Pogorzala Sytuacja prawna dzieci cudzoziemskich

Sytuacja prawna uczniów i
uczennic cudzoziemskich w

polskim systemie oświaty

dr Ewa Pogorzała,

pracownica Instytutu Nauk Społecznych

Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im.

Szymona Szymonowica w Zamościu, członkini

Zarządu Fundacji na rzecz Różnorodności

Społecznej

Seria „Z teorią w praktykę”
nr 2/2012

Artykuł dostępny na stronie:

www.ffrs.org.pl

Celem niniejszego opracowania jest analiza prawnej sytuacji uczniów i uczennic

cudzoziemskich w polskim systemie oświaty. W przepisach prawa oświatowego używane jest
określenie „uczniowie niebędący obywatelami polskimi”. W dyskusjach dotyczących problematyki
przygotowania polskiego systemu oświaty do wyzwań związanych z migracjami, stosuje się także
takie określenia jak „uczniowie imigranci”, „migranci”, „uczniowie z doświadczeniem migracyjnym”,
bez wyraźnego wskazywania ich statusu prawnego. W niniejszym studium stosowane jest zasadniczo
określenie „uczniowie cudzoziemscy i uczennice cudzoziemskie”, dla podkreślenia ich statusu
prawnego jako osób, które nie posiadają obywatelstwa polskiego, a podlegają przepisom ustawy o
cudzoziemcach.

W polskim ustawodawstwie istnieje szereg przepisów, które razem tworzą pewien punkt

odniesienia dla dyskusji o sytuacji uczniów i uczennic cudzoziemskich w szkołach w Polsce. Na
wstępie należy zaznaczyć jednak, iż wiele kwestii, związanych z ich sytuacją w polskim systemie
oświaty, nie zostało uregulowanych prawnie. Rozwiązania przyjmowane w poszczególnych szkołach
mają często charakter prowizoryczny, dostosowany do miejscowych uwarunkowań. Oczywiście
prawo ewoluuje, a w pracach legislacyjnych uwzględniane są wnioski i regulacje, bazujące na
praktykach wypracowanych i sprawdzonych w szkołach. Skala problemów, występujących w systemie
oświaty, nie zawsze dotyczy tak dużej populacji uczniów i uczennic lub mają one charakter
przejściowy, ażeby zostały dostrzeżone z poziomu organów odpowiedzialnych za legislację i
uregulowane w sposób systemowy. Dotyczy to w szczególności sytuacji uczniów i uczennic
cudzoziemskich. Często brakuje odpowiednich przepisów i procedur, które stanowiłyby rozwiązanie
dla ich specyficznych problemów, wynikających z bariery językowej, różnic kulturowych czy
doświadczenia migracji w sensie ogólnym.

Dodatkową kwestią wartą podkreślenia w kontekście sytuacji uczniów i uczennic

cudzoziemskich w polskim systemie oświaty jest kwestia stosunku decydentów i decydentek
oświatowych oraz pracowników i pracownic systemu oświaty do przedstawicieli i przedstawicielek
innych kultur niż polska i różnych grup etnicznych czy narodowych. Stereotypizujący sposób ich
prezentacji w podstawie programowej i podręcznikach został rzetelnie udokumentowany w
badaniach

. Na sytuację dzieci cudzoziemskich wpływa również tak zwany program ukryty

, w wyniku

którego mają one często w szkołach gorsze warunki edukacyjne. Należy wskazać na zjawisko

Szerzej: M. Abramowicz (red), (2011), Wielka nieobecna – o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie

edukacji formalnej w Polsce. Raport z badań, Warszawa: Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej.

Szerzej: K. Kubin, J. Świerszcz, Wyzwania dla szkoły różnorodnej. Analiza mechanizmów wykluczania dzieci i

rodzin migranckich w strukturach szkoły w Polsce, w: A. Paszko (red.), (2011), Edukacja międzykulturowa w
Polsce wobec nowych wyzwań, Kraków: Stowarzyszenie Willa Decjusza, s. 127–150 oraz J. A. Banks i C. E. Banks.

Pedagogika na rzecz równego traktowania: zasadniczy element edukacji wielokulturowej, w: A. Grudzińska, K.
Kubin (red.), (2010), Szkoła wielokulturowa – organizacja pracy i metody nauczania. Wybór tekstów, Warszawa:
Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej.

nierównego traktowania przede wszystkim z powodu pochodzenia etnicznego, rasowego czy
narodowego, gdy takiego traktowania nie można usprawiedliwić ani wytłumaczyć przez obiektywne i
racjonalne przesłanki. Na terenie szkół dochodzić może również do przestępstw i incydentów
motywowanych uprzedzeniami

Warto także wspomnieć, iż obecnie trwają prace nad Krajowym Programem Działań na Rzecz

Równego Traktowania, za przygotowanie którego odpowiada Biuro Pełnomocnika Rządu ds.
Równego Traktowania. W dokumencie, zawierającym propozycję diagnozy problemów i
rekomendacji do tego programu z maja 2012 r. w obszarze edukacji, w związku z przesłanką
pochodzenie etniczne, narodowe i wyznaniowe, przedstawiono szereg problemów z zapewnieniem
realizacji zasady równego traktowania. Diagnoza obecnej sytuacji wskazuje na:



brak realizacji prawa do edukacji na terenie ośrodków strzeżonych,



nierówne traktowanie dzieci romskich i cudzoziemskich w szkołach,



brak odpowiedniego przygotowania nauczycieli i nauczycielek do pracy z dziećmi odmiennymi
kulturowo,



problemy z gospodarowaniem zwiększoną subwencją oświatową,



niewystarczającą liczbę asystentek i asystentów kulturowych zatrudnianych w szkołach,



brak edukacji na temat mniejszości religijnych i etnicznych oraz cudzoziemców w systemie oświaty
powszechnej

Ocena zespołu pracującego nad Krajowym Programem Działań na rzecz Równego Traktowania jest
dobrym punktem wyjścia do zrozumienia, w których obszarach edukacji dzieci cudzoziemskich zapisy
aktów prawnych nie są wystarczające lub wręcz brakuje stosownych przepisów. W dalszej części
artykułu omówiona zostanie sytuacja uczniów i uczennic cudzoziemskich w polskim systemie oświaty
poprzez sukcesywną analizę przepisów prawnych, które ją warunkują i określają konkretne prawa,
obowiązki czy też możliwości wsparcia.

W pierwszej części opracowania przedstawiono podstawowe akty regulujące status prawny

uczniów i uczennic cudzoziemskich w polskim systemie oświaty. W dalszej części zawarto rozważania
dotyczące równego dostępu do edukacji w Polsce oraz przeanalizowano, w jaki sposób status pobytu
dziecka przekłada się na jego prawa i obowiązki w zakresie edukacji. Następnie omówiono zasady
przyjmowania i kształcenia uczniów i uczennic cudzoziemskich oraz formy wsparcia ich w zakresie
integracji i adaptacji w szkołach. Zasygnalizowano również problem przygotowania nauczycieli i

Takie incydenty zgłaszane są do organizacji pozarządowych, które współpracują ze szkołami, oraz rzadziej do

publicznych podmiotów systemu oświaty. Można przypuszczać, że skala takich zdarzeń jest istotnie większa niż
można by wnioskować na podstawie zgłoszeń. Ważnym powodem dla tej sytuacji jest to, że wśród
przedstawicieli systemu oświaty zagadnienia dotyczące dyskryminacji są mało znane czy rozumiane.

Na podstawie roboczej wersji Krajowego Programu Działań na rzecz Równego Traktowania, przedstawionej na

seminarium eksperckim, dotyczącym propozycji diagnozy problemów i rekomendacji w obszarze Edukacja,
Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania, Warszawa, 23 maja 2012 r.

nauczycielek do pracy z uczniami i uczennicami cudzoziemskimi, uwzględniającego zróżnicowany
stopień znajomości języka polskiego czy też różnice kulturowe. Przeanalizowano również przepisy,
których realizacja mogłaby się przyczynić do zwiększenia różnorodności społecznej w szkole (nauka
języków i kultury innych krajów, lekcje religii). W końcowej części opracowania przywołano również
zapisy aktów prawnych, dotyczących prawa do opieki zdrowotnej oraz pomocy społecznej, które
warunkują sytuację bytową uczniów i uczennic, co również przekłada się na ich funkcjonowanie w
szkole. Rozważania zawarte w tekście odnoszą się do stanu prawnego na koniec 2012 roku.

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE STATUS UCZNIÓW I UCZENNIC CUDZOZIEMSKICH
Próbując dokonać systematyki aktów prawnych, regulujących status uczniów i uczennic

cudzoziemskich, przede wszystkim należy wskazać na ogólne przepisy prawa oświatowego, w drugim
zaś na przepisy prawa oświatowego stricte dedykowane uczniom i uczennicom, niebędącym
obywatelami i obywatelkami polskimi

. Podstawowe akty prawne, normujące sytuację prawną

uczniów i uczennic cudzoziemskich

w polskim systemie oświaty to:



Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 02.04.1997



ustawa z dnia 07.09.1991 o systemie oświaty

(dalej: ustawa o systemie oświaty),



ustawa z dnia 19.03.2009 o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych
ustaw



rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 01.04.2010

w sprawie przyjmowania osób

niebędących obywatelami i obywatelkami polskimi do publicznych przedszkoli, szkół, zakładów
kształcenia nauczycieli i placówek oraz organizacji dodatkowej nauki języka polskiego,
dodatkowych zajęć wyrównawczych oraz nauki języka i kultury kraju pochodzenia

(dalej:

rozporządzenie MEN z dnia 01.04.2010).

Art. 94a ustawy o systemie oświaty oraz rozporządzenie wykonawcze.

Na ten temat również: W. Klaus, Prawo cudzoziemców do edukacji w Polsce, Stowarzyszenie Interwencji

Prawnej,

http://www.interwencjaprawna.pl/docs/prawo-do-edukacji-05-2010.pdf

(dostęp 31.12.2012); J.

Mączyńska, Prawo cudzoziemców do korzystania z edukacji w polskich szkołach, Kraków styczeń 2007 r.,

http://www.opc.uj.edu.pl/broszury/Jadwiga_Maczynska_edukacja_cudzoziemcow.pdf

(dostęp 31.12.2012); E.

Ostaszewska-Żuk, Prawa cudzoziemców w Polsce – wybór, w: A. Chmielecka (red), (2012), Od migracji do
integracji. Vademecum, Warszawa: Helsińska Fundacja Praw Człowieka, s. 67–114; E. Pogorzała, Aspekty

instytucjonalno – prawne edukacji dzieci imigrantów w polskim systemie oświaty,

w: A. Paszko (red.), (2011),

Edukacja międzykulturowa w Polsce wobec nowych wyzwań, Kraków: Stowarzyszenie Will Decjusza, s. 67–86.

Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483 z późn.zm.

Dz.U. 2004 nr 256 poz. 2572 z późn.zm.

Dz.U. 2009 nr 56 poz. 458.

Wcześniej obowiązywało rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 04.10.2001 w sprawie

przyjmowania osób niebędących obywatelami polskimi do publicznych przedszkoli, szkół, zakładów kształcenia
nauczycieli i placówek (Dz.U. 2001 nr 131 poz. 1458), które utraciło moc z dniem wejścia w życie tego

rozporządzenia tj. z dniem 17.04.2010, zgodnie z art. 25 ust. 1 ustawy z dnia 19.03.2009 o zmianie ustawy o
systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. 2009 nr 56 poz. 458 i nr 219 poz. 1705).

Dz.U. 2010 nr 57 poz. 361.

Zasadnicze znaczenie mają zapisy art. 94a ustawy o systemie oświaty oraz rozporządzenia

wykonawczego, tj. rozporządzenia MEN z dnia 01.04.2010. Oprócz tego wskazać należy szereg aktów
z zakresu prawa oświatowego, regulujących funkcjonowanie systemu oświaty w Polsce. W niektórych
z nich znajdują się uregulowania bezpośrednio odnoszące się do uczniów i uczennic cudzoziemskich.
Przykładowo będzie to

rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17.11.2010 w sprawie

zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach,
szkołach i placówkach

Sytuację tych uczniów i uczennic warunkują, również bezpośrednio lub pośrednio, przepisy,

dotyczące cudzoziemców, tj. statusu prawnego cudzoziemców, udzielania cudzoziemcom ochrony
oraz prawa pobytu. W tej grupie wskazać należy:



ustawę z dnia 13.06.2003 o cudzoziemcach



ustawę z dnia 13.06.2003 o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej



ustawę z dnia 14.07.2006 o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz
wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich
rodzin

RÓWNY DOSTĘP DO EDUKACJI W POLSCE DLA DZIECI CUDZOZIEMSKICH
Zasadnicze znaczenie dla zapewnienia równego dostępu do edukacji w Polsce mają zapisy

artykułu 70 Konstytucji RP oraz artykułów 2 i 28 Konwencji o prawach dziecka.

Art. 70, ust. 1 Konstytucji RP:
Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa. Sposób wykonywania

obowiązku szkolnego określa ustawa.

Art. 2, ust. 1 Konwencji o prawach dziecka:
Państwa-Strony w granicach swojej jurysdykcji będą respektowały i gwarantowały prawa zawarte w

niniejszej konwencji wobec każdego dziecka, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, niezależnie od rasy,

koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych, statusu majątkowego, niepełnosprawności,

cenzusu urodzenia lub jakiegokolwiek innego tego dziecka albo jego rodziców bądź opiekuna
prawnego.

Art. 28, ust. 1 Konwencji o prawach dziecka:
Państwa-Strony uznają prawo dziecka do nauki i w celu stopniowego realizowania tego prawa na

zasadzie równych szans, w szczególności:

a) uczynią nauczanie podstawowe obowiązkowym i bezpłatnym dla wszystkich;
b) będą popierać rozwój różnorodnych form szkolnictwa średniego, zarówno ogólnokształcącego,

Dz.U. 2010 nr 228 poz. 1487.

