16. Analiza i ocena ryzyka zawodowego

16.1. Cele oceny ryzyka

16.2. Kiedy wykonywać ocenę ryzyka zawodowego

16.3. Wymagania gwarantujące poprawną ocenę ryzyka

16.4. Algorytm oceny ryzyka zawodowego

16.4.1. Charakterystyka obiektu oceny ryzyka zawodowego
16.4.2. Identyfikacja zagrożeń
16.4.3. Szacowanie ryzyka
16.4.4. Wartościowanie ryzyka
16.4.5. Porównywanie ryzyka zawodowego
16.4.6. Działania wynikające z oceny ryzyka zawodowego

16.5. Dokumentowanie oceny ryzyka

16.6. Informowanie o ryzyku zawodowym

16.7. Ocena ryzyka zawodowego w narażeniu na czynniki biologiczne

16.8. Ocena ryzyka zawodowego w narażeniu na czynniki chemiczne

Informacja:
Rozwinięcie powyższej tematyki w książce

Ocena ryzyka zawodowego

.

Ocenę ryzyka zawodowego możemy przeprowadzić z użyciem programu komputerowego

Asystent BHP

.

Dodatkowo polecamy szkolenia z tego zakresu:
– PP-BHP-T-3 – Ocena ryzyka zawodowego dla służb BHP — szkolenie podstawowe,
– PP-BHP-T-4 – Ocena ryzyka zawodowego — warsztaty,
– PP-BHP-T-5 – Zarządzanie ryzykiem zawodowym,
– PP-BHP-T-9 – Nowoczesne metody pracy służb BHP w oparciu o programy komputerowe i serwis informatyczny —

praktyczne zajęcia.

16.1. Cele oceny ryzyka

Pracodawca jest zobowiązany zapewnić pracownikom bezpieczeństwo i ochronę zdrowia na każdym stanowisku pracy,
we wszystkich związanych z pracą elementach. Aby obowiązek ten zrealizować należy rozpoznać i ocenić stan bezpie-
czeństwa oraz wszystkie elementy środowiska pracy, które na ten stan bezpieczeństwa mogą wpływać. Jedną z metod
oceny stanu bezpieczeństwa jest wykonanie oceny ryzyka. Wynik tej oceny umożliwia pracodawcy podjęcie skutecz-
nych środków, niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Ocena ryzyka ma za za-
danie, między innymi, zapobiegać skutkom zagrożeń zawodowych. Skuteczne zapobieganie skutkom zagrożeń zawo-
dowych lub inaczej wyeliminowanie ryzyka powinno być stawiane jako ogólny, główny cel oceny ryzyka. Nie zawsze
jest to możliwe do osiągnięcia w praktyce. Jeżeli nie jest możliwe wyeliminowanie ryzyka, należy je zredukować. Nie-
dające się wyeliminować ryzyko resztkowe należy kontrolować, zaś wiedzę o zagrożeniach i ryzyku przekazywać pra-
cownikom. W ramach kolejnych przeglądów i ponownej oceny ryzyka może okazać się, że w wyniku nowo nabytej
wiedzy w tym zakresie jest możliwe dalsze ograniczenie ryzyka zawodowego.

Przyjęcie takiej filozofii eliminowania i ograniczania ryzyka pozwala na określenie celów szczegółowych oceny
ryzyka zawodowego, którymi są:

a) sprawdzenie, czy występujące na stanowiskach pracy zagrożenia zostały zidentyfikowane i czy jest znane

związane z nimi ryzyko zawodowe,

b) wykazanie, że zastosowane środki ochrony są odpowiednie do zidentyfikowanych zagrożeń,

c) wykazanie, że dokonano odpowiedniego wyboru materiałów, wyposażenia stanowisk oraz organizacji pracy,

d) ustalenie priorytetów w działaniach zmierzających do eliminowania lub ograniczania ryzyka zawodowego,

e) zbadanie, czy ryzyko zawodowe jest na poziomie akceptowalnym i czy zastosowano odpowiednie środki ochrony,

f) zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy,

g) wykazanie pracownikom oraz organom nadzoru i kontroli, że ryzyko zawodowe jest znane.

Ad a) Aby ocenić ryzyko zawodowe należy ustalić, jakie zagrożenia występują w środowisku pracy, jakie jest źródło
tych zagrożeń, oraz jakie posiadają charakterystyki. Identyfikacja zagrożeń, niezależnie od zastosowanej do tego celu
metody, wymusza systematyczne zbieranie informacji o zagrożeniach dla wszystkich czynników środowiska pracy.
Prowadzi to do weryfikacji zagrożeń oraz ich źródeł dla poszczególnych stanowisk, urządzeń produkcyjnych na wszyst-
kich etapach ich użytkowania oraz weryfikacji osób na nie narażonych. Dla zweryfikowanych zagrożeń można spraw-
dzić, czy oceniono związane z nimi ryzyko zawodowe.

Ad b) Konsekwencją oceny ryzyka zawodowego jest zastosowanie środków ochrony w celu ograniczenia lub wyelimi-
nowania zagrożeń. Ocena ryzyka pozwala na ustalenie poziomu ryzyka resztkowego w zależności od rodzaju zastoso-
wanych środków ochrony przed występującymi zagrożeniami. Określony poziom ryzyka pozwala na wybranie opty-
malnych, w danych warunkach, środków ochrony.

Ad c) Określenie zagrożeń oraz ryzyka zawodowego, jakie występuje przy zastosowanych materiałach, wyposażeniu
i organizacji pozwala na podjęcie działań związanych z zastosowaniem materiałów mniej niebezpiecznych, wymianę
lub modernizację wyposażenia lub dokonanie zmian w organizacji pracy, tak by praca była bezpieczniejsza. Po zasto-
sowaniu nowych środków ochrony można sprawdzić, czy poprawił się poziom bezpieczeństwa i czy nie powstały nowe
zagrożenia.

