter, ja-

ki przybrało w tym okresie. Dawne Imperium Brytyjskie oparte było na
bezpośrednim panowaniu terytorialnym nad jedną czwartą kuli ziemskiej.
Nowe imperium amerykańskie opierało się przede wszystkim na gospodar-
czym i finansowym panowaniu nad całym światem kapitalistycznym, na po-
siadaniu wielkiej ilości wojskowych, morskich i lotniczych baz we wszyst-
kich częściach świata, na intensywnych przygotowaniach wojennych i na
sieci znajdujących się pod amerykańską kontrolą sojuszów wojskowych.
Urząd kontroli gospodarczej, doradca finansowy, wspólny sztab strategicz-
ny, baza bombowców-oto co zastąpiło stare, niedoskonałe metody stosowa-
ne w tradycyjnym Imperium Brytyjskim. Nowy system imperium amery-
kańskiego krył się za całymi zastępami instytucji, nazw i skrótów niepoję-
tych dla zwykłego człowieka. Był szczególnym typem posiadającym
względnie niewiele właściwych posiadłości kolonialnych. Osłabionym kra-
jom europejskim wolno było nadal, za jego łaskawym pozwoleniem, utrzy-
mywać imperia kolonialne, tzn. pokrywać koszty działań wojennych w In-
donezji, Indochinach czy na Malajach i dostarczać ludzi koniecznych do
prowadzenia wojen kolonialnych. USA ograniczały się do zbierania śmie-
tanki zysków. W związku z tym starały się wykazać, że są mocarstwem,
które rzadko brudzi swoje ręce użyciem własnych ludzi i woli raczej łagod-
niejsze metody, takie jak zastraszanie bombą atomową, podróże okrętów
wojennych i ćwiczebne odwiedziny bombowców. Ale Ameryka nie mogła
odziedziczyć po Wielkiej Brytanii jej dziewiętnastowiecznej kierowniczej

„The Economist” z 23 sierpnia 1947 r.

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim...

roli w świecie, bowiem w wieku dwudziestym ani stosunki na świecie, ani
stosunki w samej Ameryce już na to nie pozwalały. Światowa przewaga
Wielkiej Brytanii była oparta na wolnym handlu, reprezentowała najbardziej
rozwinięty i postępowy stopień cywilizacji, jaki został do tego czasu osią-
gnięty. Wyciągnąwszy logiczne wnioski ze swojej przewagi gospodarczej
nad resztą świata, stała się największym wierzycielem i największym im-
porterem na kuli ziemskiej, zaniedbując rolnictwo, przemysł krajowy wraz
z jego wyposażeniem produkcyjnym.

Ameryka natomiast usiłowała zwiększyć eksport, utrzymać w kraju

nadprodukcję i zahamować import. Nadwyżka amerykańskiego eksportu
nad importem, która w 1937 r. wynosiła 265 mln dol., w 1938 r. wzrosła do
1134 mln, w 1947 r. zaś osiągnęła poziom 9.607 mln. W 1948 r. osiągnęła
jeszcze 5.544 mln. W I połowie 1949 r. nadwyżka eksportu USA mimo kry-
zysu-spowolnienia światowego znów zaczęła rosnąć na skutek popierania
eksportu i ograniczenia importu i wynosiła 3.226 mln dol. Wynikiem była
apopleksja świata kapitalistycznego w postaci głodu dolarowego łagodzo-
nego chwilowo eksportem kapitałów amerykańskich, darowiznami, Planem
Marshalla i innymi podobnymi środkami. Każde państwo kapitalistyczne
w tamtym czasie (poza Ameryką) wydawało rozpaczliwe zarządzenia za-
radcze mające zmniejszyć import, narzucić ograniczenia i umożliwić udział
w walce o eksport, toczonej na śmierć i życie na kurczącym się rynku świa-
towym, który stawał się w coraz większym stopniu łupem najlepiej wyposa-
żonego przemysłu amerykańskiego. Jednocześnie w stosunku do Europy
Zachodniej realizowana była strategia, którą profesor ekonomii z Harvard
University Harris określił jako „schizofrenię” polityki amerykańskiej: „stara
się zrobić Europę Zachodnią dostatecznie silną, aby nie potrzebowała oba-
wiać się groźby komunizmu, ale czyni ją przy tym dostatecznie słabą, aby
nie mogła pomyślnie konkurować z eksportem amerykańskim”