Dz.U. 2011 nr 264 poz. 1573 z późn.zm.

Dz.U. 2009 nr 189 poz. 1472 z późn.zm.

Dz.U. 2006 nr 144 poz. 1043 z późn.zm.

jak i zawodowego, uczynią je dostępnymi dla każdego dziecka oraz podejmą odpowiednie kroki,

takie jak wprowadzenie bezpłatnego nauczania oraz udzielanie w razie potrzeby pomocy

finansowej;

c) za pomocą wszelkich właściwych środków uczynią szkolnictwo wyższe dostępnym dla wszystkich

na zasadzie zdolności;

d) udostępnią wszystkim dzieciom informacje i poradnictwo szkolne i zawodowe;

e) podejmą kroki na rzecz zapewnienia regularnego uczęszczania do szkół oraz zmniejszenie

wskaźnika porzucania nauki.

Ponadto istotną z punktu widzenia zapewnienia dostępu do edukacji jest zasada równego

traktowania oraz zakaz dyskryminacji. Tutaj wskazać należy na zapisy art. 32 Konstytucji RP oraz
ustawy z dnia 03.12.2010 o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego
traktowania

(dalej: ustawa antydyskryminacyjna).

Art. 32 Konstytucji RP:
1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze

publiczne.
2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z

jakiejkolwiek przyczyny.

Ustawa antydyskryminacyjna określa obszary i sposoby przeciwdziałania naruszeniom zasady

równego traktowania ze względu na wybrane cechy, między innymi ze względu na rasę, pochodzenie
etniczne, narodowość, religię oraz wyznanie. Ustawy nie stosuje się do odmiennego traktowania ze
względu na kryterium obywatelstwa, w szczególności w zakresie warunków wjazdu i pobytu na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz związanego ze statusem prawnym osób fizycznych
będących obywatelami państw innych niż państwa członkowskie Unii Europejskiej, państwa
członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim
Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej (art. 5 pkt 9).

Ustawa definiuje, że pod pojęciem „nierówne traktowanie” rozumie się traktowanie osób

fizycznych w sposób, będący dyskryminacją bezpośrednią i/lub dyskryminacją pośrednią, oraz
zachęcanie do takich zachowań i ich nakazywanie. Zasada równego traktowania rozumiana jest
natomiast jako brak jakichkolwiek zachowań, stanowiących nierówne traktowanie. Dla tematu
niniejszego opracowania, istotny jest art. 4 ustawy, który wskazuje, iż ma ona zastosowanie między
innymi w kwestii:
1) podejmowania kształcenia zawodowego, w tym dokształcania, doskonalenia, przekwalifikowania

zawodowego oraz praktyk zawodowych,

2) dostępu oraz korzystania z oświaty i szkolnictwa wyższego.
Ustawa zakazuje nierównego traktowania osób fizycznych ze względu na rasę, pochodzenie etniczne
lub narodowość w zakresie oświaty (art. 7) oraz podejmowania kształcenia zawodowego, w tym

Dz.U. 2010 nr 254 poz. 1700.

dokształcania, doskonalenia, przekwalifikowania zawodowego oraz praktyk zawodowych (art. 8)

. W

tych obszarach ustawa zabrania dyskryminacji bezpośredniej, którą według artykułu 3 rozumie się
jako sytuację, w której osoba fizyczna ze względu na rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię
czy wyznanie jest traktowana mniej korzystnie niż jest, była lub byłaby traktowana inna osoba w
porównywalnej sytuacji. Zakazuje także dyskryminacji pośredniej, którą rozumie się jako sytuację, w
której dla osoby fizycznej ze względu na rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie
czy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania
występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje lub szczególnie niekorzystna dla niej
sytuacja, chyba że postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu
na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego celu są właściwe i
konieczne.

W odniesieniu do dostępu do systemu edukacji na zasadzie odpłatności lub na warunkach,

dotyczących obywateli i obywatelek polskich, a więc bezpłatnie, polskie przepisy prawne
ewoluowały. Zapis art. 94a ustawy o systemie oświaty w ust. 1 stanowi, iż osoby niebędące
obywatelami i obywatelkami polskimi korzystają z nauki i opieki w publicznych przedszkolach, a
podlegające obowiązkowi szkolnemu korzystają z nauki i opieki na warunkach, dotyczących obywateli
polskich, a więc bezpłatnie w:



publicznych szkołach podstawowych,



gimnazjach,



publicznych szkołach artystycznych,



w placówkach, w tym placówkach artystycznych.

Na mocy nowelizacji ustawy o systemie oświaty z 2009 roku dodany został ustęp 1a,

rozszerzający prawo do korzystania z nauki i opieki w publicznych szkołach ponadgimnazjalnych na
warunkach, dotyczących obywateli i obywatelek polskich, na osoby niebędące obywatelami i
obywatelkami polskimi, podlegające obowiązkowi nauki, do ukończenia 18 lat lub ukończenia szkoły
ponadgimnazjalnej. Z kolei ust. 2 art. 94a stanowi, iż na warunkach dotyczących obywateli polskich
korzystają z nauki w publicznych szkołach policealnych, publicznych szkołach artystycznych,
publicznych zakładach kształcenia nauczycieli i publicznych placówkach, kategorie osób
enumeratywnie wymienione w ustawie. Cudzoziemcy i cudzoziemki, nie należący i nie należące do
tych kategorii mogą korzystać z nauki na warunkach odpłatności lub jako stypendyści.

Na ten temat szerzej: K. Kędziora, Poradnik antydyskryminacyjny. Równe traktowanie w edukacji,

Stowarzyszenie

Prawa

Antydyskryminacyjnego,

http://www.ptpa.org.pl/poradnik/edukacja

(dostęp

31.12.2012).

Kategorie osób, które mogą korzystać z systemu oświaty bezpłatnie na warunkach takich samych,

jak obywatele Polski:
Art. 94a ustawa o systemie oświaty:
1. Osoby niebędące obywatelami polskimi korzystają z nauki i opieki w publicznych przedszkolach, a

podlegające obowiązkowi szkolnemu korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach

podstawowych, gimnazjach, publicznych szkołach artystycznych oraz w placówkach, w tym

placówkach artystycznych, na warunkach dotyczących obywateli polskich.
1a. Osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi nauki, korzystają z nauki i

opieki w publicznych szkołach ponadgimnazjalnych na warunkach dotyczących obywateli polskich do

ukończenia 18 lat lub ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej.
2. Na warunkach dotyczących obywateli polskich korzystają z nauki w publicznych szkołach

policealnych, publicznych szkołach artystycznych, publicznych zakładach kształcenia nauczycieli i

publicznych placówkach:

1) obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej, państwa członkowskiego Europejskiego

Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze

Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej, a także członkowie ich rodzin posiadający

prawo pobytu lub prawo stałego pobytu;

2) osoby pochodzenia polskiego w rozumieniu przepisów o repatriacji;

3) osoby, którym udzielono zezwolenia na osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej

Polskiej;

4) osoby posiadające ważną Kartę Polaka;
5) osoby, dla których uprawnienie takie wynika z umów międzynarodowych;

6) osoby, którym nadano status uchodźcy oraz członkowie ich rodzin;

7) osoby posiadające zgodę na pobyt tolerowany;

8) osoby, którym udzielono ochrony uzupełniającej oraz członkowie ich rodzin;

9) osoby korzystające z ochrony czasowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

10) osoby, którym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej udzielono zezwolenia na pobyt

rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich;

11) osoby, którym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej udzielono zezwolenia na

zamieszkanie na czas oznaczony w związku z okolicznością, o której mowa w art. 53 ust. 1

pkt. 7, 13, 14 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 2006 r. Nr 234,
poz. 1694, z późn. zm.);

12) członkowie rodzin osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy.

2a. Za członków rodzin osób, o których mowa w ust. 2:

1) pkt 1 – uważa się osoby, o których mowa w art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 14 lipca 2006 r. o

wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium

obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 144, poz.

1043, z 2007 r. Nr 120, poz. 818 oraz z 2008 r. Nr 216, poz. 1367);

2) pkt 6, 8 i 12 – uważa się małżonka oraz małoletnie dzieci tych osób niepozostające w związku

małżeńskim i będące na ich utrzymaniu.

3. Osoby niebędące obywatelami polskimi, niewymienione w ust. 2, mogą korzystać z nauki w

publicznych szkołach, zakładach kształcenia nauczycieli i placówkach, o których mowa w ust. 2:

1) jako stypendyści otrzymujący stypendium przyznane przez ministra właściwego do spraw

oświaty i wychowania;

2) jako stypendyści otrzymujący stypendium przyznane przez organ prowadzący szkołę, zakład

kształcenia nauczycieli lub placówkę, dyrektora szkoły, zakładu kształcenia nauczycieli lub

placówki;

3) na warunkach odpłatności.

Trzeba jednak podkreślić, iż specjalne potrzeby edukacyjne cudzoziemców w Polsce nie są

traktowane priorytetowo. Istnieje w związku z tym wiele niespójności lub luk prawnych, które

negatywnie wpływają na możliwości edukacyjne uczniów i uczennic cudzoziemskich.
Symptomatycznym dla postrzegania w Polsce potrzeb edukacyjnych cudzoziemców i cudzoziemek,
jest fakt, iż zapis art. 94a, ust. 5 ustawy o systemie oświaty, dotyczący nauczania języka i kultury kraju
pochodzenia uczniów i uczennic, został wprowadzony na mocy nowelizacji ustawy o systemie oświaty
w 2000 roku.

Art. 94a, ust. 5 ustawy o systemie oświaty:
Dla osób nie będących obywatelami polskimi, podlegających obowiązkowi szkolnemu, placówka

dyplomatyczna lub konsularna kraju ich pochodzenia działająca w Polsce albo stowarzyszenie
kulturalno-oświatowe danej narodowości mogą organizować w szkole, w porozumieniu z

dyrektorem szkoły i za zgodą organu prowadzącego, naukę języka i kultury kraju pochodzenia.

Szkoła udostępnia nieodpłatnie pomieszczenia i pomoce dydaktyczne.

Przytoczone zapisy art. 94a ust. 1–4, definiujące, jakie grupy cudzoziemców mają prawo do

korzystania z systemu edukacji w Polsce na warunkach takich jak obywatele polski, weszły w życie z
dniem 1 stycznia 2001 roku. W przypadku art. 94a, ust. 5, w którym znajduje się zapis o nauce języka i
kultury kraju pochodzenia ustawodawca przewidział jednak vacatio legis, czyli okres między
ogłoszeniem nowelizacji ustawy a wejściem w życie nowych przepisów. Wszedł on w życie ponad trzy
lata później, z dniem akcesji Polski do Unii Europejskiej – 1 maja 2004 roku. Warto zauważyć, że
Polska nie jest stroną Międzynarodowej Konwencji ONZ z dnia 18.12.1990 o Ochronie Praw
Wszystkich Pracowników - Migrantów i Członków ich Rodzin, która stanowi między innymi, iż
państwa mają ułatwiać dzieciom migrujących pracowników i pracownic uczenie się ojczystego języka
i kultury.

W kontekście zapewnienia równego dostępu do edukacji w Polsce, istnieje kilka grup

cudzoziemców, których sytuacja jest szczególnie problematyczna w świetle istniejących przepisów
prawa. Problemem jest tendencja do różnicowania praw migrantów z państw Unii Europejskiej i
migrantów z państw trzecich, czyli pochodzących z państw niebędących członkami Unii Europejskiej.
Zgodnie z dyrektywą Unii Europejskiej 2003/109/WE z dnia 25.11.2003 , dotyczącą statusu obywateli
państw trzecich, będących rezydentami długoterminowymi

, osoby, posiadające prawo do

długotrwałego zamieszkania na terenie państwa członkowskiego UE, powinny być traktowane tak jak
obywatele państwa członkowskiego, między innymi w zakresie edukacji oraz kształcenia
zawodowego. Polskie uregulowania są zgodne z ową dyrektywą, gdyż dzieci obywateli państw
trzecich, którzy posiadają zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego w Polsce, mają tu prawo
do edukacji na wszystkich szczeblach na takich samych warunkach jak obywatel Polski. Wdrożona
została także dyrektywa Unii Europejskiej 77/486/EWG z dnia 25.07.1977 w sprawie kształcenia

Dz. Urz. UE L 16, 23.1.2004.

http://europa.eu/legislation_summaries/justice_freedom_security/free_movement_of_persons_asylum_immi
gration/l23034_pl.htm

dzieci pracowników migrujących, która dotyczy przede wszystkim sytuacji osób niemających
zezwolenia na pobyt długoterminowy.

Istnieją ponadto dwie kategorie osób, których sytuacja stanowi wyzwanie w kontekście

zasady równego dostępu do edukacji. Pierwszą z nich stanowią dzieci przebywające w ośrodkach
strzeżonych. Optymalną byłaby sytuacja, w której dzieci nie byłyby umieszczane w takich
ośrodkach

. Obecnie brak jest jednak w Polsce stosownych regulacji, które by zwolniły dzieci z takich

ośrodków, a jednocześnie w pełni je chroniły przed różnego rodzaju wykorzystaniem. Świadomość
takiej sytuacji dzieci w ośrodkach strzeżonych od niedawna wzrasta zarówno wśród przedstawicieli
rządu, jak i szerszej publiczności. Przykładowo w 2012 roku ruszyła głośna kampania społeczna na
rzecz przeciwdziałania przetrzymywaniu dzieci w ośrodkach detencyjnych

Przepisy, dotyczące obowiązku szkolnego i obowiązku nauki rodzą również wątpliwości w

odniesieniu do dzieci, których pobyt w Polsce nie jest zalegalizowany. W przypadku uczniów i
uczennic o nieuregulowanym statusie prawnym prawo do nauki wywodzi się z artykułu 70 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, gwarantującemu każdemu prawo do nauki, oraz ze zobowiązań
międzynarodowych, w tym przede wszystkim zapisów Konwencji o Prawach Dziecka

. Na poziomie

krajowym, w przypadku uczniów i uczennic cudzoziemskich o nieuregulowanym statusie, przepisy
dotyczące spełniania obowiązku szkolnego często okazują się jednak niestosowalne. Ustawodawca
nie przewidział sytuacji, w której na terytorium Polski przebywają dzieci w wieku szkolnym o
nieuregulowanym statusie. W tym przypadku myślenie w tradycyjnych kategoriach realizacji
obowiązku szkolnego i kontroli spełniania tego obowiązku zawodzi. Na plan pierwszy wysuwa się
problem obowiązku denuncjacji – czy jest nałożony na szkoły i szerzej kwestia prawa do nauki na
podstawie konwencji o prawach dziecka i zapewnienia równego dostępu do edukacji.