Ad d) Dokonanie oceny ryzyka zawodowego dla poszczególnych zagrożeń umożliwia ustalenie hierarchii zagrożeń
według kryterium wynikającego z wartości ryzyka zawodowego. Pozwala to na takie opracowanie działań korekcyj-
nych i zapobiegawczych, w których w pierwszej kolejności będą eliminowane lub ograniczane zagrożenia powodujące
większe ryzyko. W opracowaniu priorytetów działań mogą być brane pod uwagę również możliwości techniczne i eko-
nomiczne organizacji.

Ad e) Identyfikacja zagrożeń i ocena odpowiadającego im ryzyka zawodowego pozwala na ustalenie lub weryfikację
poziomu akceptacji ryzyka. Jeżeli ustalenie poziomu ryzyka odbywa się dla zastosowanych środków ochrony, to może
być równocześnie weryfikacją i

potwierdzeniem prawidłowego ich doboru.

Ad f) Prawidłowo prowadzony proces oceny ryzyka kończy się opracowaniem planów działań korekcyjnych i zapobie-
gawczych. Jeżeli plany takie są realizowane, zawsze prowadzą do poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracow-
ników. Proces poprawy bezpieczeństwa pracy jest procesem ciągłym. Stosując coraz doskonalsze technologie, materia-
ły, środki ochrony itp. można ograniczyć lub wyeliminować ryzyko.

Ad g) Przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy nakładają na pracodawcę obowiązek wykonywania identyfi-
kacji zagrożeń i ocenę wynikającego z nich ryzyka zawodowego oraz informowanie o ryzyku zawodowym pracowni-
ków. Wykonywanie tego obowiązku jest więc realizacją wymagań przepisów. Świadomość pracowników wykonują-
cych pracę, wskutek poinformowania ich o poziomie ryzyka powoduje zmianę ich zachowań.

16.2. Kiedy wykonywać ocenę ryzyka zawodowego

Ocenę ryzyka zawodowego należy wykonywać dla wszystkich stanowisk pracy, dla których ocena nie była wykonywana oraz
wtedy, kiedy w miejscu pracy została wprowadzona zmiana, która mogła spowodować zmianę poziomu ryzyka lub zmianę
jego oceny oraz postrzegania.

Wynika z tego, że ocenę ryzyka zawodowego należy przeprowadzać zawsze, gdy:
a) tworzone są nowe stanowiska pracy,

b) wprowadzane są zmiany na stanowiskach pracy,

c) zmieniono wymagania odnośnie dopuszczalnego poziomu czynników środowiska pracy, oceny ryzyka itp.,

d) wprowadzono zmiany związane z zastosowaniem środków ochrony,

e) na terenie organizacji pracownicy z innych firm wykonują roboty zagrażające pracownikom organizacji.

Ad a) Przy tworzeniu nowych stanowisk pracy należy uwzględnić wymagania związane z warunkami materialnego
środowiska pracy, a więc z pomieszczeniem pracy, zastosowaniem materiałów, narzędzi, procesów technologicznych
oraz organizacji. W zależności od ich doboru mogą wystąpić różne zagrożenia. Identyfikując te zagrożenia i oceniając
ryzyko, można organizować stanowiska pracy na wyższym poziomie bezpieczeństwa. Ponadto zdobyta wiedza służy do
szkoleń i informowania pracowników o ryzyku zawodowym na stanowisku pracy.

Ad b) Wprowadzenie zmian na stanowisku pracy wiąże się z zastosowaniem nowych materiałów, urządzeń, maszyn,
technologii i organizacji. Każda taka zmiana może spowodować wystąpienie innych czynników środowiska pracy bę-
dących źródłem nowych zagrożeń. Zmiana na stanowisku pracy, przy występowaniu tych samych czynników i wynika-
jących z nich zagrożeń, spowodować może zmianę poziomu ryzyka. Zmiana toczonego przez tokarza materiału, np.
stali na tworzywa sztuczne, może być przyczyną dodatkowego zagrożenia pyłami. Zastosowanie łamacza wiórów nie
likwiduje całkowicie zagrożeń związanych z wiórami, ale znacznie ogranicza odpowiadające tym zagrożeniom ryzyko.
Ad c) Wynikiem prowadzonej szczególnie przez państwo, ale również przez organizacje, polityki dążenia do polepsze-
nia warunków pracy jest opracowywanie nowych standardów w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. W ramach
tej polityki tworzone są i wprowadzane nowe przepisy, normy oraz zasady obowiązujące na stanowiskach pracy. Zmia-
na ta powoduje konieczność weryfikacji oceny stanu bezpieczeństwa oraz wykonanie ponownie oceny ryzyka zawodo-
wego, zgodnie z nowymi wymaganiami. Zmiana wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia czynnika (NDS) poni-
żej wartości stężenia tego czynnika na stanowisku pracy zmieni wartość poziomu ryzyka, podobnie jak zmieni poziom
ryzyka wprowadzenie zakazu wejścia pracownika w strefę niebezpieczną lub wejście to będzie możliwe przy spełnieniu
określonych warunków.

Ad d) Wprowadzenie nowych zasad ochrony lub zastosowanie nowych środków ochrony zmienia najczęściej charakte-
rystyki środowiska pracy, a zatem również ryzyko związane z pracą. Zastosowanie np. hermetyzacji procesu może
umożliwić wyeliminowanie stosowania środków ochrony indywidualnej.

Ad e) Ocenę ryzyka zawodowego powinno się przeprowadzać również, kiedy na terenie przedsiębiorstwa wykonują
zadania pracownicy innych organizacji, ponieważ są oni nie tylko narażeni na zagrożenia występujące w tym przedsię-
biorstwie, ale również mogą stwarzać zagrożenia niewystępujące w normalnych warunkach tego przedsiębiorstwa. Na
przykład przy wymianie instalacji wodnej, podczas lutowania rur miedzianych palnikiem na propan-butan, wskutek
przedostania się gazu z nieszczelnych urządzeń do pomieszczeń biurowych może dojść w nich do pożaru lub wybuchu
i spowodować poparzenie lub śmierć pracowników.