W 1913 r. ambasador Stanów Zjednoczonych w Wielkiej Brytanii,

W.H. Page, pisał w prywatnym liście do ministra Houston o „namaszczonej
rzetelności, z jaką Wielka Brytania kradnie kontynenty. „(…) Przypusz-
czam, że oni rzeczywiście wierzą, iż ziemia należy do nich”

. Ale dodaje

w innym liście, skierowanym do prezydenta Wilsona: „przyszłość świata
należy do nas (…) Ci Anglicy zjadają swój kapitał. A zatem, co poczniemy
obecnie z kierownictwem w świecie, kiedy jasno widać, że dostaje się ono
w nasze ręce. I jak wyzyskamy Brytyjczyków dla najwyższych celów de-
mokracji”.

„New York Times” z 5 lipca 1949 r.

Life and Letters of Walter H. Page, 1925, I, s. 139.

Zbigniew Klimiuk

Wzrost nierówności w rozwoju krajów kapitalistycznych bezpośred-

nio po II wojnie światowej wywołał duże zmiany w ich pozycji na między-
narodowym rynku kapitałowym. Podczas, gdy Wielka Brytania na skutek
wojny wyzbyła się 25% swoich inwestycji zagranicznych, Stany Zjedno-
czone znacznie powiększyły eksport kapitałów i przejęły znaczną część kre-
dytu międzynarodowego. Pożyczki zagraniczne, udzielone przez inne pań-
stwa, stanowiły wielkość nieznaczną w porównaniu z pożyczkami udzielo-
nymi przez USA, a tendencja monopolizacji kredytu międzynarodowego za-
rysowała się niezwykle wyraźnie. Takie kraje wierzycielskie, jak Wielka
Brytania, Francja, Holandia i Belgia, same stały się dłużnikami Stanów
Zjednoczonych. Banki i inne instytucje finansowe USA, specjalizujące się
w kredytowaniu zagranicznych pożyczkobiorców, nie wykazały po zakoń-
czeniu wojny skłonności do eksportu kapitału poprzez kanały prywatne.
W ścisłym związku z tym pozostawało wykorzystanie państwa przez firmy
w dziedzinie kredytu międzynarodowego: państwowy kredyt międzynaro-
dowy zastąpił faktycznie pożyczki prywatne i kredyty w tych wszystkich
przypadkach, gdy firmy bankowe i przemysłowe uważały dla siebie za
wskazane nie „mieszać się” do sprawy i ukrywszy się za plecami państwa
prowadzić dalej business, nie ponosząc bezpośredniego ryzyka.

Prywatny rynek inwestycji finansowych Stanów Zjednoczonych od-

nosił się bardzo powściągliwie do powiększania pożyczek i kredytów dla
zagranicznych pożyczkobiorców nie na rachunek państwa. W wystąpieniach
publicznych podkreślano ryzyko związane nieuchronnie z rynkiem kapita-
łowym. Poza tym niskie stopy procentowe na rynku kapitałowym skłaniały
koncerny finansowe i przemysłowe oraz banki do kierowania swoich kapita-
łów do takich dziedzin, które dawały szanse na wyższy zysk. Innymi słowy,
firmy i banki amerykańskie preferowały wysuwać państwo w charakterze
podmiotu kredytu międzynarodowego, tj. przerzucać finansowanie eksportu
międzynarodowego na budżet państwowy za pośrednictwem pożyczek za-
granicznych.