W przyjętym w lipcu 2012 r. dokumencie strategicznym Polityka migracyjna Polski – stan

obecny i postulowane działania, opracowanym przez Zespół do Spraw Migracji w Ministerstwie
Spraw Wewnętrznych, znalazł się postulat lepszej koordynacji pomiędzy przepisami ustaw
regulującymi zasady wjazdu, pobytu i wyjazdu cudzoziemców i cudzoziemek oraz procedury

Szerzej na ten temat: D. Cegiełka i in., Przestrzeganie praw cudzoziemców umieszczonych w ośrodkach

strzeżonych. Raport z monitoringu, w: A. Chrzanowska, W. Klaus (red.), (2011), Poza systemem. Dostęp do

ochrony zdrowia nieudokumentowanych migrantów i cudzoziemców ubiegających się o ochronę
międzynarodową w Polsce, Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, HUMA network, s. 193–194; A.
Gorlach, M. Gryczyńska, K. Przybysławska (red.), (2011), Detencja dzieci cudzoziemskich w Polsce. Raport na
temat realizacji międzynarodowych i krajowych standardów dotyczących detencji dzieci cudzoziemskich,

Centrum Pomocy Prawnej im. Heleny Nieć, 25 marca 2011 r.,

http://pomocprawna.org/images/stories/pomoc_uchodcom/detencja_dzieci_raport_CPPHN_PL.pdf

(dostęp

31.12.2012).

www.endchilddetention.org

Zespół Badań i Analiz Biuro RPO, (2007), Prawo dzieci cudzoziemskich do nauki w świetle praw dziecka,

Warszawa: Biuro Rzecznika Praw Dziecka.

http://www.kuratorium.lublin.pl/gsok/include/pliki.php?cl=pliki&akc=dl&id=1546

(dostęp 31.12.2012).

udzielania im ochrony międzynarodowej, a ustawami m. in. z obszaru szkolnictwa

. Obecnie trwają

prace nad dokumentem wykonawczym, a także nad dokumentem, dotyczącym polityki integracyjnej
Polski, w którym z pewnością znajdzie się więcej odniesień do kwestii edukacyjnych.

Zostały wprowadzone jednak pewne zmiany, mające na celu uspójnienie praw oświatowych i

wyrównanie dostępu do edukacji różnych grup cudzoziemców i cudzoziemek, ale dotyczą one tylko
obywateli i obywatelek państw UE. Mają na celu umożliwienie ukończenia nauki przez uczniów i
uczennice w Polsce. W ustawie z dnia 14.07.2006 o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli i obywatelek państw członkowskich Unii
Europejskiej i członków ich rodzin (Dz.U. nr 144 poz. 1043) dodany został art. 19a (przez art. 1, pkt 2
ustawy z dnia 01.04.2011 – Dz.U. nr 92 poz. 523 – zmieniającym ustawę z dniem 21.05.2011) Przepis
ten przyznaje prawo pobytu dziecku obywatela czy obywatelki UE, pracujących wcześniej w Polsce,
ale którzy nie zachowali prawa do pobytu, aż do czasu zakończenia przez dziecko nauki lub studiów,
bez względu na posiadane przez nie obywatelstwo. Dodatkowo rodzice sprawujący opiekę nad
uczącym się dzieckiem mogą przebywać w Polsce do czasu ukończenia przez nie nauki, nawet gdy
stracili przysługujące im prawo pobytu.

Art. 19a ustawy z dnia 14.07.2006 o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz
wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich

rodzin:
Ust. 1. Dziecku obywatela UE, który był pracownikiem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ale

nie zachował prawa pobytu na podstawie art. 17, które przebywa i uczy się lub studiuje na tym
terytorium, przysługuje prawo pobytu do czasu zakończenia nauki lub studiów.

Ust. 2. Rodzicowi sprawującemu opiekę nad dzieckiem obywatela UE, który był pracownikiem na

terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ale nie zachował prawa pobytu na podstawie art. 17, które

przebywa i uczy się lub studiuje na tym terytorium, przysługuje prawo pobytu do czasu osiągnięcia

przez dziecko pełnoletności; prawo to przysługuje także po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności,

jeżeli nadal wymaga ono obecności i opieki tego rodzica, aby móc kontynuować i ukończyć naukę.

STATUS PRAWNY UCZNIÓW I UCZENNIC
Zgodnie z art. 2 ustawy o cudzoziemcach, cudzoziemcem jest każdy, kto nie posiada

obywatelstwa polskiego. Sytuacja poszczególnych uczniów i uczennic jest jednak zróżnicowana w
zależności od tego, na podstawie jakiego statusu prawnego przebywają w Polsce i jakie uprawnienia
oraz ograniczenia wiążą się z określonym statusem. Szczegółowe regulacje w tym zakresie zawierają
zapisy ustawy o cudzoziemcach oraz ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP.
Ponadto sytuacja prawna uczniów i uczennic (czy też ich status pobytu w Polsce jest nieuregulowany)
warunkuje ich faktyczną sytuację w szkole, rzutuje bowiem na warunki socjalno-bytowe i materialne,

Zespół do Spraw Migracji, Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania [wersja z

06.04.2011], [online],

http://bip.mswia.gov.pl/download.php?s=4&id=8640

(dostęp 31.12.2012).

stosunek do nauki, poczucie stabilizacji itp. Przykładowo należy zwrócić uwagę, iż różne jest
położenie osób, ubiegających się o ochronę i mieszkających w ośrodku dla cudzoziemców lub poza
ośrodkiem od tych objętych ochroną. W przypadku objętych ochroną mamy do czynienia z osobami,
którym przyznano status uchodźcy oraz posiadającymi zgodę na pobyt tolerowany lub objętych
ochroną uzupełniającą.

Nauczyciele i nauczycielki często nie orientują się, jaki jest status uczniów i uczennic

cudzoziemskich. Mimo to na poziomie szkół powinno się zbierać takie informacje, taki wymóg
przewidują bowiem przepisy dotyczące Systemu Informacji Oświatowej. W ramach SIO

zbierane są

następujące dane o liczbie uczniów i uczennic, słuchaczy i słuchaczek oraz wychowanków i
wychowanek, którzy i które nie są obywatelami i obywatelkami polskimi, z wyszczególnieniem liczby
tych:

a) posiadających obywatelstwo państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub państwa

członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – Strony Umowy o
Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej,

b) korzystających z dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego,
c) korzystających z nauki języka i kultury kraju pochodzenia,
d) którym udzielono zezwolenia na osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
e) którym nadano status uchodźcy,
f) którym udzielono zgody na pobyt tolerowany,
g) którym udzielono ochrony czasowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
h) którym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej udzielono zezwolenia na zamieszkanie na czas

oznaczony,

i) którzy są dziećmi osób, ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy.

Nowa ustawa o SIO

, która weszła w życie z dniem 30.04.2012 i również przewiduje

gromadzenie danych o liczbie uczniów i uczennic, nie będących obywatelami i obywatelkami
polskimi. W poniższej tabeli przedstawione zostały zapisy ustawy, które definiują, jakie dane powinny
być zbierane przez szkoły na temat sytuacji prawnej uczniów i uczennic. Nowością w porównaniu z
poprzednią ustawą jest wskazanie, iż w przypadku dzieci bez polskiego obywatelstwa, do danych
identyfikacyjnych należeć będzie również informacja o kraju ich pochodzenia.

Ustawa z dnia 19.02.2004 o systemie informacji oświatowej (Dz.U. 2004 nr 49 poz. 463 z późn.zm.);

rozporządzenie ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 16.12.2004 w sprawie szczegółowego zakresu danych w
bazach danych oświatowych, zakresu danych identyfikujących podmioty prowadzące bazy danych

oświatowych, terminów przekazywania danych między bazami danych oświatowych oraz wzorów wydruków
zestawień zbiorczych (Dz.U. 2004 nr 277 poz. 2746 z późn.zm.)

Ustawa z dnia 15.04.2011 o systemie informacji oświatowej (Dz.U. 2011 nr 139 poz. 814).

Art. 11. ustawa z dnia 15.04.2011 o systemie informacji oświatowej

Dane identyfikacyjne ucznia w bazie danych SIO obejmują imię, nazwisko i numer PESEL, a w

przypadku ucznia nieposiadającego numeru PESEL – imię (imiona), nazwisko, płeć, datę urodzenia

oraz – jeżeli uczeń nie jest obywatelem polskim – kraj pochodzenia i dane dotyczące statusu ucznia:

1) obywatel państwa członkowskiego Unii Europejskiej, państwa członkowskiego Europejskiego

Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym
lub Konfederacji Szwajcarskiej albo członek rodziny takiej osoby posiadający prawo pobytu lub

prawo stałego pobytu;

2) osoba pochodzenia polskiego w rozumieniu przepisów o repatriacji;
3) osoba, której udzielono zezwolenia na osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

4) osoba posiadająca ważną Kartę Polaka;

5) osoba, której nadano status uchodźcy, albo członek rodziny takiej osoby;

6) osoba posiadająca zgodę na pobyt tolerowany;

7) osoba, której udzielono ochrony uzupełniającej, albo członek rodziny takiej osoby;

8) osoba korzystająca z ochrony czasowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

9) osoba, której na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej udzielono zezwolenia na pobyt rezydenta

długoterminowego Wspólnot Europejskich;

10) osoba, której na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej udzielono zezwolenia na zamieszkanie

na czas oznaczony w związku z okolicznością, o której mowa w art. 53 ust. 1 pkt 7, 13 i 14

ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694, z
późn. zm.);

11) członek rodziny osoby ubiegającej się o nadanie statusu uchodźcy;

12) osoba, której uprawnienie do nauki wynika z umowy międzynarodowej.

ZASADY PRZYJMOWANIA UCZNIÓW I UCZENNIC CUDZOZIEMSKICH DO SZKÓŁ,

KWALIFIKACJI DO KLAS ORAZ SYSTEM OCENY POSTĘPÓW UCZNIÓW I UCZENNIC

Warunki i tryb przyjmowania osób niebędących obywatelami polskimi do publicznych

przedszkoli, szkół, w tym szkół artystycznych, zakładów kształcenia nauczycieli i placówek określa
rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 01.04.2010 w sprawie przyjmowania osób
niebędących obywatelami polskimi do publicznych przedszkoli, szkół, zakładów kształcenia
nauczycieli i placówek oraz organizacji dodatkowej nauki języka polskiego, dodatkowych zajęć
wyrównawczych oraz nauki języka i kultury kraju pochodzenia (Dz.U. nr 57 poz. 361).

Paragraf 2 rozporządzenia MEN z dnia 01.04.2010

1. Osoby niebędące obywatelami polskimi, zwane dalej „cudzoziemcami", są przyjmowane:

1) do publicznych przedszkoli, klas pierwszych szkół podstawowych i do szkół artystycznych na

warunkach i w trybie dotyczących obywateli polskich;

2) do klas II–VI publicznych szkół podstawowych oraz do publicznych gimnazjów, szkół

ponadgimnazjalnych, zakładów kształcenia nauczycieli i placówek na podstawie:

a. świadectwa lub innego dokumentu stwierdzającego ukończenie za granicą szkoły lub

kolejnego etapu edukacji, uznanego, zgodnie z odrębnymi przepisami, za równorzędne

polskiemu świadectwu ukończenia odpowiedniej szkoły publicznej lub świadectwu
dojrzałości, lub

b. świadectwa, zaświadczenia lub innego dokumentu wydanego przez szkołę za granicą,

potwierdzającego uczęszczanie przez cudzoziemca do szkoły za granicą i wskazującego
klasę lub etap edukacji, który cudzoziemiec ukończył w szkole za granicą, oraz

dokumentu potwierdzającego sumę lat nauki szkolnej cudzoziemca.

2. Jeżeli na podstawie dokumentów, o których mowa w ust. 1 pkt 2 lit. b, nie jest możliwe ustalenie

sumy lat nauki szkolnej cudzoziemca, rodzic lub opiekun cudzoziemca albo pełnoletni

cudzoziemiec składają pisemne oświadczenie dotyczące sumy lat nauki szkolnej cudzoziemca.

3. Dyrektor publicznej szkoły, zakładu kształcenia nauczycieli i placówki przyjmuje, z zastrzeżeniem

ust. 6, oraz kwalifikuje cudzoziemca do odpowiedniej klasy lub na odpowiedni semestr na

podstawie dokumentów, o których mowa w ust. 1 pkt 2.

4. Jeżeli cudzoziemiec nie może przedłożyć dokumentów, o których mowa w ust. 1 pkt 2 lit. a lub b,

zostaje przyjęty i zakwalifikowany do odpowiedniej klasy lub na odpowiedni semestr na

podstawie rozmowy kwalifikacyjnej. Rozmowę kwalifikacyjną przeprowadza dyrektor publicznej

szkoły, zakładu kształcenia nauczycieli lub placówki z udziałem, w razie potrzeby, nauczyciela lub
nauczycieli.

5. W przypadku cudzoziemca, który nie zna języka polskiego, rozmowę kwalifikacyjną przeprowadza

się w języku obcym, którym posługuje się cudzoziemiec. W razie potrzeby należy zapewnić udział
w rozmowie kwalifikacyjnej osoby władającej językiem obcym, którym posługuje się

cudzoziemiec.