Poza wymienionymi przypadkami, dla których powinno się zawsze przeprowadzać ocenę ryzyka zawodowego, może ist-
nieć wymóg lub potrzeba okresowej oceny ryzyka. Mowa tu o ocenie ryzyka wykonywanego zgodnie z opracowaną
i przyjętą procedurą, w przeciwieństwie do wykonywanych okresowych przeglądów, które często uważa się za uproszczo-
ną ocenę ryzyka, szczególnie na stanowiskach pracy o zagrożeniach niemających istotnego znaczenia dla zdrowia pracow-
ników. Okresową ocenę ryzyka powinno się wykonywać na stanowiskach pracy oraz dla technologii i procesów o dużych
zagrożeniach, których skutki zagrożeń mogą być bardzo duże lub katastrofalne. Okresowa ocena ryzyka, wykonywana
z częstotliwością określoną w procedurach, może wynikać również ze stosowanych w organizacji systemów zarządzania
bezpieczeństwem pracy lub ryzykiem zawodowym.

16.3. Wymagania gwarantujące poprawną ocenę ryzyka

Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego wymaga przygotowań obejmujących:

a) zapewnienie niezbędnych zasobów,

b) wyznaczenie niezbędnych osób,

c) określenie potrzeb szkoleniowych i przeprowadzenie szkoleń osób przeprowadzających ocenę ryzyka zawodo-

wego,

d) zapewnienie udziału pracowników w ocenie ryzyka zawodowego,

e) zapewnienie dostępu do potrzebnych informacji osobom oceniającym ryzyko zawodowe,

f) sporządzenie wykazu stanowisk oraz wykonanie ich analizy,

g) określenie sposobu informowania o ryzyku zawodowym.

Ad a) Niezbędne zasoby to konieczne do oceny ryzyka środki finansowe, czas pracowników, narzędzia i materiały oraz
dokumenty, w których zgromadzona jest konieczna do oceny ryzyka wiedza. Niezbędne zasoby to również przepisy, nor-
my, dokumentacje techniczno-ruchowe, instrukcje pracy, procedury wykonywania pracy, literatura itp. Pracodawca wyko-
nując ocenę ryzyka może korzystać z własnych zasobów, tj. zasobów swojej organizacji (przedsiębiorstwa, zakładu), albo
zlecić jej wykonanie specjalistom spoza organizacji. Usługa specjalistów spoza organizacji może dotyczyć pełnej procedu-
ry związanej z oceną lub nawet zarządzaniem ryzykiem lub mieć charakter doradczy. Zaangażowanie specjalistów lub
firmy zewnętrznej może wynikać również z potrzeb sięgnięcia do zasobów specjalistycznej wiedzy i specjalistycznych
kwalifikacji koniecznych do rozwiązania problemu.

Ad b) Ocenę ryzyka zawodowego w organizacji mogą wykonywać pracownicy organizacji lub specjaliści z zewnątrz.
Osoby wykonujące ocenę ryzyka zawodowego powinny posiadać niezbędną wiedzę w zakresie ochrony pracy, zarówno
z zakresu technicznego bezpieczeństwa pracy, jak również z zakresu prawa pracy. Osoby te powinny umieć identyfi-
kować zagrożenia, oceniać szkodliwe i niebezpieczne skutki tych zagrożeń oraz znać zasady stosowania środków och-
rony zapobiegających tym skutkom. Muszą posiadać wiedzę na temat zasad oceny ryzyka zawodowego, stosowanych
procedur i metod. Powinny znać organizację zakładu, posiadać wiedzę na temat struktury zatrudnienia, stosowanych
maszyn, urządzeń, procesów, technologii oraz materiałów. Powinny również posiadać kwalifikacje do prowadzenia
konsultacji z innymi pracownikami i ekspertami zewnętrznymi oraz wykorzystywania ich wiedzy.
Do oceny ryzyka zawodowego należy powołać zespół, w skład którego powinni wchodzić pracodawca lub jego przed-
stawiciel, wyznaczeni przez niego pracownicy i, jeżeli jest to konieczne, eksperci. Do kierowania zespołem należy wy-
znaczyć osobę odpowiedzialną za planowanie i koordynowanie działań. Osoba, która ma przeprowadzać ocenę ryzyka,
powinna być przede wszystkim kompetentna, powinna posiadać właściwe kwalifikacje do wykonania tego zadania.
Często konieczne jest, by zespół wykonujący to zadanie posiadał wiedzę w różnych specjalnościach. W takich przypad-
kach zaleca się, by osoby takie były powoływane do zespołu okresowo (np. gdy ocena ryzyka dotyczy wydziału, na
którym znajdują się maszyny lub urządzenia stwarzające specyficzne zagrożenia, urządzeń instalacji elektrycznych itp.)
lub udzielały konsultacji.
Jeżeli ocenę ryzyka mają przeprowadzić specjaliści z zewnątrz, to przed przystąpieniem do wyboru tych specjalistów
pracodawca powinien skonsultować się z pracownikami lub ich przedstawicielami oraz pracownikami służby bezpie-
czeństwa i higieny pracy. Podobne konsultacje należy przeprowadzić po zakończeniu pracy specjalistów zewnętrznych
w celu omówienia wyników oceny i wydanych zaleceń. Zaleca się, by konsultanci zewnętrzni posiadali potwierdzenia
swoich kompetencji lub kwalifikacji technicznych. Pracodawca powinien unikać zatrudniania osób z zewnątrz do roz-
wiązywania problemów, które mogą być rozwiązane przez pracowników organizacji.