Jakkolwiek od pożyczek udzielanych przez USA ze środków pań-

stwowych i Banku Eksportowo-Importowego (jak również od pożyczek
Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju) płacono stosunkowo
umiarkowane procenty, jednakże ten „niewysoki procent” w rzeczywistości
był uzupełniany przez drakońskie warunki prowadzące do faktycznego uza-
leżnienia państwa, które otrzymywało pożyczkę. W dniu 29 maja 1946 r.
dziennik „New York Times” zamieścił zestaw ustępstw francuskich z tytułu
otrzymanych kredytów: rezygnacja ze zmiany ceł francuskich na towary
amerykańskie (jest to tzw. konsolidacja stawek taryfowych na przedwojen-

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim...

nym poziomie), rezygnacja z pobierania ceł od wagi, wielkości, miary itp.,
a pobieranie cła tylko w formie określonego procentu od wartości towaru
(stawki ad walorem), rezygnacja z wprowadzenia kontyngentów przywo-
zowych na towary amerykańskie jako środka ochrony przemysłu francu-
skiego, rezygnacja z pomocy dla eksporterów francuskich, zobowiązanie do
wynagrodzenia szkód wyrządzonych we Francji własności amerykańskich
obywateli i instytucji

. W USA silnie propagowano sumę 10 mld dol. jako

minimum rocznego eksportu; taka wartość eksportu była rzekomo niezbęd-
na dla zapewnienia zatrudnienia 60 mln osób i utrzymania dochodu naro-
dowego na poziomie 150 mld dol. Największy poziom eksportu z USA
w 1929 r. wynosił niewiele ponad 5 mld dol. Przeciętny eksport roczny
w okresie trzech lat przed wybuchem wojny zbliżył się zaledwie do 3 mld
dol. Wynikało z tego, że wspomniany program amerykańskiego eksportu
towarów był dwa razy większy od rekordowego eksportu w 1929 r. i więcej
niż trzy razy większy od eksportu w latach poprzedzających bezpośrednio
II wojnę światową. Co prawda, w czasie II wojny światowej eksport USA
przekroczył 10 mld dol., osiągając w 1944 r. 14,3 mld dol., jednak dostawy
wojenne w ramach lend-lease wynosiły 11,3 mld dol., a eksport handlowy
wynosił zaledwie 3 mld dol. W ciągu ostatniego roku wojny (1945 r.) eks-
port handlowy wzrósł, a dostawy wojenne w ramach lend-lease zmniejszyły
się. Ta sama tendencja miała miejsce również w 1946 r. już po zakończeniu
wojny. Eksport Stanów Zjednoczonych (łącznie z reeksportem) w latach
1945-46 wynosił 9,8 i 9,7 mld dol., a w 1947 r. przekroczył 15,3 mld dol.
(15.338 mln dol. przy imporcie zaledwie w wysokości 5.435 mln dol.);
w 1948 r. eksport Stanów Zjednoczonych zmniejszył się do 12.635 mln dol.,
a w 1949 r. – do 12.000 mln dol

Jednak rzecz w tym, że sumy eksportu w latach 1945-49 okazały się

nietrwałe. Według obliczeń amerykańskich instytutów badawczych maksy-
malna suma amerykańskiego eksportu towarowego, bez szerokiego kredy-
towania zagranicznych dłużników, nie mogła przekroczyć 5-6 mld dol. i to
pod warunkiem, że inne kraje szeroko wydatkowały swoje rezerwy złota
i walut zagranicznych na uplasowanie zamówień w Stanach Zjednoczonych
i zakup towarów amerykańskich. Od połowy 1945 r. prezydent USA otrzy-
mał dodatkowo prawo obniżenia o 50% tych stawek taryfy celnej, które już
wcześniej w zawartych umowach handlowych (od połowy 1934 r.) uległy
zmniejszeniu. Jednakże pomimo obniżenia stawek taryfowych na poszcze-

J.H. Cride, U.S., France agree on added credits, War-Cost Accord, “New York Times”

29 May 1946, s. 1.

C.A.R. Crosland, Britains Economic Problem, London 1953, s. 45-46.

Zbigniew Klimiuk

gólne towary, protekcjonistyczny charakter taryfy celnej Stanów Zjedno-
czonych utrzymał się i eksport wielu towarów europejskich do USA był
w najwyższym stopniu utrudniony lub w ogóle niemożliwy.