6. Jeżeli, zgodnie z odrębnymi przepisami, przyjmowanie do publicznych szkół ponadgimnazjalnych,

zakładów kształcenia nauczycieli i placówek odbywa się na podstawie sprawdzianu uzdolnień
kierunkowych, egzaminu wstępnego, rozmowy kwalifikacyjnej lub postępowania rekrutacyjnego,

dyrektor publicznej szkoły ponadgimnazjalnej, zakładu kształcenia nauczycieli i placówki

przyjmuje cudzoziemca na podstawie sprawdzianu uzdolnień kierunkowych, egzaminu
wstępnego, rozmowy kwalifikacyjnej lub postępowania rekrutacyjnego. Przepisy ust. 5 stosuje się

odpowiednio.

7. 7. Jeżeli, zgodnie z odrębnymi przepisami, do podjęcia nauki w danym typie publicznej szkoły

ponadgimnazjalnej, zakładzie kształcenia nauczycieli lub placówce jest wymagane przedstawienie

zaświadczenia lekarskiego, warunek ten stosuje się do przyjmowania cudzoziemców do tego typu

szkoły, zakładu kształcenia nauczycieli lub placówki.

Mimo zapisów rozporządzenia, w praktyce szkolnej kwestia przyjmowania uczniów i uczennic

cudzoziemskich rodzi szereg problemów i kontrowersji. Dyrektorzy i dyrektorki odmawiali i
odmawiały przyjęcia do szkoły uczniów i uczennic, nieposiadających PESEL-u. Zdarzały się również
przypadki odmowy przyjęcia do szkoły bez podania przyczyny

. W świetle wyżej przedstawionych

przepisów prawa, takie sytuacji nie powinny mieć miejsca. Można je określić jako nierówne
traktowanie w rozumieniu ustawy antydyskryminacyjnej (opisanej powyżej).

Kwestia braku znajomości języka polskiego lub jego nieznajomości na poziomie

wystarczającym do korzystania z nauki wśród uczniów i uczennic cudzoziemskich jest częstym
czynnikiem utrudniającym proces ich przyjmowania i kwalifikacji do odpowiedniej klasy. Wielokrotnie
krytykowano sytuacje, w których to uczniowie cudzoziemscy i uczennice cudzoziemskie
kwalifikowano do klasy nie według wieku, ale innych czynników, na przykład stopnia znajomości
języka polskiego.

Według informacji Eurydice (dane dla roku szkolnego 2006/2007), w większości systemów

edukacyjnych państw europejskich dzieci cudzoziemskie otrzymują pomoc w opanowaniu języka
nauczania. Wsparcie udzielane jest według dwóch głównych modeli. Pierwszy obejmuje

K. Wencel, W. Klaus, (2010), Dyskryminacja cudzoziemców w Polsce w latach 2008–2010, „Analizy. Raporty.

Ekspertyzy”,

Warszawa:

Stowarzyszenie

Interwencji

Prawnej,

44–47,

http://interwencjaprawna.pl/docs/ARE-610-dyskryminacja-praktyka.pdf

(dostęp 31.12.2012).

bezpośrednie włączenie uczniów i uczennic w proces kształcenia, zaś wsparcie językowe
wprowadzane jest na zasadzie indywidualnej – dla każdego ucznia i każdej uczennicy. Drugi model
zakłada organizowanie intensywnego wsparcia indywidualnego lub w grupach przez kilka tygodni do
dwóch lat, z możliwością uczestniczenia w niektórych zajęciach przewidzianych w programie
kształcenia

W Polsce uczniowie cudzoziemscy i uczennice cudzoziemskie uczestniczą w zajęciach zgodnie

z programem nauczania dla danego etapu kształcenia, niezależnie od stopnia znajomości języka
polskiego, zaś wsparcie językowe organizowane jest w postaci dodatkowych lekcji języka polskiego
oraz dodatkowych zajęć wyrównawczych z poszczególnych przedmiotów nauczania. Uczniowie i
uczennice, którzy i które ubiegają się o nadanie statusu uchodźcy, mogą korzystać z lekcji języka
polskiego, organizowanych w ośrodku dla uchodźców. Należy zaznaczyć, iż Urząd do Spraw
Cudzoziemców postulował, żeby Ministerstwo Edukacji Narodowej wprowadziło możliwość odbycia
tzw. roku wyrównawczego

. Jest to również postulat części nauczycieli i nauczycielek oraz

przedstawicieli i przedstawicielek organizacji pozarządowych.

Kwestia znajomości języka polskiego jest też istotna pod względem oceniania i promowania

uczniów i uczennic oraz przeprowadzanie sprawdzianów i egzaminów. Dzieci cudzoziemskie
podlegają tym samym zasadom oceniania, klasyfikowania i promowania, w tym również
przystępowania do egzaminów i sprawdzianów

, co ogół uczniów i uczennic, niezależnie od stopnia

znajomości języka polskiego. Szczególnie trudna sytuacja pojawia się w przypadku, gdy uczniowie i
uczennice nie znają języka polskiego. Według opinii przedstawiciela Centralnej Komisji
Egzaminacyjnej możliwie jest jedynie ubieganie się przez dyrektora czy dyrektorkę szkoły o
zwolnienie dziecka z egzaminu w szczególnych przypadkach zdrowotnych lub losowych, zaś fakt
nieznajomości języka polskiego należy, jego zdaniem, interpretować jako przypadek losowy

Zgodnie z nowymi przepisami o pomocy psychologiczno-pedagogicznej, osoby przystępujące

w roku szkolnym do sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego, egzaminu maturalnego lub
potwierdzające kwalifikacje zawodowe, które były objęty pomocą psychologiczno-pedagogiczną w
szkole ze względu na trudności adaptacyjne związane z wcześniejszym kształceniem za granicą,
zaburzenia komunikacji językowej lub sytuację kryzysową lub traumatyczną, mogą przystąpić do

Kluczowe

dane

edukacji

Europie

2009,

(2010),

Warszawa,

http://eacea.ec.europa.eu/education/Eurydice/documents/key_data_series/105PL.pdf

(dostęp 31.12.2012), s.

225–226.

Urząd do Spraw Cudzoziemców, (2010), Jak wygląda edukacja dzieci cudzoziemców?,

http://www.udsc.gov.pl/Warto,wiedziec,1113.html

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 30.04.2007 w sprawie warunków i sposobu oceniania,

klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach

publicznych (Dz.U. 2007 nr 83 poz. 562 z późn.zm.)

A. Kosowicz, Egzaminy zewnętrzne,

www.forummigracyjne.org/pl/aktualnosci.php?news=146&wid=26

(dostęp 31.12.2012).

sprawdzianu lub egzaminu w warunkach dostosowanych do ich indywidualnych potrzeb
edukacyjnych i możliwości psychofizycznych na podstawie pozytywnej opinii rady pedagogicznej

W przypadku uczniów i uczennic cudzoziemskich dochodzi jeszcze kwestia uczenia się

języków obcych, które są obowiązkowe na danym etapie nauki. Przepisy prawa oświatowego nie
przewidują możliwości zwolnienia z nauki języków obcych w sytuacji, gdy faktyczne obciążenie
uczniów i uczennic cudzoziemskich nauką tych przedmiotów jest większe niż ich szkolnych kolegów i
koleżanek, dla których język polski jest językiem pierwszym.

SPECJALNE FORMY WSPARCIA DZIECI CUDZOZIEMSKICH W EDUKACJI

W aktualnych przepisach prawnych w Polsce można wyróżnić cztery rodzaje wsparcia, które zostały
przewidziane ze względu na specyficzną sytuację uczniów i uczennic cudzoziemskich. Poniżej
omówiony został każdy z nich.

5.1.DODATKOWE LEKCJE JĘZYKA POLSKIEGO

Polskie prawo oświatowe przewiduje możliwość organizowania dodatkowych zajęć

lekcyjnych z języka polskiego dla uczniów i uczennic, niebędących obywatelami polskimi,
nieznających wcale języka polskiego albo nieznających go w stopniu wystarczającym do korzystania z
nauki. Uprawnienie to wynika z zapisu § 4 art. 94a ustawy o systemie oświaty.

Art. 94a, ust. 4 ustawy o systemie oświaty:
Osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi
nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z

nauki, mają prawo do dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego. Dodatkową naukę języka

polskiego dla tych osób organizuje organ prowadzący szkołę.

Zapis ten stanowi wdrożenie do polskiego prawodawstwa dyrektywy Rady 77/486/EWG z

dnia 25.07.1977 w sprawie kształcenia dzieci pracowników migrujących, zgodnie z którą państwa
członkowskie Unii Europejskiej zobowiązane są podjąć odpowiednie środki w celu zapewnienia na
swoim terytorium dzieciom pracowników migrujących bezpłatnego nauczania, ułatwiającego proces
ich adaptacji, a obejmującego w szczególności nauczanie języka oficjalnego państwa przyjmującego,
dostosowane do potrzeb tych dzieci (art. 2 dyrektywy 77/486/EWG). Należy podkreślić, iż art. 94a
ust. 4 ustawy o systemie oświaty gwarantuje bezpłatne nauczanie języka polskiego wszystkim
uczniom i uczennicom, podlegającym obowiązkowi szkolnemu (nie tylko obywatelom państw UE, ale
także obywatelom państw trzecich).

M. Jas, M. Jarosińska, (2010), Specjalne potrzeby edukacyjne dzieci i młodzieży. Prawne ABC dyrektora

przedszkola, szkoły i placówki, Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej, s. 77.

Zgodnie z pkt. 2a ust. 2 art. 5a ustawy o systemie oświaty zadaniem oświatowym gminy jest

zapewnienie dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego, o której mowa w ust. 4 art. 94a. Sposób
organizacji dodatkowej nauki języka polskiego, o których mowa w ust. 4 art. 94a ustawy z 07.09.1991
o systemie oświaty, określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 01.04.2010:

Paragraf 5 rozporządzenie MEN z dnia 01.04.2010
1. Dla cudzoziemców oraz obywateli polskich, podlegających obowiązkowi szkolnemu i obowiązkowi
nauki, którzy nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania

z nauki, organ prowadzący szkołę organizuje w szkole dodatkową, bezpłatną naukę języka polskiego

w formie dodatkowych zajęć lekcyjnych z języka polskiego.

2. Dodatkowe zajęcia lekcyjne z języka polskiego są prowadzone indywidualnie lub w grupach w

wymiarze pozwalającym na opanowanie języka polskiego w stopniu umożliwiającym udział w

obowiązkowych zajęciach edukacyjnych, nie niższym niż 2 godziny lekcyjne tygodniowo.

3. Tygodniowy rozkład oraz wymiar godzin dodatkowych zajęć lekcyjnych z języka polskiego ustala,
w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę, dyrektor szkoły, w której są organizowane te

zajęcia.

Wsparcie w postaci dodatkowych zajęć lekcyjnych języka polskiego dla uczniów i uczennic,

mimo gwarancji ustawowych, nie zawsze jest realizowane. Ich zorganizowanie wymaga zgody organu
prowadzącego, który musi wyasygnować dodatkowe środki na ich organizację. Brak jasnych i
klarownych procedur dla szkół, mówiących o tym, kto ma występować z wnioskiem o organizację
tego typu zajęć do dyrektora czy dyrektorki szkoły. Dyrektorzy i dyrektorki zaś często z góry zakładają,
że gmina nie przyzna zgody na dodatkowe, bezpłatne zajęcia z języka polskiego i nie występują nawet
ze stosownym wnioskiem do władz lokalnych. Są także inne czynniki, które negatywnie wpływają na
szanse skorzystania z możliwości dodatkowych bezpłatnych zajęć z polskiego. Często przytaczanym
powodem jest sytuacja, gdy uczniowie i uczennice, starający się o przyznanie statusu uchodźcy,
niespodziewanie przestają uczęszczać na zajęcia. Zniechęca to szkoły do podejmowania dodatkowych
działań wspierających dzieci uchodźcze. Do tego dochodzi problem braku motywacji ze strony
samych uczniów i uczennic – jeśli lekcje te organizowane są poza standardowym rozkładem zajęć i
trzeba na nie czekać po skończonych lekcjach, to często zdarza się, że na zajęciach brakuje dzieci.

Istotnym problemem jest również kwestia przygotowania nauczycieli i nauczycielek do

prowadzenia tego typu zajęć. Poloniści i polonistki nie znają metod glottodydaktyki, a więc nauczania
języka polskiego jako obcego lub języka drugiego

. W sytuacji nieznajomości przez uczniów i

uczennice języka polskiego lub jego zróżnicowanej znajomości konieczne jest stosowanie
odpowiednich metod nauczania. W przypadku dzieci cudzoziemskich możemy mieć do czynienia z
procesem akwizycji języka polskiego jako drugiego i nauczaniem języka polskiego jako obcego.

Polecam: B. Gwóźdż, (2012), Nauczania języka polskiego dzieci cudzoziemskich – działalność wolontariuszy i

wolontariuszek w projekcie „Teraz Polski!”, Seria „Maieutike”, nr 2, Warszawa: Fundacja na rzecz
Różnorodności Społecznej, dostępne na:

www.ffrs.org.pl

Szczególną grupą pod względem wsparcia w nauce języka polskiego, przewidzianego w

przepisach prawnych, stanowią dzieci uchodźcze. Jedna z form tzw. pomocy preintegracyjnej,
udzielanej w ośrodkach dla cudzoziemców, jest możliwość korzystania z lekcji języka polskiego
prowadzonych przez nauczycieli i nauczycielki, zatrudnionych i zatrudnione przez Urząd do Spraw
Cudzoziemców. Ponadto Urząd do Spraw Cudzoziemców współpracuje z organizacjami
pozarządowymi, które na terenie ośrodków prowadzą działania preintegracyjne, w tym naukę języka
polskiego

5.2.ZAJĘCIA WYRÓWNAWCZE Z POSZCZEGÓLNYCH PRZEDMIOTÓW NAUCZANIA

Uczniowie cudzoziemscy i uczennice cudzoziemskie mają prawo do wsparcia w postaci

dodatkowych lekcji języka polskiego i zajęć wyrównawczych z poszczególnych przedmiotów
nauczania. Uprawnienie to wynika z art. 94a ust. 4c ustawy o systemie oświaty:

Art. 94a, ust. 4c ustawy o systemie oświaty:
Osoby, o których mowa w ust. 4 [osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi

szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie

niewystarczającym do korzystania z nauki] (…), mogą korzystać z dodatkowych zajęć

wyrównawczych w zakresie przedmiotów nauczania organizowanych przez organ prowadzący

szkołę, nie dłużej jednak niż przez okres 12 miesięcy.