Ad c) Osoby przeprowadzające ocenę ryzyka powinny posiadać ogólną wiedzę w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy, a ponadto umiejętności wynikające z procedury oceny ryzyka. Obowiązkiem pracodawcy jest ocenić, czy osoby,
które będą wykonywać ocenę ryzyka, taką wiedzę i umiejętności posiadają i, jeżeli jest to konieczne, zapewnić możli-
wość nabycia odpowiedniej wiedzy. Wiedza ta może być przekazana w ramach szkoleń przeprowadzonych we wła-
snym zakresie lub zleconych specjalistom zewnętrznym.
Szkolenia powinny być przeprowadzone według szczegółowego programu. Program taki powinien zawierać, jeżeli to
konieczne, poza wiedzą z bezpieczeństwa i higieny pracy z ukierunkowaniem na zagadnienia występujące w organiza-
cji (zakładzie), wiedzę odnośnie procedury oceny ryzyka oraz ogólnego podejścia do oceny ryzyka. Ponadto powinien
dotyczyć sporządzania i wykorzystania charakterystyk stanowisk pracy i urządzeń produkcyjnych, identyfikacji i cha-
rakteryzowania zagrożeń, metod jakościowych i, jeżeli to konieczne, ilościowych oceny ryzyka, metod zastosowania
i oceny środków ochrony w celu wyeliminowania lub zmniejszenia ryzyka, ustalania priorytetów w zakresie niezbęd-
nych działań, monitorowania zagrożeń i ryzyka, informowania pracowników o zagrożeniach i ryzyku z nich wynikają-
cych, zasadach postępowania w sytuacjach awaryjnych oraz prowadzenia dokumentacji w tym zakresie.

Ad d) Nie wszystkie czynności pracowników związane z pracą są wykonywane w oparciu o wymagania określone
w przepisach i normach. Wiele wymagań dla czynności, szczególnie tych, podczas wykonywania których występujące

zagrożenia nie powodują dużych skutków, nie jest ujętych przez przepisy i normy. Jeżeli pracodawca nie opracuje dla
tych czynności instrukcji postępowania, pracownicy tworzą własne zasady postępowania w oparciu o przyzwyczajenia
i nawyki. Potrzebną wiedzę o tak wypracowanych zasadach (niezbędną do oceny ryzyka) można zdobyć przez obser-
wację procesu pracy lub przez umożliwienie pracownikom udziału w procesie oceny ryzyka. Uzyskane od nich infor-
macje mogą być wykorzystane również do opracowania instrukcji pracy — tworzenia „prawa zakładowego”. Należy
zwrócić tu uwagę na to, że informacje uzyskiwane od pracowników powinny być starannie usystematyzowane i spraw-
dzone, bowiem ze względu na często występujące sprzeczności w interesach zainteresowanych, informacje te mogą
prowadzić do błędnych wniosków.
Zapewnienie udziału pracowników w ocenie ryzyka bardzo często ujawnia również wiele informacji związanych z nie-
formalnymi, niezgodnymi z zasadami i przepisami bezpieczeństwa pracy zachowaniami pracowników i dozoru. Nasile-
nie postępowania potocznie nazywanego „na skróty” występuje w pracach wykonywanych sporadycznie, szczególnie
gdy prace te wymagają pracochłonnego przygotowania.

Ad e) Osoby przeprowadzające ocenę ryzyka, poza posiadaniem niezbędnej wiedzy powinny mieć możliwość uzyska-
nia w miejscu pracy informacji w zakresie norm i wymogów prawnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz ryzyka występującego w danym miejscu pracy. Ponadto osoby te powinny znać właściwe zasady postępowania
w tych dziedzinach, dla których nie ma norm prawnych używanych w miejscu pracy materiałów, urządzeń i technolo-
gii, procedur wykonywania pracy oraz organizacji pracy. Powinny znać zagrożenia, prawdopodobieństwo i częstotliwo-
ści ich występowania oraz zależności między narażeniem na zagrożenie a skutkiem tego zagrożenia, stosowanych i mo-
żliwych do zastosowania środków ochrony eliminujących lub zmniejszających ryzyko.
Aby ocena ryzyka była wykonana prawidłowo i zostały osiągnięte cele, pracodawca powinien umożliwić dostęp do
tych informacji osobom wykonującym ocenę ryzyka.

Ad f) Przystępując do oceny ryzyka należy ocenić potrzeby i zakres prac. Pomocne w tym jest wykonanie wykazu sta-
nowisk pracy i ich analiza. Wykaz stanowisk pracy pozwala na usystematyzowanie ich ze względu na typ stanowisk,
pod kątem rodzaju prowadzonych na nich prac i wykonywanych czynności. Analiza stanowisk pozwala na wstępną
ocenę pod kątem zagrożeń oraz ustalenia priorytetów. Ocena ryzyka na stanowiskach o znanych poważnych zagroże-
niach będzie wykonywana w pierwszej kolejności. Stanowiska pracy biurowej oraz inne, o niewielkich skutkach zagro-
żeń, można świadomie oceniać później, w miarę możliwości i potrzeb. Analiza stanowisk pracy pozwala również na
wytypowanie stanowisk pracy stałych, podobnych oraz często zmienianych o takich samych czynnościach i charaktery-
stykach.
Dla stanowisk stałych, podobnych pozwoli to na wykonanie analizy ryzyka z zastosowaniem zasady podobieństwa —
wykonanie oceny ryzyka dla jednego stanowiska (muszą być spełnione warunki podobieństwa). Na przykład w zakła-
dzie, który ma wiele stanowisk tokarzy, przy czym każde z tych stanowisk posiada tę samą charakterystykę, ocenę
ryzyka można wykonać dla jednego stanowiska.
Dla stanowisk pracy często zmienianych, na których wykonywane są podobne czynności, ocenę ryzyka można wyko-
nać dla czynności o tych samych charakterystykach. Na przykład cieśla na budowie wykonuje czynności związane
z przygotowaniem elementów konstrukcji, ich transportem i montażem. Czynności związane z przygotowaniem —
prefabrykacja elementów — mogą być identyczne niezależnie od budowy, transport zaś i montaż elementów — różne,
zależne od warunków na budowie. Ocenę ryzyka można wykonać oddzielnie dla poszczególnych etapów stanowiska
cieśli: przygotowanie elementów, transport i montaż. Pozwoli to na wykorzystanie szczególnych etapów oceny ryzyka
dla różnych budów.