Bibliografia

“Board of Trade Journal”, 5 II 1949 r.
“Monthly Digest of Statistics”, kwiecień 1949 r.
“New York Times” z 5 lipca 1949 r.
“Records and Statistics” 10 IX 1949 r.
“The Economist” z 23 sierpnia 1947 r.
“The Financial Times”, 1 V 1948 r.
“The Financial Times”, 11 II 1948 r.
“The Times” z 10 października, 1947 r.
“The Times”, 30 VI 1948 r.
A Plan for Market Research, “Betro Review”, 11 (November) 1947.
Barean P., The Sterling Area. What It Is and Haw It Works, “British Com-

monwealth Affairs” Nr 319/1950.

Bell P., The Sterling Area in the Postwar World, Oxford 1952.
Boocker H.S., The Problem of Britain’s Overseas Trade, London 1948.
Clark C., National Income and Outlay, London 1937.
Cole G.D.H., The Post-War Condition of Britain, London 1956.
Commercial and Financial Chronicie, New York, 21 December 1940 r.
Conan I., Sterlingowaja zona, Moskwa 1954.
Cride J.H., U.S., France agree on added credits, War-Cost Accord, “New

York Times” 29 May 1946.

Crosland C.A.R., Britains Economic Problem, London 1953.
Denny L., America conquers Britain: A Record of Economic War, Wash-

ington 1930.

Department of Employment and Productivity. British Labor Statistics: His-

torical Abstract, 1886-1968, London: Her Majesty's Stationery Office,
1971.

Francis E., Britain’s Economic Strategy, London 1939.
Great Britain. Committee on Finance and Industry. Report, London: His

Majesty’s Stationery Office, 1931.

Gunther J., Inside Europe Today, “New York Herald Tribune”, 10 i 11 Feb-

ruary, 1949.

Gunther J., Inside Europe, New York and London, 1936.

Rywalizacja Imperium Brytyjskiego z Imperium Amerykańskim...

Hawtrey R.G., The Balance of Payments and the Standard of Living, Lon-

don 1950.

Kahn A., Great Britain in the World Economy, New York 1946.
Lafore L., The End of Glory: An Interpretation of the Origins of World War

II, New York 1970.

Letiche I.M., Reciprocal Trade Agreements in the World Economy, New

York 1948.

Lewis C., The British Economy 1945-1950, „The American Economic Re-

view” Nr 2/1954.

Lewis G., The United States and Foreign Inwestment Problems, Washington

1948.

Life and Letters of Walter H. Page, 1925, I.
Łychowski T., Niektóre zagadnienia obrotu międzynarodowego, „Ekonomi-

sta” Nr 1/1956.

Łychowski T., Powojenna ekspansja finansowa Stanów Zjednoczonych,

Warszawa 1951.

Łychowski T., Zagadnienia obrotu międzynarodowego, Warszawa 1951.
Nurkse R., The Gold Exchange Standard, in Barry Eichengreen, ed., The

Gold Standard in Theory and History, New York: Methuen Inc, 1985.

Palme D.B., The Crisis of Britain and British Emire, London 1953.
Polk J., Sterling Its Meaning in World Financy, New York 1956.
Roosevelt E., As He Saw it, New York 1946, s. 41.
Survey of Current Inflationary and Deflationary Tendencies, New York

1947, s. 33-34.

The Balance of Payments of the United Kingdon 1946-1954, London 1954.
Truman H.S., Inaugural Address Thursday, January 20, 1949, w: Inaugural

Addresses of the Presidents of the United States. Washington, 1989.

Wight, “Fall of an Empire”, “The Observer”, February 13, 1949, s. 3.

Zbigniew Klimiuk – dr hab. nauk ekonomicznych (specjalności:

bankowość, finanse międzynarodowe, historia gospodarcza, polityka gospo-
darcza). Profesor nadzwyczajny w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych
w Warszawie. Wcześniej pracował m.in. w SGH i w Katolickim Uniwersyte-
cie Lubelskim Jana Pawła II. Odbył praktyki i szkolenia w zagranicznych
instytucjach finansowych. Autor 4 monografii, ok. 210 artykułów nauko-
wych i publicystycznych oraz rozdziałów w monografiach. Ekspert Polskie-
go Lobby Przemysłowego im. Eugeniusza Kwiatkowskiego w Warszawie.