Sposób organizacji dodatkowych zajęć wyrównawczych z przedmiotów nauczania, o których

mowa w wyżej wymienionej ustawie, określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia
01.04.2010:

Rozporządzenie MEN z dnia 01.04.2010
§ 6. 1. Dla cudzoziemców oraz obywateli polskich, o których mowa w § 5 ust. 1 [podlegających

obowiązkowi szkolnemu i obowiązkowi nauki, którzy nie znają języka polskiego albo znają go na
poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki], w odniesieniu do których nauczyciel

prowadzący zajęcia edukacyjne z danego przedmiotu nauczania stwierdzi konieczność uzupełnienia

różnic programowych z tego przedmiotu, organ prowadzący szkołę organizuje w szkole dodatkowe

zajęcia wyrównawcze z tego przedmiotu.
2. Dodatkowe zajęcia wyrównawcze z danego przedmiotu nauczania są prowadzone indywidualnie

lub w grupach, w formie dodatkowych zajęć lekcyjnych z tego przedmiotu, w wymiarze jednej

godziny lekcyjnej tygodniowo.
3. Tygodniowy rozkład dodatkowych zajęć wyrównawczych ustala, w porozumieniu z organem

Urząd do Spraw Cudzoziemców, (2012), Informacja Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców o stosowaniu w

roku 2011 ustawy z 13.06.2003 o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej

(Dz.U. 2003 nr 128 poz. 1176 z późn.zm.) w zakresie realizacji zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej

wynikających z Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców oraz Protokołu Nowojorskiego
dotyczącego statusu uchodźcy, Warszawa, marzec 2012 r., s. 18–22,

http://www.udsc.gov.pl/files/status_uchodzcy/Sprawozdanie_z_wykonywania_ustawy_o_ochronie_2011r--15-

03-2011.pdf

. Szczegółowo na ten temat: A. Świdzińska, (2008), Edukacyjne funkcje ośrodków dla uchodźców w

Polsce, Lublin: praca doktorska obroniona na Wydziale Pedagogiki i Psychologii UMCS w Lublinie, mps w
posiadaniu autorki, s. 204 i 246–306.

prowadzącym szkołę, dyrektor szkoły, w której są organizowane te zajęcia.

§ 7. Łączny wymiar godzin zajęć lekcyjnych, o których mowa w § 5 ust. 1 [dodatkowe zajęcia lekcyjne

z języka polskiego] i § 6 ust. 2 [dodatkowe zajęcia wyrównawcze z danego przedmiotu nauczania],

nie może być wyższy niż 5 godzin lekcyjnych tygodniowo w odniesieniu do jednego ucznia.

Paragraf siódmy rozporządzenia precyzuje łączny wymiar wsparcia dla jednego ucznia czy jednej
uczennicy w postaci dodatkowych zajęć. Maksymalny wymiar to pięć godzin, które mogą być
przeznaczone na dodatkowe zajęcia lekcyjne z języka polskiego w wymiarze od dwóch do pięciu
godzin lub też na dwie godziny zajęć lekcyjnych z języka polskiego i po jednej godzinie zajęć
wyrównawczych z trzech przedmiotów nauczania. Możliwe jest również następujące
rozdysponowanie maksymalnej puli pięciu dodatkowych zajęć: trzy godziny języka polskiego i po
jednej godzinie na dwa przedmioty nauczania lub cztery godziny języka polskiego i jedna z
przedmiotu nauczania.

5.3.POMOC NAUCZYCIELA DLA UCZNIA CUDZOZIEMSKIEGO/UCZENNICY CUDZOZIEMSKIEJ

Osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi szkolnemu lub

obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do
korzystania z nauki mają prawo do pomocy udzielanej przez osobę władającą językiem kraju
pochodzenia, zatrudnioną w charakterze pomocy nauczyciela przez dyrektora szkoły. Uprawnienie to
przysługuje nie dłużej niż przez okres 12 miesięcy.

Art. 94a, ust. 4a ustawy o systemie oświaty:
Osoby, o których mowa w ust. 4 [osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi
szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie

niewystarczającym do korzystania z nauki], mają prawo do pomocy udzielanej przez osobę

władającą językiem kraju pochodzenia, zatrudnioną w charakterze pomocy nauczyciela przez
dyrektora szkoły. Pomocy tej udziela się nie dłużej niż przez okres 12 miesięcy.

Zgodnie z art. 5d ustawy o systemie oświaty status prawny pracowników i pracownic,

niebędących nauczycielami i nauczycielkami, zatrudnionych w szkołach i placówkach, prowadzonych
przez jednostki samorządu terytorialnego, określają przepisy o pracownikach samorządowych.
Obowiązuje tu ustawa z dnia 21.11.2008 o pracownikach samorządowych (Dz.U. nr 223 poz. 1458 z
późn.zm.) oraz rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18.03.2009 w sprawie wynagradzania
pracowników samorządowych (Dz.U. nr 50 poz. 398).

Stanowisko osoby zatrudnionej w charakterze pomocy nauczyciela dla dziecka

cudzoziemskiego wymienione zostało w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia
27.04.2010 w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej
stosowania (Dz.U. 2010 nr 82 poz. 537) w grupie:



53 – Pracownicy opieki osobistej i pokrewni;



531 – Opiekunowie dziecięcy i asystenci nauczycieli;



5312 – Asystenci nauczycieli;



531201 – Asystent nauczyciela dziecka cudzoziemca.

Zadania i kompetencje asystenta nauczyciela ucznia cudzoziemca nie zostały określone w

przepisach. Z jednej strony umożliwia to elastyczne podejście, skorelowane z indywidualnymi
potrzebami ucznia czy uczennicy, z drugiej powoduje że szkoły mogą mieć trudności z precyzyjnym
określeniem zadań takiej osoby

. Pomoc nauczyciela, zgodnie z §5 rozporządzenia Ministra Edukacji

Narodowej z dnia 17.11.2010 w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-
pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, może wystąpić z inicjatywą
udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla ucznia czy uczennicy. Przykład określenia
obowiązków asystenta ds. cudzoziemców na poziomie statutu szkoły prezentuje poniższa tabela:

Statut Zespołu Szkół nr 110 w Warszawie, ul. Wrzeciono 24

§ 50 Asystent ds. cudzoziemców odpowiedzialny jest za:

a. udział w lekcjach (niezbędne zwłaszcza na początku roku szkolnego dla orientacji w

problemach i brakach ucznia, w miarę upływu czasu może skupiać się w większej mierze na
indywidualnej pracy z uczniem);

b. pomoc w odrabianiu zadań domowych;

c. towarzyszenie podczas badań psychologicznych i spotkań z psychologiem (jeśli istnieje taka

potrzeba i rodzice ucznia wyrażą na to zgodę);

d. motywowanie do udziału w zajęciach szkolnych;

e. zapewnianie przyborów szkolnych (przygotowanie informacji nt. potrzeb dzieci,

przygotowywanie danych do wniosków o wyprawkę szkolną);

f. udział w zajęciach pozalekcyjnych (np. występach, wycieczkach etc.);

g. utrzymywanie stałego, systematycznego kontaktu ze środowiskiem rodzinnym każdego

dziecka (przekazywanie informacji o ocenach, frekwencji, zwłaszcza sukcesach i problemach

ucznia);

h. budowanie wśród rodziców pozytywnego wizerunku szkoły i ukazanie korzyści płynących z

edukacji;

i. gotowość pomocy rodzinie w kwestiach socjalnych (asystent powinien informować o

możliwościach uzyskania pomocy przez rodzinę)

j. ustalenie listy dzieci cudzoziemskich;

k. stałe rozmowy indywidualne z pedagogiem i nauczycielami (ustalanie problemów

edukacyjnych uczniów i sposobów rozwiązania, kontrola frekwencji, postępów w nauce,
zachowania uczniów etc.);

l. udział w szkoleniowych radach pedagogicznych (zapoznanie nauczycieli/rodziców ze

zwyczajami danej kultury).

Przykładowy zakres obowiązków dla pomocy nauczyciela dla uczniów cudzoziemskich oraz przykłady

doświadczeń szkół w Polsce, dotyczących zatrudniania takiej osoby: K. Kubin, N. Klorek (red.), (2012),
Innowacyjne rozwiązania w pracy z dziećmi cudzoziemskimi w systemie edukacji. Przykłady praktyczne,

Warszawa: Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej.

Statut Zespołu Szkół nr 110 w Warszawie ul. Wrzeciono 24,

www.zespolszkol110.home.pl/statut_zs110.pdf

(dostęp 31.12.2012).

Nowe rozwiązania wprowadzone do polskiego systemu oświaty dedykowane uczniom i

uczennicom cudzoziemskim, w tym możliwość zatrudnienia osoby, władającej językiem kraju
pochodzenia dziecka,

na tle państw Europy Środkowo-Wschodniej, objętych przedstawicielstwem

regionalnym UNHCR w Budapeszcie, są podawane jako przykład tzw. dobrej praktyki

. Jednakże

badanie, przeprowadzone przez UNHCR od marca do czerwca 2011 r.

w szkołach na terenie

Warszawy, do których według danych SIO uczęszczać miało, co najmniej 5 uczniów i uczennic
cudzoziemskich, wykazały że taką osobę, zatrudniono tylko w jednej szkole (Szkoła Podstawowa nr 58
im. Tadeusza Gajcego na Targówku). W praktyce asystenci międzykulturowi zatrudniani są w szkołach
dzięki środkom pozyskanym przez organizacje pozarządowe. Z kolei z doświadczeń szkół, w których
zatrudniono asystenta nauczyciela dziecka cudzoziemca, wynika, iż formalno-prawny charakter tego
stanowiska (np. 40-godzinny tydzień pracy) nie jest kompatybilny z zadaniami, które osoba taka
wykonuje. Chodzi na przykład o konieczność wizyty w ośrodku poza godzinami pracy, konieczność
przebywania w szkole, nawet w okresach kiedy nie odbywają się zajęcia, wchodzenie de facto w rolę
nauczyciela/pedagoga, mimo tego że jest się zatrudnionym na stanowisku obsługi.

5.4.POMOC PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNA

Nową formą wsparcia dla uczniów i uczennic w polskim systemie oświaty jest tzw. pomoc

psychologiczno-pedagogiczna. Zasady jej organizowania i udzielania reguluje rozporządzenie Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 17.11.2010 w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy
psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach

Zgodnie z pkt. 11 § 2.1 oraz ze wskazaniami poradnika przygotowanego przez MEN dziecko

może otrzymać pomoc psychologiczno-pedagogiczną, jeśli ma trudności adaptacyjne w szkole,
związane z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanych z
wcześniejszym kształceniem za granicą lub wychowywaniem się w innej kulturze

. Jest to przesłanka

United Nations High Commissioner for Refugees Regional Representation for Central Europe (2011),

Improving Access to Education for Asylum-seeker, Refugee Children and Adolescents in Central Europe,

Budapest,

http://www.unhcr-centraleurope.org/pdf/what-we-do/caring-for-vulnerable-groups/education-of-

refugee-children/improving-access-to-education.html

(dostęp 31.12.2012).

A. Arcichowska, Badanie na temat implementacji art. 94a ust. 4a ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie

oświaty dotyczącego pomocy nauczyciela dziecka cudzoziemskiego, zrealizowano na terenie M. St. Warszawy.
Wyniki badania pilotażowego zrealizowanego podczas stażu w Biurze Krajowym UNHCR w Polsce w okresie
marzec – czerwiec 2011 r., Warszawa 2011 (mps).

Dz.U. 2010 nr 228 poz. 1487.

K. Leśniewska, E. Puchała, (2011), Moje dziecko w przedszkolu i szkole. Poradnik dla rodziców uczniów ze

specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej, s. 10,

http://www.ore.edu.pl/index.php?option=com_phocadownload&view=category&download=609:moje-

dziecko-w-przedszkolu-i-szkole.-poradnik-dla-rodzicw&id=71:materiay-do-przeprowadzenia-spotka-z-

rodzicami&Itemid=1084

(dostęp 31.12.2012). W poradniku przygotowanym na zlecenie ORE wśród podmiotów

oddziaływań zespołów ds. pomocy psychologiczno-pedagogicznej wymieniono m. in. uczniów z trudnościami
adaptacyjnymi związanymi z różnicami kulturowymi oraz uczniów z doświadczeniami sytuacji kryzysowych lub

stricte dedykowana uczniom i uczennicom z doświadczeniem migracyjnym, co nie wyklucza objęcia
ich pomocą psychologiczno-pedagogiczną z powodu innych przesłanek wymienionych w
rozporządzeniu. Może to dotyczyć na przykład zaburzeń komunikacji językowej czy ze specyficznych
trudności w uczeniu się, wynikających z poziomu rozwoju psychofizycznego ucznia czy uczennicy i
które potencjalnie zostałyby zdiagnozowane, gdyby uczęszczali oni do szkoły w kraju pochodzenia, a
więc które nie wynikają z bariery językowej czy nieznajomości języka.