Ad g) Przystępując do oceny ryzyka zawodowego, należy określić sposób informowania pracowników o ryzyku zawo-
dowym. Od przyjętego sposobu informowania zależy sposób i szczegółowość opracowywania oceny ryzyka, a szcze-
gólnie jego dokumentowanie. Oczywiście można zastosować bardzo uproszczoną metodę informowania o ryzyku za-
wodowym, dając pracownikom do podpisania odpowiednio opracowany formularz. Spełniony zostanie wymóg prawny,
ale na pewno nie zostaną osiągnięte wynikające z oceny ryzyka cele. Aby te cele osiągnąć, informowanie o ryzyku
zawodowym należy raczej wprowadzić do programów szkoleniowych z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy dla
poszczególnych grup pracowniczych. Odniesiona zostanie dodatkowa korzyść. Przekazywana na szkoleniu wiedza jest
wiedzą praktyczną, związaną bezpośrednio z wykonywaną pracą, a nie teoretyczną. Uczestnicy szkolenia mogą brać
aktywny udział w szkoleniu i dyskutować o zagadnieniach praktycznie związanych z wykonywaną pracą. Szkolenie
takie jest atrakcyjne. Informowanie o ryzyku zawodowym podczas szkoleń umożliwia również przedstawienie, jak
wpływają środki ochrony na poziom ryzyka.

16.4. Algorytm oceny ryzyka zawodowego

Ocena ryzyka zawodowego jest procesem analizowania i wyznaczania dopuszczalności ryzyka. Ocena ryzyka jest na-
stępstwem logicznych kroków, jakie wykonuje się w systematycznym oraz systemowym badaniu zagrożeń, zdarzeń
niebezpiecznych w środowisku pracy. W wyniku tego badania, tam gdzie jest to wymagane, podejmowane są działania
zmierzające do zmniejszenia ryzyka. Ten łączny proces, obejmujący ocenę oraz eliminowanie lub ograniczanie ryzyka,
jest zarządzaniem ryzykiem.
Algorytm zarządzania ryzykiem zawodowym przedstawiono na rys. 16.1 na następnej stronie. W algorytmie tym proces
oceny ryzyka poddaje się iteracji (krokowemu powtarzaniu badania). Następnie, jeżeli jest to konieczne i możliwe,
zagrożenia są likwidowane bądź ograniczane przez podjęcie działań ograniczających lub eliminujących ryzyko.

Algorytm ten obejmuje:



analizę ryzyka:



określenie charakterystyki obiektu oceny ryzyka (stanowiska pracy),



identyfikację zagrożeń,



szacowanie ryzyka,



wartościowanie ryzyka (określenie wartości ryzyka),



ograniczanie lub eliminowanie ryzyka:



wybór działań ograniczających lub eliminujących ryzyko,



realizację działań ograniczających lub eliminujących ryzyko.

Analiza ryzyka kończy się podaniem wymaganej informacji potrzebnej do określenia wartości ryzyka. Na podstawie
tych informacji przeprowadza się wartościowanie ryzyka, tzn. określa się poziom (wartość) ryzyka. Podejmowana jest
decyzja o poziomie bezpieczeństwa badanego obiektu (stanowiska pracy, procesu, urządzenia lub maszyny) oraz
o podjęciu odpowiednich działań profilaktycznych.
Po wprowadzeniu działań profilaktycznych w celu sprawdzenia ich skuteczności należy przeprowadzić powtórnie oce-
nę ryzyka, uwzględniając wszystkie jej kroki. Działania ograniczające lub eliminujące ryzyko mogą spowodować zmia-
nę charakterystyki obiektu oraz rodzaj i wielkość zagrożeń.

16.4.1. Charakterystyka obiektu oceny ryzyka zawodowego

Pierwszym elementem algorytmu analizy ryzyka jest scharakteryzowanie obiektu oceny ryzyka, tzn. zebranie wszyst-
kich niezbędnych informacji do oceny ryzyka. By to uczynić, należy określić obiekt oceny ryzyka. Obiektem oceny ry-
zyka może być człowiek (np. pracownik), maszyna, urządzenie, instalacja, budynek itp. W przypadku oceny ryzyka za-
wodowego obiektem oceny ryzyka jest stanowisko pracy z wyposażeniem i warunkami na nim panującymi. Należy
przy tym pamiętać, że przedmiotem oceny ryzyka jest człowiek — pracownik wykonujący pracę na stanowisku. W pra-
ktyce, na wstępie powinno się ustalić najbardziej korzystne podejście do przeprowadzania oceny ryzyka. Kryterium,
jakie może mieć do tego zastosowanie, to kryterium wynikające z organizacji pracy w zakładzie i/lub miejsce wykony-
wania pracy.
Należy tu rozróżnić stanowiska pracy:



jednozawodowe o stałych warunkach pracy,



wielozawodowe o stałych warunkach pracy,



jednozawodowe o zmieniających się warunkach pracy,



wielozawodowe o zmieniających się warunkach pracy.

Rys. 32. Algorytm zarządzania ryzykiem zawodowym

W charakterystyce stanowiska pracy należy uwzględnić:
a) fazę używania obiektu,

b) granice obiektu,
c) wykonywane czynności,
d) poziom wykształcenia, doświadczenia, umiejętności i predyspozycje,
e) niedogodności,
f) inne osoby, które mogą być narażone na ryzyko,
g) inne informacje.

Ad a) Faza używania obiektu jest to stan, w jakim znajduje się obiekt w czasie użytkowania. Jeżeli mówimy o ryzyku za-
wodowym, dla którego obiektem oceny ryzyka jest stanowisko pracy pracownika, to fazą używania obiektu będzie stan
stanowiska pracy. Stan ten będą charakteryzować wykonywane przez pracownika czynności związane z procesem techno-
logicznym. Mogą to być czynności związane z wykonywaniem produkcji (dla operatora maszyny, kierowcy — eksploata-
cji), naprawami, przezbrajaniem, regulacjami itp. Dla stanowiska tokarza wykonującego przedmioty na tokarce przez to-
czenie fazą używania obiektu — tokarki, jest wykonywanie procesu produkcyjnego. Dla tej samej tokarki podczas wyko-
nywania napraw fazą używania obiektu będzie naprawa. Jeżeli tokarką będzie tokarka rewolwerowa, to zazwyczaj obsłu-
giwana jest przez pracownika o niższych kwalifikacjach — faza wykonywania produkcji, natomiast czynności ustawcze
i regulacyjne wykonuje inny pracownik, o odpowiednich kwalifikacjach — faza ustawień i regulacji. Fazy używania
obiektu mogą być ze sobą ściśle powiązane i wyszczególnianie ich z punku widzenia technologii może być nieistotne.
W przypadku oceny ryzyka zawodowego jest to konieczne, ponieważ czynności w poszczególnych fazach są wykonywane
najczęściej przez innych pracowników. Pracownicy ci wykonują te czynności w innych warunkach i są narażeni na inne

zagrożenia, mają inne ryzyko. W przypadku tokarki pracownikowi wykonującemu czynności w fazie produkcji ogranicza
się dostęp do stref niebezpiecznych przez zakaz zdejmowania osłon w czasie pracy tokarki. Pracownik wykonujący usta-
wienia i regulacje tokarki rewolwerowej często będzie musiał wykonywać te czynności przy zdjętych osłonach. Naprawa
np. zespołu napędowego tokarki bez zdemontowania osłon nie będzie możliwa.

Ad b) Przez granice obiektu należy rozumieć obszar, po którym porusza się operator obsługujący obiekt. W ocenie ryzyka
zawodowego będą to granice obszaru stanowiska pracy, po którym porusza się pracownik. Ustalenie granic stanowiska
pracy jest konieczne. W obszarze ustalonym przez te granice identyfikowane będą zagrożenia, na które narażony jest pra-
cownik. Ustalony przez granice obiektu obszar stanowiska pracy będzie zależał głównie od stosowanej organizacji pracy,
zakresu obowiązków i wykonywanych przez pracownika czynności. Dla tokarza wykonującego prace tokarskie, któremu
materiał i narzędzia będą dostarczać pracownicy innych służb, granicami obiektu — stanowiska pracy są granice obszaru
wokół tokarki. Jeżeli ten sam tokarz w ramach swoich obowiązków będzie wykonywał ostrzenie noży tokarskich, to grani-
ca stanowiska pracy obejmie również obszar, na którym znajduje się szlifierka-ostrzarka. Gdy na drodze między tokarką
i szlifierką-ostrzarką pracownik będzie narażony na istotne dla oceny ryzyka zagrożenia, to ustalając granice stanowiska
pracy należy uwzględnić również tę drogę. Do obowiązków tokarza może należeć, co często będzie miało miejsce w ma-
łym zakładzie pracy, samodzielne przygotowanie procesu pracy. Tokarz będzie pobierał materiał z magazynu lub placu
składowania w postaci pręta, transportował pręt na pilarkę, odcinał na pilarce potrzebny kawałek, a następnie toczył na
tokarce. W tym przypadku, mimo że będzie to dalej stanowisko tokarza, granice jego stanowiska będą bardzo szerokie
oraz będzie on narażony w ramach tych granic na dodatkowe zagrożenia. W szczególnym przypadku, np. dla elektryka-
konserwatora, obszarem jego stanowiska pracy może być cały zakład. W takim przypadku ustalając granice stanowiska
pracy należy jednak pamiętać o zasadach zdroworozsądkowych, co oznacza uwzględnienie tylko tych obszarów, na któ-
rych będą występować istotne zagrożenia.

Ad c) W ramach charakterystyki stanowiska pracy należy wykonać wykaz wykonywanych czynności. Wykonując wy-
kaz czynności szczególną uwagę należy zwrócić na te czynności, które będą miały istotny wpływ na ryzyko. Wykaz
czynności wykonywanych przez pracownika jest bardzo przydatny na etapie identyfikacji zagrożeń, systematyzuje
działania i zabezpiecza przed przypadkowym pominięciem zagrożeń podczas ich identyfikacji.
Ad d) Przez niedogodności należy rozumieć warunki środowiska pracy, które nie stanowią bezpośrednio zagrożenia dla
bezpieczeństwa pracownika, ale w poważnym stopniu sprzyjają powstawaniu tego zagrożenia. Niedogodnością może
być np. niedoświetlenie stanowiska pracy, konieczność używania niewygodnych środków ochrony, praca w cyklu wie-
lozmianowym, praca w nocy, nieprzystosowanie stanowiska pracy dla pracownika ze względu na jego wzrost, koniecz-
ność wykonywania pracy przy wymuszonej pozycji ciała lub w ograniczonej przestrzeni itp. Określając niedogodności
zauważone w czasie dotychczasowego używania obiektu, narzędzi, maszyn, urządzeń, należy uwzględniać zróżnicowa-
nie pracowników pod względem płci i wieku, prawo- lub leworęcznych, z ograniczonymi fizycznymi możliwościami
(np. wzrokowymi, słuchowymi, wzrostem, siłą). W praktyce może się okazać, że to, co dla jednego pracownika jest
niedogodnością mogącą mieć znaczenie dla bezpieczeństwa, dla drugiego będzie elementem nieistotnym. Przykładem
może być zatrudnienie pracownika posiadającego ograniczony poziom słyszenia na stanowisku pracy, na którym sto-
sowane są dźwiękowe sygnały ostrzegawcze.