Sytuację, w której uczeń czy uczennica przebywał czy przebywała poza granicami kraju i uczył

czy uczyła się w innym systemie edukacji, uznaje się za szczególny przypadek, w którym przepisy
dopuszczają możliwość wydawania przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną opinii o
specyficznych trudnościach w uczeniu się także uczniowi gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej, jeżeli
niemożliwe było przeprowadzenie diagnozy w okresie nauki w szkole podstawowej z wyżej
wymienionych względów. Bowiem zgodnie z przepisami opinia poradni psychologiczno-
pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej, o specyficznych trudnościach w uczeniu się, może być
wydana uczniowi czy uczennicy nie wcześniej niż po ukończeniu przez nich trzeciej klasy szkoły
podstawowej i nie później niż do ukończenia szkoły podstawowej

Opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej o specyficznych trudnościach w uczeniu się,

uzyskana przez ucznia czy uczennicę w szkole podstawowej jest ważna przez cały okres kształcenia w
szkole podstawowej, gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej. Ponadto opinia ta, oprócz wskazania do
objęcia ucznia czy uczennicy pomocą psychologiczno-pedagogiczną, będzie również podstawą do
dostosowania warunków przeprowadzania sprawdzianu w szkole podstawowej, egzaminu
gimnazjalnego, egzaminu maturalnego i egzaminu zawodowego

System pomocy psychologiczno-pedagogicznej jest stosunkowo nową formą wsparcia

uczniów i uczennic, wprowadzaną do szkół. W kontekście dzieci cudzoziemskich potencjalne
problemy mogą dotyczyć obaw rodziców, związanych ze skorzystaniem z tego typu pomocy, obaw
przed stygmatyzacją itp. Różnice kulturowe i bariera językowa mogą utrudniać współpracę pedagoga
lub psychologa z rodzicami. Obawy mogą również wiązać się z kwestią dokumentowania problemów
ucznia czy uczennicy i udzielonej im pomocy oraz dostępu innych osób do tych danych na dalszych
etapach kształcenia. Przede wszystkim wskazać należy jednak na problem postawienia właściwej

traumatycznych – D. Czarnecka, (2012), Organizacja pracy zespołu ds. pomocy psychologiczno-pedagogicznej w

szkole,

Warszawa:

ORE,

http://www.ore.edu.pl/strona-

ore/index.php?option=com_phocadownload&view=category&download=361:organizacja-pracy-zespou-ds.-
pomocy-psychologiczno-pedagogicznej-w-szkole&id=82:zarzdzanie-i-organizacja-w-szkole-i-

placwce&Itemid=1650

(dostęp 31.12.2012).

K. Leśniewska, E. Puchała, (2011), s. 13.

Ibidem, s. 14. Patrz również: B. Gwóźdż, (2012).

diagnozy, a więc stwierdzenia, czy trudności w nabywaniu drugiego języka wiążą się z trudnościami w
nauce czy też są z nimi mylone

6. RÓŻNORODNOŚĆ SPOŁECZNA W SZKOLE

Obok przepisów, które mają zapewnić wsparcie uczniom i uczennicom cudzoziemskim w

niwelowaniu specyficznych warunków i doświadczeń, mogących negatywnie wpływać na możliwości
edukacji w Polsce, polskie prawodawstwo przewiduje także rozwiązania, mające wspierać
różnorodność kulturową, etniczną i narodową w szkole. Poniżej podajemy dwa przepisy prawne w
tym zakresie.

6.1.PRAWO DO NAUKI JĘZYKA I KULTURY KRAJU POCHODZENIA UCZNIÓW I UCZENNIC

Możliwość organizacji nauki języka i kultury kraju pochodzenia została określona w art. 94a

ust. 5 ustawy o systemie oświaty:

Art. 94a, ust. 5 ustawy o systemie oświaty:
Dla osób niebędących obywatelami polskimi, podlegających obowiązkowi szkolnemu, placówka

dyplomatyczna lub konsularna kraju ich pochodzenia działająca w Polsce albo stowarzyszenie

kulturalno-oświatowe danej narodowości mogą organizować w szkole, w porozumieniu z

dyrektorem szkoły i za zgodą organu prowadzącego, naukę języka i kultury kraju pochodzenia. Szkoła
udostępnia nieodpłatnie pomieszczenia i pomoce dydaktyczne.

Sposób organizacji nauki języka i kultury kraju pochodzenia, o których mowa w art. 94a ust. 5

ustawy o systemie oświaty, określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 01.04.2010:

Paragraf 8 rozporządzenia MEN z dnia 01.04.2010
1. Zagraniczna placówka dyplomatyczna lub konsularna albo stowarzyszenie kulturalno-oświatowe

danej narodowości mogą organizować naukę języka i kultury kraju pochodzenia dla cudzoziemców
podlegających obowiązkowi szkolnemu, jeżeli do udziału w tym kształceniu zostanie zgłoszonych w:

1) szkole podstawowej i gimnazjum – co najmniej 7 cudzoziemców;

2) szkole artystycznej – co najmniej 14 cudzoziemców.

2. Łączny wymiar godzin nauki języka i kultury kraju pochodzenia cudzoziemców nie może być
wyższy niż 5 godzin lekcyjnych tygodniowo.

3. Dyrektor szkoły ustala dni tygodnia i godziny, w których może odbywać się w szkole nauka języka i

kultury kraju pochodzenia cudzoziemców.

Lekcje języka i kultury krajów pochodzenia uczniów i uczennic są organizowane w polskich

szkołach. Prowadzą je na przykład osoby związane ze wspólnota migrancką danej grupy migrantów,
wolontariusze czy też pracownicy organizacji pozarządowych. To wymienione w przepisach placówki
dyplomatyczne lub konsularne albo stowarzyszenia kulturalno-oświatowe ponoszą obowiązek

Szerzej: Wielokulturowość a edukacja uczniów ze specjalnymi potrzebami, (2009), Odense: Europejska

Agencja Rozwoju Edukacji Uczniów ze Specjalnymi Potrzebami.

związany z ewentualnym wynagrodzeniem pracy osoby prowadzącej zajęcia. Szkoła zaś zobowiązana
jest udostępnić salę do prowadzenia zajęć.

Problemem w realizacji takich zajęć jest kwestia ich finansowania ze środków publicznych. Do

nauki swojego języka, finansowanej ze środków publicznych, mają prawo jedynie mniejszości
etniczne i narodowe uznane na mocy ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku
regionalnym. Większość cudzoziemców zatem nie może liczyć na wsparcie finansowe ze środków
publicznych na pokrycie kosztów związanych z tego typu zajęciami. Problem ten unaocznił przypadek
zespołu nauczania języka ukraińskiego w Warszawie, który został zorganizowany na mocy przepisów,
dotyczących nauczania języka mniejszości narodowej. Jesienią 2011 r. dokonano podziału dzieci,
korzystających z tego typu nauki i jako uprawnione wskazano tylko te, posiadające obywatelstwo
polskie. Po interwencji Związku Ukraińców w Polsce w MEN sprawą zająć ma się sejmowa Komisja
Mniejszości Narodowych i Etnicznych.

6.2.NAUCZANIE RELIGII

Dla nauczania religii istotne znaczenie mają zapisy konstytucji oraz ustawy z dnia 17.05.1989

o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz.U. 2005 nr 231 poz. 1965 z późn.zm.):

Art. 48 Konstytucji RP:
Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to
powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz

jego przekonania.

Art. 53 Konstytucji RP:
Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.

1. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego

wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej

religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i

nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności

od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się

znajdują.

2. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego

zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio.

3. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być

przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii

innych osób.

4. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy,

gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia,

moralności lub wolności i praw innych osób.

5. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach

religijnych.

6. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego

światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

Kwestie dotyczące organizacji nauki religii reguluje zapis art. 12 ustawy o systemie oświaty

oraz rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14.04.1992 w sprawie warunków i sposobu
organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. nr 36 poz. 155 z późn.zm.):

Art. 12 ustawy o systemie oświaty:

1. Publiczne przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja organizują naukę religii na życzenie

rodziców, publiczne szkoły ponadgimnazjalne na życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów;

po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie.

2. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania w porozumieniu z władzami Kościoła

Katolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz innych kościołów i

związków wyznaniowych określa, w drodze rozporządzenia, warunki i sposób wykonywania

przez szkoły zadań, o których mowa w ust. 1.

W przypadku uczniów i uczennic cudzoziemskich wskazać należy na co najmniej dwa

problemy. Z jednej strony przepisy w obecnym kształcie stwarzają możliwość zorganizowania w
szkole lekcji religii, której jest się wyznawcą. W praktyce to rozwiązanie stosowane jest jednak
niepoprawnie. Lekcje religii chrześcijańskiej wyznania katolickiego prowadzone są jako zajęcia
oferowane przez szkołę standardowo, nie zaś na wniosek opiekunów dzieci. Doświadczenia dzieci
cudzoziemskich, które nie wyznają katolicyzmu pokazują, iż szkoły wymagają dokumentów,
uzasadniających zwolnienie dziecka z lekcji religii przez rodziców. Takie podejście jest wbrew
przytoczonym wyżej zapisom prawnym.

Przepisy prawne mówią także o możliwość nieuczestniczenia w szkole w lekcjach religii,

której nie jest się wyznawcą. Najczęstszą alternatywę stanowią lekcje etyki. Powszechnie jednak nie
są organizowane. W efekcie fakt nieuczestniczenia w lekcjach religii bywa przyczyną swoistej
stygmatyzacji uczniów i uczennic.

Na poziomie bardziej ogólnym, należy wspomnieć o szeregu aspektów problematycznych w

związku z prowadzeniem zajęć z religii w szkołach w ogóle. Pierwsze z nich to kwestia wliczania ocen
z religii do średniej. Drugi to zasadność organizowania lekcji religii w szkole, nie zaś na przykład w
siedzibie związku wyznaniowego. W szkole podstawowej nr 15 w Białymstoku zorganizowano lekcje
religii muzułmańskiej dla uczniów i uczennic, ale po pewnym czasie zrezygnowano z nich i zajęcia
takie odbywają się w gminie muzułmańskiej. Ze względu na konstytucyjną zasadę rozdziału państwa i
kościoła takie rozwiązanie powinny być stosowane.

7. KSZTAŁCENIE, DOKSZTAŁCANIE ORAZ DOSKONALENIE NAUCZYCIELI I NAUCZYCIELEK

W kontekście sytuacji uczniów i uczennic cudzoziemskich w polskim systemie oświaty

zasygnalizować należy problem przygotowania nauczycieli i nauczycielek do pracy w środowisku
zróżnicowanym kulturowo. Istotnym wyzwaniem jest również kwestia przygotowania nauczycieli i

nauczycielek czynnych w zawodzie do nauczania języka polskiego jako języka drugiego/obcego, w
sytuacji gdy ich przygotowanie pedagogiczne nie obejmowało zagadnień glottodydaktyki, a jedynie
metodykę nauczania języka ojczystego.

W obydwu przypadkach wyraźny jest brak rozwiązań systemowych. Jako pewien wzór dla

przyszłych rozwiązań systemowych można przyjrzeć się działaniom podejmowanym przez władze
oświatowe Warszawy. Według relacji Dyrektor Biura Edukacji m.st. Warszawy w warszawskich
szkołach uczy się ponad tysiąc dzieci cudzoziemskich. W związku z tym biuro wspomaga nauczycieli i
nauczycielki w podjęciu nowego zadania, jakim jest uczenia języka polskiego jako obcego. W 2008 r.
grupa nauczycieli i nauczycielek oraz doradców i doradczyń metodycznych ukończyła studia
podyplomowe z zakresu nauczania języka polskiego jako obcego na Uniwersytecie Warszawskim. Na
podstawie ich przygotowania merytorycznego oraz doświadczenia metodycznego powstała
publikacja „Ku wielokulturowej szkole w Polsce. Pakiet edukacyjny z programem nauczania języka
polskiego jako drugiego dla I, II i III etapu kształcenia”

. Przeprowadzono szkolenia dla nauczycieli i

nauczycielek ze wszystkich szkół warszawskich z wykorzystaniem tej publikacji oraz innych pozycji

wydanych podczas realizacji projektów związanych z edukacją dzieci cudzoziemskich

Optymalnym rozwiązaniem byłaby możliwość zatrudniania nauczycieli i nauczycielek

cudzoziemskich, znających określony język oraz uwarunkowania kulturowe. Rozporządzenie Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 30.10.1992 w sprawie zasad i warunków zatrudniania w szkołach i
placówkach publicznych nauczycieli nie będących obywatelami polskimi (Dz.U. nr 85 poz. 432),
umożliwia odstąpienie od wymogów kwalifikacyjnych, dotyczących wykształcenia i przygotowania
pedagogicznego. Konieczna jest tu zgoda organu prowadzącego:

Rozporządzenie MEN z dnia 30.10.1992
§ 2. 1. W szkołach mogą być zatrudniani nauczyciele nie będący obywatelami polskimi wtedy, gdy

taka potrzeba wynika z organizacji nauczania w szkole, przede wszystkim jednak na stanowiskach

nauczycieli języków obcych. (…)
§ 3. Zatrudnienie w szkole nauczyciela niebędącego obywatelem polskim wymaga zgody organu

prowadzącego tę szkołę.

§ 4. Przy zatrudnianiu nauczycieli niebędących obywatelami polskimi organ wyrażający zgodę na ich

zatrudnienie może odstąpić od wymogów kwalifikacyjnych, określonych w przepisach o

Ku wielokulturowej szkole w Polsce. Pakiet edukacyjny z programem nauczania języka polskiego jako

drugiego dla I, II i III etapu kształcenia, (2010), Warszawa: Biuro Edukacji Urzędu m.st. Warszawy i Warszawskie
Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń,

http://www.wlaczpolske.pl/wielokulturowaszkola.pdf

(dostęp 31.12.2012).