Ad e) Zbierając informacje o stanowisku pracy należy brać pod uwagę poziom wykształcenia, doświadczenia oraz
umiejętności, jakie powinien posiadać pracownik na danym stanowisku, w tym również wszystkie wymagane upraw-
nienia. Wiedza najczęściej jest proporcjonalna do wykształcenia. Należy jednak pamiętać, że poziom wykształcenia nie
zawsze oznacza wiedzę. Pracownik może posiadać wysokie wykształcenie, ale gdy jest zatrudniony na stanowisku pra-
cy, na którym rodzaj jego wykształcenia nie odpowiada wymaganiom, jego wiedza może być mała. Prawdopodobień-
stwo popełnienia błędu przez pracownika z niewiedzy jest duże. Z drugiej strony świadomość ryzyka jest tym większa,
im wyższe jest wykształcenie pracownika.
Doświadczenie pracownika zwiększa bezpieczeństwo wykonywania pracy. Kierowca, który wiele tysięcy kilometrów
przejechał samochodem w różnych warunkach — zimą, latem, w terenie górskim, w zatłoczonych miastach itp., rza-
dziej będzie popełniał błędy niż kierowca, który dopiero otrzymał prawo jazdy. Doświadczenie kierowcy wzrośnie
jeszcze bardziej, gdy zdobył je kierując różnymi pojazdami o różnej masie i różnym poziomie technicznym.
Predyspozycje są cechą naturalną człowieka, która go charakteryzuje również w związku z wykonywaną pracą. Można
zauważyć, że jeżeli dwóch pracowników posiada ten sam poziom wykształcenia, wiedzy i doświadczenia, jeden pracow-
nik wykona lepiej powierzone mu zadanie, drugi zaś gorzej. Cecha ta ujawnia się również wtedy, gdy rozważa się bezpie-
czeństwo wykonania zadania. Jednemu pracownikowi można powierzyć samodzielne wykonanie zadania, drugi zaś, by
zadanie wykonać bezpiecznie, będzie wymagał ciągłego nadzoru.
Biorąc pod uwagę w ocenie ryzyka poziom wykształcenia, doświadczenia, umiejętności i predyspozycji należy uw-
zględniać operatorów (pracowników), uczniów i praktykantów oraz inne osoby, do obowiązków których nie należy pra-
ca na danym stanowisku, a okresowo z różnych przyczyn ją wykonują.

Ad f) Inne osoby, które mogą być narażone na zagrożenia na stanowisku pracy, to przede wszystkim osoby, które mogą
znaleźć się w strefie wykonywania pracy przez pracownika. Najczęściej będą to pracownicy wykonujący pracę wspólnie
w zespołach, pracownicy na sąsiednich stanowiskach pracy oraz pracownicy dozoru. Należy pamiętać również o pracow-
nikach innych przedsiębiorstw, którzy mogą wykonywać pracę na terenie zakładu i być okresowo narażeni na zagrożenia
z ocenianego stanowiska pracy. Często na te zagrożenia mogą być narażone inne osoby przebywające okresowo w strefie
stanowiska. Przykładem mogą być tu praktykanci, klienci, osoby z innych firm wynajmujących pomieszczenia na terenie
zakładu, które często bez uzasadnienia i nadzoru przebywają w różnych miejscach zakładu.
Uwzględniając inne osoby, które mogą być narażone na zagrożenia, należy postępować w sposób zdroworozsądkowy
na podstawie obserwacji i zdarzeń z przeszłości.

Ad g) Ponadto, jeżeli ma to istotne znaczenie dla oceny ryzyka zawodowego, należy wykorzystać takie informacje:



lokalizacja i opis stanowiska pracy oraz specjalne zadania na nim realizowane,



osoby pracujące na stanowisku z uwzględnieniem szczególnych kryteriów, takich jak: wymagane uprawnienia,
kobiety w ciąży, młodociani, osoby niepełnosprawne itp.,



stosowane niebezpieczne środki pracy, materiały i wykonywane operacje technologiczne,



wykonywane niebezpieczne czynności oraz sposób i czas ich wykonywania,



specjalne wymagania przepisów i norm dotyczących stanowiska,



zidentyfikowane zagrożenia, ich źródła i charakterystyki,



możliwe skutki występujących zagrożeń,



wypadki i choroby zawodowe i wszystkie inne szkodliwe lub uciążliwe efekty dla zdrowia pracowników,



inne czynniki zaobserwowane na stanowisku pracy, istotne dla bezpieczeństwa.

16.4.2. Identyfikacja zagrożeń

Identyfikacja zagrożeń jest procesem rozpoznawania, czy zagrożenie istnieje oraz czy zdefiniowano jego charakterysty-
ki. Identyfikując zagrożenia stwierdza się, jaki jest stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek, chorobę lub
inną szkodę.
Identyfikację zagrożeń należy rozpocząć od zapoznania się z niezgodnościami, tzn. niespełnieniem wymagań przepisów
i norm, jakie występują na stanowisku pracy, a następnie identyfikować wszystkie zagrożenia, których źródłem są wystę-
pujące czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe. Identyfikacja zagrożeń powinna również objąć historią stanu śro-
dowiska pracy na stanowisku, a zatem zagrożenia, które przyczyniły się w przeszłości do powstania wypadków przy pra-
cy, chorób zawodowych, awarii, zdarzeń niebezpiecznych.

Do identyfikacji zagrożeń powinno się wykorzystać:



listy kontrolne,



metody zaawansowane,



dokumentację techniczną,



normy określające wymagania bezpieczeństwa pracy,



dokumenty pomiarów czynników środowiska pracy.

16.4.3. Szacowanie ryzyka

Ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, po-
wodujących straty, w szczególności wystąpienie u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku za-
grożeń występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.

Parametrami ryzyka zawodowego, jak wynika z definicji, są:



stopień możliwej straty (skutków, konsekwencji) wynikającej ze zdarzenia,



prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego o określonej stracie.

Szacowanie ryzyka jest nadaniem materialnej cechy parametrom ryzyka lub inaczej przyporządkowanie parametrom
ryzyka odpowiednich wartości.
Przed przystąpieniem do szacowania i wartościowania ryzyka zawodowego należy wybrać metodę oceny ryzyka. Me-
tody oceny ryzyka opisano w rozdziale Metody badania zagrożeń i szacowania ryzyka. Ogólna zasada — szacowa-
nie parametrów ryzyka i wartościowania ryzyka zawodowego, jest taka sama dla każdej metody. W szczegółach oceny
występują różnice.

Parametry ryzyka zawodowego szacuje się oddzielnie dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia, uwzględniając okre-
ślone wcześniej ich charakterystyki oraz inne, opisane niżej, wpływające na poziom ryzyka elementy. Elementy te
przedstawia rysunek 16.2.