Np. A. Bernacka-Langier i in., (2010) Inny w polskiej szkole. Poradnik dla nauczycieli pracujących z uczniami

cudzoziemskimi, Warszawa: Biuro Edukacji Urzędu m.st. Warszawy, Polskie Forum Migracyjne i Warszawskie
Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń,

http://www.uchodzcydoszkoly.pl/files/inny_tresc.pdf

(dostęp 31.12.2012).

J. Gospodarczyk, (2012), Wystąpienie na konferencji Języki Obce w Szkole – egzamin gimnazjalny z języka

obcego w dniu 30 marca 2012 r., s. 2,

http://konferencje.frse.org.pl/img//Mfile/551/file.pdf

(dostęp

31.12.2012).

kwalifikacjach nauczycieli – w zakresie wykształcenia i przygotowania pedagogicznego - tylko wtedy,

gdy taka potrzeba wynika z organizacji nauczania w szkole.

8. PRAWO DO POMOCY SPOŁECZNEJ I OPIEKI ZDROWOTNEJ

Na sytuacje uczniów i uczennic cudzoziemskich oraz na ich możliwości edukacyjne wpływają

nie tylko aspekty prawne, warunkującego ich prawo do korzystania z systemu edukacji w Polsce oraz
kwestie, związane z ich poziomem wiedzy i znajomości języka. Ważne są też inne czynniki, wynikające
z sytuacji zdrowotnej i społecznej dziecka i jego rodziny. Poniżej omawiamy najważniejsze z nich oraz
to, w jaki sposób te czynniki zostały uwzględnione w prawach, warunkujących sytuacje dzieci
cudzoziemskich w Polsce.

8.1.PROCEDURA NIEBIESKIEJ KARTY

W październiku 2011 roku weszło w życie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13.09.2011

w sprawie procedury „Niebieskiej Karty” oraz wzory formularzy „Niebieska Karta”

. Głównym celem

tej procedury jest usprawnienie pomocy oferowanej przez przedstawicieli różnych służb w
środowisku lokalnym oraz stworzenie warunków do systemowego i interdyscyplinarnego modelu
pracy z rodziną. Rozporządzenie nałożyło konkretne zadania także na instytucje systemu oświaty.
Zgodnie z przepisami rozporządzenia szkoła zobowiązana jest do uruchomienia procedury
„Niebieskiej Karty” w przypadku uzasadnionego podejrzenia o stosowanie wobec ucznia przemocy w
rodzinie. Informacja taka powinna być przekazana w terminie siedmiu dni do przewodniczącego
gminnego zespołu interdyscyplinarnego. W skład tego zespołu oraz grupy roboczej wchodzi również
przedstawiciel oświaty. Do jego zadań należy między innymi udzielanie kompleksowych informacji o
możliwościach uzyskania pomocy psychologicznej, prawnej, socjalnej i pedagogicznej oraz wsparcia,
w tym informacji o instytucjach i podmiotach świadczących specjalistyczną pomoc na rzecz osób
dotkniętych przemocą w rodzinie. Ponadto jego obowiązkiem jest diagnozowanie sytuacji i potrzeb
osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, w tym w
szczególności wobec dzieci

Nie dysponujemy danymi, dotyczącymi stosowania przemocy w rodzinach w odniesieniu do

uczniów i uczennic cudzoziemskich. Problem był sygnalizowany w kontekście funkcjonowania

Dz.U. 1992 nr 209 poz. 1245.

Procedura „Niebieskiej Karty” w oświacie, (27.10.2011 r.),

http://www.ore.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1494:procedura-niebieskie-karty-w-

owiacie&catid=108:wychowanie-i-profilaktyka-aktualnoci&Itemid=1140

(dostęp 31.12.2012).

Problematyce procedury Niebieskiej Karty w kontekście uczniów cudzoziemskich poświęcona została w

szczególności konferencja „Otwarta szkoła – sojusznicy i partnerzy. I Ty możesz zdobyć wykształcenie w
Warszawie!”, zorganizowana przez Biuro Edukacji oraz Biuro Polityki Społecznej m.st. Warszawy w dniu 5
grudnia 2011 r.

ośrodków dla uchodźców. Wprowadzana procedura powinna przyczynić się do ewentualnego
zdiagnozowania takich problemów, jeśli występują. Pierwsze miesiące obowiązywania nowych
przepisów pokazały, iż nauczyciele i nauczycielki niestety bardzo rzadko korzystają z tej procedury

8.2.POMOC SOCJALNA DLA CUDZOZIEMCÓW, UBIEGAJĄCYCH SIĘ O NADANIE STATUSU

UCHODŹCY

Kwestie związane z udzielaniem pomocy socjalnej cudzoziemcom, ubiegającym się o nadanie

statusu uchodźcy, regulują zapisy rozdziału 5 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na
terytorium RP. Pomoc ta obejmuje w szczególności naukę języka polskiego i zapewnienie
podstawowych materiałów, niezbędnych do nauki tego języka; pomoce dydaktyczne dla dzieci,
korzystających z nauki i opieki w publicznych placówkach, szkołach podstawowych, gimnazjach lub
szkołach ponadgimnazjalnych, oraz pokrycie, w miarę możliwości, kosztów zajęć pozalekcyjnych i
rekreacyjno-sportowych dla dzieci. Stosowną część ustawy cytuję poniżej:

Rozdział 5 ustawy o pomocy społecznej – Pomoc dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie

statusu uchodźcy:
Art. 70. 1. Wnioskodawcy oraz osobie, w imieniu której wnioskodawca występuje, zapewnia się

pomoc socjalną i opiekę medyczną (…).

Art. 71. 1. Pomoc socjalna obejmuje:
1) pomoc udzielaną w ośrodku, w tym:

a) zakwaterowanie,

b) całodzienne wyżywienie zbiorowe lub ekwiwalent pieniężny w zamian za wyżywienie,

c) kieszonkowe na drobne wydatki osobiste,

d) stałą pomoc pieniężną na zakup środków czystości i higieny osobistej,

e) jednorazową pomoc pieniężną lub bony towarowe na zakup odzieży i obuwia,

f) naukę języka polskiego i podstawowe materiały niezbędne do nauki tego języka,

g) pomoce dydaktyczne dla dzieci korzystających z nauki i opieki w publicznych placówkach, szkołach

podstawowych, gimnazjach lub szkołach ponadgimnazjalnych,

h) pokrycie, w miarę możliwości, kosztów zajęć pozalekcyjnych i rekreacyjno-sportowych dzieci,

i) finansowanie przejazdów środkami transportu publicznego:

- w celu wzięcia udziału w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy,

- w celu leczenia lub poddania się szczepieniom ochronnym,

- w innych szczególnie uzasadnionych przypadkach albo

2) pomoc udzielaną poza ośrodkiem, polegającą na wypłacie świadczenia pieniężnego na pokrycie

we własnym zakresie kosztów pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z wyłączeniem

kosztów opieki medycznej, zwaną dalej „świadczeniem pieniężnym".

2. Całodzienne wyżywienie zbiorowe, z którego korzysta małoletnie dziecko cudzoziemca, powinno

być dostosowane do jego wieku.

3. Ekwiwalent pieniężny, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 lit. b:

1) przysługuje w zamian za wyżywienie dziecka do ukończenia przez nie 6 lat lub ucznia szkoły
podstawowej, gimnazjum lub szkoły ponadgimnazjalnej;

Lekarze i nauczyciele rzadko wypełniają Niebieskie Karty, (06.03.2012 r.),

http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/600202,lekarze_i_nauczyciele_rzadko_wypelniaja_niebieskie_karty.htm

(dostęp 31.12.2012).

2) może być przyznany, jeżeli wymagają tego względy organizacyjne.

Od 01.01.2012 obowiązują nowe formy pomocy socjalnej dla cudzoziemców, ubiegających się

o nadanie statusu uchodźcy, a korzystających z pomocy udzielanej poza ośrodkiem. Art. 71 ust. 4
ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej został dodany
przez art. 14 pkt. 13 lit. B ustawy z dnia 28.07.2011 o zalegalizowaniu pobytu niektórych
cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz o zmianie ustawy o udzielaniu
cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i ustawy o cudzoziemcach

zmieniającą ustawę z dniem 01.01.2012.

Na mocy znowelizowanych przepisów również cudzoziemcy, mieszkający poza ośrodkiem,

otrzymują dostęp do bezpłatnej nauki języka polskiego, która prowadzona jest na terenie ośrodków
oraz dostają niezbędne materiały służące do nauki, natomiast dzieci cudzoziemskie mają zapewnione
pomoce dydaktyczne (komplet podręczników i podstawową wyprawkę szkolną)

. Wskazać należy

również na rozporządzenie wykonawcze, dotyczące wysokości pomocy socjalnej dla osób,
ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy – rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i
Administracji z dnia 10.11.2011 w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o
nadanie statusu uchodźcy (Dz.U. nr 261 poz. 1564):

Art. 71 ust. 4 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:
4. Cudzoziemcom otrzymującym pomoc socjalną w postaci świadczenia pieniężnego przysługuje:

1) pomoc w formie nauki języka polskiego i podstawowych materiałów niezbędnych do nauki tego

języka;

2) pomoce dydaktyczne dla dzieci korzystających z nauki i opieki w publicznych placówkach,
szkołach podstawowych, gimnazjach lub szkołach ponadgimnazjalnych;

3) pokrycie, w miarę możliwości, kosztów zajęć pozalekcyjnych i rekreacyjno-sportowych dzieci.

8.3.POMOC SOCJALNA DLA OSÓB, KTÓRE UZYSKAŁY W RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ STATUS

UCHODŹCY LUB OCHRONĘ UZUPEŁNIAJĄCĄ

Ustawa z dnia 12.03.2004 o pomocy społecznej (tj. Dz.U. nr 175 poz. 1362 z późn.zm.),

przewiduje prawo do pomocy socjalnej, dla osób które uzyskały w Rzeczypospolitej status uchodźcy
lub ochronę uzupełniającą. W szczególności prawo to obejmuje pomoc dla cudzoziemca czy
cudzoziemki, mającą na celu wspieranie procesu ich integracji. Pomocy takiej udziela się na ich
wniosek, który obejmuje również ich małoletnie dzieci. Kwestie te regulują zapisy rozdziału 5 ustawy
– Integracja cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę
uzupełniającą (art. 91–95). Pomocy dla cudzoziemca udziela się w okresie nie dłuższym niż 12

Dz.U. 2011 nr 1919 poz. 1133.

Urząd do Spraw Cudzoziemców (23.03.2012), Warunki i wysokość pomocy realizowanej poza ośrodkiem,

http://www.udsc.gov.pl/WARUNKI,I,WYSOKOSC,POMOCY,REALIZAOWANEJ,POZA,OSRODKIEM,,,1378.html

(dostęp 31.12.2012).

miesięcy i obejmuje ona między innymi świadczenia pieniężne przeznaczone na pokrycie wydatków
związanych z nauką języka polskiego.

Wydane zostało również rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 01.02.2007 w

sprawie ramowego programu kursów nauki języka polskiego dla uchodźców (Dz.U. nr 35 poz. 221).
Obecnie obowiązuje rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18.02.2011 w sprawie
ramowego programu kursów nauki języka polskiego dla cudzoziemców (Dz.U. nr 61 poz. 306). Pomoc
dla cudzoziemca czy cudzoziemki może zostać wstrzymana między innymi w przypadku uporczywego,
zawinionego niewykonywania przez nich zobowiązań, przyjętych w programie, w tym
nieusprawiedliwionej nieobecności na kursach nauki języka polskiego – przez okres do 30 dni.

8.4.PRAWO DO ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO

Kwestie ogólne, dotyczące zabezpieczenia społecznego, reguluje ustawa z dnia 13.10.1998 o

systemie ubezpieczeń społecznych (tj. Dz.U. 2009 nr 205 poz. 1585, z późn.zm.):

Art. 2a, ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych:
Ustawa stoi na gruncie równego traktowania wszystkich ubezpieczonych bez względu na płeć, rasę,

pochodzenie etniczne, narodowość, stan cywilny oraz stan rodzinny.

Wykaz aktów prawa wspólnotowego, regulujących obszar wspólnotowej koordynacji

systemów zabezpieczenia społecznego, znajduje się na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki
społecznej

. Są to akty regulujące stosowanie systemów zabezpieczenia społecznego do

pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich
rodzin, przemieszczających się we Wspólnocie. Możliwie jest objęcie świadczeniami dzieci
pracowników oddelegowanych i sezonowych

Wskazać również należy na rozporządzenie Rady (WE) nr 859/2003 z dnia 14.05.2003,

rozszerzające przepisy Rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 i rozporządzenia (EWG) nr 574/72 na
obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich
obywatelstwo (Dziennik Urzędowy L 124 z dnia 20 maja 2003 r., s. 1–3, Celex nr: 32003R0859,
tłumaczenie na język polski, Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne 2004, rozdz. 5, t. 4). Szczegółowe
informacje na temat koordynacji świadczeń rodzinnych w ramach UE umieszczono na stronie

Wykaz aktów prawa wspólnotowego regulujących obszar wspólnotowej koordynacji systemów

zabezpieczenia

społecznego,

MPiPS,

http://www.mpips.gov.pl/koordynacja-systemow-zabezpieczenia-

spolecznego/unia-europejska/ustawodawstwo/wykaz-aktow-prawa-wspolnotowego-regulujacych-obszar-
wspolnotowej-koordynacji-systemow-zabezpieczenia-spolecznego/wykaz-aktow-prawa-wspolnotowego-
regulujacych-obszar-wspolnotowej-koordynacji-systemow-zabezpieczenia-spolecznego/

(dostęp 31.12.2012).

ETS: kraj UE może przyznać zasiłek na dzieci pracownikom oddelegowanym i sezonowym,

http://www.lex.pl/czytaj/-/artykul/ets-kraj-ue-moze-przyznac-zasilek-na-dzieci-pracownikom-oddelegowanym-
i-sezonowym

(dostęp 31.12.2012).

Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

. W przypadku obywateli państw trzecich konieczne jest

przeanalizowanie indywidualnie każdej sytuacji pod względem tego, czy obowiązują umowy o
koordynacji z danym państwem. Niezwykle problematyczna z tego względu jest sytuacja osób,
których pobyt w Polsce ma charakter nieudokumentowany.

8.5.PRAWO DO ŚWIADCZEŃ PUBLICZNEJ SŁUŻBY ZDROWIA

Co do prawa do świadczeń publicznej służby zdrowia, wskazać należy na zapisy art. 68

Konstytucji, w tym zapis ust. 3, mówiący o obowiązku zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej
dzieciom

. Pewne ograniczenia w tym zakresie nakłada jednak ustawodawstwo zwykłe i praktyka

administracyjna.

Art. 68 Konstytucji RP:
1. Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.

2. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp

do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres

udzielania świadczeń określa ustawa.

3. Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom,

kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku.

Kwestie dotyczące dostępu do publicznej służby zdrowia określa ustawa z dnia 27.08.2004 o

świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. nr 210 poz. 2135 z
późn.zm.).

Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych:
Art. 2. 1. Do korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych

na zasadach określonych w ustawie mają prawo:

1) osoby objęte powszechnym – obowiązkowym i dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym,
zwane dalej „ubezpieczonymi", (…)

3) inne, niż wymienione w pkt 1 i 2, osoby posiadające obywatelstwo polskie i posiadające miejsce

zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, które nie ukończyły 18. roku życia lub są
w okresie ciąży, porodu i połogu – zwane dalej „świadczeniobiorcami".

2. Osobom nieposiadającym obywatelstwa polskiego, innym niż świadczeniobiorcy, świadczenia

zdrowotne udzielane są na zasadach określonych w przepisach odrębnych i umowach

międzynarodowych.

Koordynacja świadczeń rodzinnych w ramach UE, MPiPS,

http://www.mpips.gov.pl/koordynacja-systemow-

zabezpieczenia-spolecznego/unia-europejska/swiadczenia-rodzinne/koordynacja-swiadczen-rodzinnych-w-
ramach-ue/

(dostęp 31.12.2012).

Szerzej na temat dostępu do opieki zdrowotnej: A. Chrzanowska, W. Klaus, Poprawa dostępu migrantów do

opieki zdrowotnej. Rekomendacje wynikające z przeprowadzonych badań, w: A. Chrzanowska, W. Klaus (red.),

(2011), Poza systemem. Dostęp do ochrony zdrowia nieudokumentowanych migrantów i cudzoziemców
ubiegających się o ochronę międzynarodową w Polsce, Warszawa: HUMA network, Stowarzyszenie Interwencji
Prawnej, s. 9–22; K. Maśliński, Prawne regulacje w zakresie dostępu do ochrony zdrowia

nieudokumentowanych migrantów i cudzoziemców ubiegających się o ochronę międzynarodową w Polsce, w:
A. Chrzanowska, W. Klaus (red.), (2011), s. 23–44; M. Książek, Dostęp do pomocy medycznej i psychologicznej
osób ubiegających się o status uchodźcy w Polsce, w: A. Chrzanowska, W. Klaus (red.), (2011), s. 161–183.

Dzieciom do 18. roku życia przysługuje prawo do opieki medycznej, ale muszą one zostać

zgłoszone przez rodziców do ubezpieczenia i wówczas ich leczenie jest finansowane przez NFZ z
tytułu dobrowolnego lub obowiązkowego ubezpieczenia rodziców. Jeżeli nie zostaną zgłoszone przez
rodziców, ich leczenie jest finansowane z budżetu państwa, ale w praktyce bardzo często jest tu
wymagane podanie PESEL-u

. Dzieci o nieuregulowanym statusie mogą korzystać z opieki medycznej

świadczonej na terenie szkół (profilaktyka medyczna, w tym szczepienia, opieka stomatologiczna)

Zgodnie z pkt. 17 ustępu 1 art. 66 ustawy obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego podlegają
uczniowie i uczennice, niepodlegający i niepodlegające obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego
z innego tytułu. Na mocy ustępu 4 art. 75 ustawy, osoby, o których mowa w pkt. 17 ustępu 1 art. 66
zgłasza do ubezpieczenia zdrowotnego szkoła. Problemy mogą wynikać z konieczność podania PESEL-
u. Kwestia dostępu do świadczeń publicznej służby zdrowia jest bardzo skomplikowana i zależeć
będzie od sytuacji prawnej danego ucznia czy uczennicy i od praktyki administracyjnej w danej
placówce publicznej służby zdrowia. Na przykład w poradniku przygotowanym przez NFZ wyraźnie
podkreślono, iż „Dzieci i młodzież do ukończenia 18. roku życia, posiadające obywatelstwo polskie
(potwierdzone np. dowodami osobistymi obojga rodziców), mają zagwarantowane prawo do
świadczeń! Nie powinny być odsyłane z powodu braku dowodu ubezpieczenia, nawet jeżeli
ubezpieczony rodzic nie dokonał zgłoszenia dziecka do ubezpieczenia – mimo ustawowego
obowiązku”

. Mamy tu więc do czynienia z wyraźnym wskazaniem interpretacyjnym na obywateli

polskich i konieczność potwierdzenia tego dokumentami rodziców.

Zasadniczym problemem jest kwestia dostępu dzieci, niebędących obywatelami polskimi i

nieobjętych polskim ubezpieczeniem zdrowotnym, do świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanych
ze środków publicznych. Zgodnie z art. 68 ust. 3 Konstytucji władze publiczne są zobowiązane do
zapewnienia dzieciom szczególnej opieki zdrowotnej. W odniesieniu do cudzoziemców obowiązek
ten nie jest realizowany. Stąd też postulat zniesienia wymogu obywatelstwa w art. 2 ust. 1 pkt ustawy
o świadczeniach opieki zdrowotnej

. Zasadność tego postulatu potwierdzają również doświadczenia

szkół. Nauczyciele i nauczycielki bardzo często nie wiedzą, jaki jest zakres świadczeń medycznych,
przysługujących dziecku. Nie wiedzą też, czy w ogóle pomoc mu przysługuje w sytuacji, gdy brak
wiedzy o jego sytuacji prawnej i posiadaniu przez nie ubezpieczenia.

Dzieci zagubione w NFZ. 1,3 mln z nich może mieć problem z leczeniem (23 lutego 2012 r.),

http://serwisy.gazetaprawna.pl/zdrowie/artykuly/596555,dzieci_zagubione_w_nfz_1_3_mln_z_nich_moze_mi
ec_problem_z_leczeniem.html

(dostęp 31.12.2012).

K. Masliński, (2011), s. 31.

www.nfz.gov.pl/new/art/4816/vademecum_2012_03_06.pdf

(dostęp 31.12.2012).

Dostęp cudzoziemców do bezpłatnych świadczeń opieki zdrowotnej w Polsce, (2012) „Prawo i Medycyna” nr

47,

http://www.prawoimedycyna.pl/index.php?str=artykul&id=1335

(dostęp 31.12.2012).

9. PODSUMOWANIE

Obecność uczniów i uczennic cudzoziemskich w szkołach w Polsce jest stosunkowo nowym

wyzwaniem dla systemu oświaty, funkcjonującego w paradygmacie konfliktu kultur właściwemu
systemom oświatowym państw narodowych. Wzmożone procesy migracyjne, wejście Polski do Unii
Europejskiej oraz szereg innych zjawisk powodują, że do polskich szkół uczęszcza coraz więcej
uczniów i uczennic z doświadczeniem migracji, w tym tych cudzoziemskich, którzy i które nie
posiadają obywatelstwa polskiego. W odpowiedzi na te tendencje dokonywane są zmiany w prawie,
mające na celu przystosowanie polskiego systemu oświaty do wyzwań związanych z migracjami.
Zmiany te mają też doprowadzić do zaspokajania potrzeb edukacyjnych uczniów i uczennic,
zróżnicowanych pod względem językowym i kulturowym oraz przybywających do Polski z innych
systemów oświatowych, a więc o różnym stopniu zaawansowania w nauce szkolnej. Celem
niniejszego opracowania była analiza dotychczasowych zmian w prawie, mających na celu
przygotowanie szkół do kształcenia uczniów i uczennic cudzoziemskich, oraz zasygnalizowanie
ewentualnych trudności ze stosowaniem obowiązujących uregulowań w praktyce. Generalnie
stwierdzić należy, iż na poziomie uregulowań prawnych uwzględniono problem uczniów i uczennic
migrujących. Od dnia 01.01.2010 obowiązują znowelizowane przepisy ustawy o systemie oświaty,
które umożliwiają organizowanie zajęć wyrównawczych z przedmiotów nauczania oraz zatrudnianie
asystenta czy asystentki nauczyciela dziecka cudzoziemca. Specyfika uczniów i uczennic migrujących
uwzględniona została we wprowadzanym od roku szkolnego 2011/2012 nowym systemie pomocy
psychologiczno-pedagogicznej. Na poziomie regulacji prawnych zapisano wiele kwestii, zasadniczą
kwestią jest jednak ich właściwa implementacja na poziomie lokalnym. Konieczne
jest zatem monitorowanie stosowania tych przepisów w praktyce.

Redakcja językowa: Anna Walas

O autorce:

Ewa Pogorzała

–

Wykładowczyni i naukowczyni; posiada stopnień doktora nauk humanistycznych w

zakresie nauk o polityce; absolwentka stacjonarnych studiów doktoranckich w zakresie nauk o
polityce, realizowanych w Zakładzie Badań Etnicznych Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-
Skłodowskiej w Lublinie w latach 2002–2007. Autorka książki Mniejszości narodowe i etniczne w
polityce oświatowej państwa polskiego w latach 1944–1966 (Officina Simonidis, Zamość 2009) oraz
artykułów naukowych i opracowań dotyczących szkolnictwa dla mniejszości narodowych i etnicznych
oraz sytuacji edukacyjnej uczniów i uczennic cudzoziemskich w polskim systemie oświaty. Interesuje
się również aktywnością organizacji pozarządowych w sferze praw człowieka i antydyskryminacji.

Ukończyła m. in. Szkołę Gender Mainstreaming Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
(2009 r.) oraz III edycję kursu akademickiego Queer Studies (2010, Kampania Przeciw Homofobii,
Fundacja im. Róży Luksemburg w Polsce).

O Serii „Z teorią w praktykę”:

Seria „Z teorią w praktykę” obejmuje artykuły i analizy napisane zarówno przez ekspertów i ekspertki
FRS, jak i przez specjalistów i specjalistki z innych instytucji. Teksty z serii krytycznie analizują
kluczowe zjawiska, związane z migracją, integracją migrantów i migrantek, równym traktowaniem
oraz dyskryminacją, formułując konkretne rekomendacje, które mogą przełożyć się na zmiany
systemowe.

O Fundacji:

Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej (FRS) jest niezależną organizacją pozarządową, której
misją jest kształtowanie otwartego społeczeństwa różnorodnego w Polsce. FRS wspiera dialog
międzykulturowy, rozwija zasoby wiedzy i narzędzia w zakresie integracji społecznej i równego
traktowania, wzmacnia migrantów, migrantki i inne grupy mniejszościowe oraz nagłaśnia problem
dyskryminacji i prowadzi działania antydyskryminacyjne. FRS angażuje się także w krytyczną analizę
historii społeczeństwa różnorodnego w Polsce po to, aby wnioski i refleksje dotyczące przeszłych
doświadczeń miały konstruktywny wkład w debatę o współczesnych dylematach, związanych z
migracją, dyskryminacją i integracją.

Artykuł powstał w ramach projektu pt. „Opracowanie i wdrażanie narzędzi pomocnych dla pracowników
administracji publicznej pracujących z uchodźcami i rodzinami uchodźczymi w systemie edukacji w Polsce” (nr:
6/8/EFU) współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu na rzecz
Uchodźców oraz budżetu państwa, a także ze wsparciem finansowym Urzędu m. st. Warszawy

Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za treść artykułu.

© Copyright by Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej, Warszawa 2012. Cytowanie oraz wykorzystanie
części lub całości treści materiału dozwolone jest z podaniem źródła.

Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej (FRS)

Adres korespondencyjny:
Skrytka pocztowa nr 381,

00-950 Warszawa 1

biuro@ffrs.org.pl

T: +48 22 400 09 12

www.ffrs.org.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Pogorzala Zasady finansowania nauki dzieci cudzoziemskich
Alergeny ukryte Sytuacja prawna w Polsce i na Świecie E Gawrońska Ukleja 2012
O sytuacji rodzeństwa dzieci niepełnosprawnych
Sytuacja prawna nauczyciela wychowawcy. Charakter prawny pracy nauczyciela, wypracowania
Wykład 5 - Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych, Fizjoterapia, Notatki i prezentacje, Pedagogika
Sytuacja prawna strony przed postępowaniem, Sytuacja prawna strony przed postępowaniem
Alergeny ukryte Sytuacja prawna w Polsce i na Świecie E Gawrońska Ukleja 2012
Procedury postępowania nauczycieli i metody współpracy szkół z policją w sytuacjach zagrożenia dziec
Sytuacja rodzin dzieci niepelnosprawnych (2)
Salabun Rola opiekunki dzieci cudzoziemskich
sytuacja prawna wlaścicieli zabytków Piotr Chlebowicz
procedury postepowania nauczycieli w sytuacji zagrozenia dzieci i mlodziezy demoralizacja
Anna Jaskóła Sytuacja prawna mniejszości żydowskiej w Drugiej Rzeczypospolitej Wrocław 2010
sytuacja prawna
Sytuacja zdrowotna dzieci szkolnych
J Mellibruda Sytuacja psychologiczna dzieci wychowujących się w rodzinach z problemem alkoholowym
co to jest norma prawna (3 str), ___Dyspozycja normy jest to cz˙˙˙ normy wyznaczaj˙ca spos˙b post˙po
Admin Prawna Sytuacja Jedn

więcej podobnych podstron