Rys. 16.2. Elementy ryzyka zawodowego

16.4.4. Wartościowanie ryzyka

Wartościowanie ryzyka jest formułowaniem sądu o ryzyku. Polega to na określaniu wartości ryzyka według przyjętych
kryteriów. Kryteria wynikają zazwyczaj z polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, jaka prowadzona jest przez pracodawcę
w organizacji. Polityka ta musi być oczywiście zbieżna z polityką ustaloną przez czynniki państwowe w tym zakresie,
którą określają wymagania przepisów prawnych, norm lub innych dokumentów. W przypadku braku unormowań pań-
stwowych organizacja powinna ustalić własne kryteria dopuszczalności ryzyka zawodowego wykorzystując ogólne wy-
magania w zakresie bezpieczeństwa pracy, wiedzę ekspertów, własne doświadczenie oraz opinie pracowników lub i ich
przedstawicieli. Praktycznie poziom ryzyka zawodowego, dla oszacowanych wartości parametrów ryzyka, określa się na
postawie przyjętej metody w poprzednim kroku procedury oceny ryzyka.
Na etapie tym następuje podjęcie decyzji odnośnie akceptacji poziomu ryzyka lub podjęcia kroków koniecznych do
zmniejszenia ryzyka lub zapewnienia, że ryzyko pozostanie na akceptowanym poziomie.

16.4.5. Porównywanie ryzyka zawodowego

Przeprowadzając szacowanie parametrów ryzyka oraz wartościowanie ryzyka dla każdego zagrożenia, można korzystać
z zasady porównywania ryzyka (podobieństwa ryzyka). Ryzyko zawodowe można porównywać dla identycznych oraz
podobnych stanowisk pracy lub dla wybranych czynności wykonywanych na stanowisku pracy. Warunkiem zastosowa-
nia porównywania ryzyka jest spełnienie następujących kryteriów:



porównywalne są czynności wykonywane na stanowisku pracy i charakter pracy,



porównywalne są zagrożenia i elementy ryzyka,



porównywalne jest środowisko wykonywania pracy,



porównywalne są pod względem bezpieczeństwa narzędzia, maszyny, urządzenia, materiały i technologia,



porównywalne jest użytkowanie narzędzi, maszyn i urządzeń.

Należy zwrócić uwagę, że mimo podobnych czynności wynikających z zastosowania środków pracy dla różnego śro-
dowiska pracy, należy wykonać ocenę ryzyka.

16.4.6. Działania wynikające z oceny ryzyka zawodowego

Jednym z celów oceny ryzyka zawodowego jest eliminowanie zagrożeń lub ograniczanie ich skutków. Osiągnięcie tego
celu jest możliwe przez podjęcie odpowiednich działań. Podjęcie tych działań w sposób systematyczny i optymalny
umożliwia plan działań korygujących i zapobiegawczych, opracowany na podstawie otrzymanych wyników oceny
ryzyka zawodowego. Plan działań korygujących i zapobiegawczych powinien być poprzedzony analizą potrzeb wynika-
jących z wyników oceny ryzyka zawodowego oraz analizą możliwości ekonomicznych i technicznych organizacji.
Analiza ta powinna stanowić podstawę do ustalenia priorytetów w działaniach zmierzających do eliminowania lub
ograniczania skutków zagrożeń, a w konsekwencji ograniczenia ryzyka zawodowego. Należy ocenić korzyści, jakie
osiągnie w wyniku realizacji podjętych działań organizacja i jej pracownicy.

Podstawową zasadą, jaką należy się kierować podejmując działania zmierzające do ograniczania zagrożeń, jest elimi-
nowanie zagrożeń, najlepiej u źródła, oraz stosowanie takich środków, które będą chronić jak najwięcej pracowników.
W myśl tej zasady środki ochronne prowadzące do ograniczania zagrożeń powinny być stosowane w kolejności:



środki techniczne eliminujące lub ograniczające zagrożenia u źródła,



środki ochrony zbiorowej,



środki organizacyjne i proceduralne,



środki ochrony indywidualnej.

Plan działań korygujących lub zapobiegawczych powinien kończyć się analizą, której wynik powinien stwierdzać, czy:



proponowane działania doprowadzą i w jakim zakresie do osiągnięcia postawionego celu,



po zrealizowaniu działań nie powstaną nowe zagrożenia, a jeżeli tak, to czy ryzyko z nich wynikające będzie do

zaakceptowania,



można wybrać inne, bardziej skuteczne środki,



pracownicy będą akceptować podjęte działania i wynikające z nich zmiany.

Po realizacji działań, w celu sprawdzenia ich skuteczności, należy wykonać ponownie ocenę ryzyka zawodowego.
Cele wynikające z realizacji planu działań korygujących i zapobiegawczych można uznać za osiągnięte, gdy:



zagrożenia będą zlikwidowane lub ryzyko przez nie powodowane zmniejszone,



zastosowane środki ochrony będą możliwe do użycia w określonych sytuacjach,



rodzaj zastosowanych środków ochrony jest odpowiedni i:



jest prawdopodobne, że będą one skuteczne i że nie będzie można ich obejść,



nie będą przeszkadzać przy wykonywaniu pracy,



ewentualne przewidywane straty przewyższą koszt zastosowania środków ochrony,



informacje zamieszczone w instrukcjach pracy są wystarczające i zrozumiałe,



wykonywanie pracy przy użyciu narządzi, maszyn i urządzeń jest zgodne z ich przeznaczeniem,



pracownicy i inne osoby posiadają odpowiednie oraz wystarczające kwalifikacje, by mogły być narażone na zagro-
żenia,



istnieją odpowiednie dokumenty, że zalecane metody pracy są stosowane oraz realizowane są wymagane szkolenia,



pracownicy są właściwie informowani o ryzyku resztkowym występującym w różnych fazach pracy na stanowisku,



gdy istnieje potrzeba zastosowania środków ochrony osobistej, to będą one dostarczone, a dostarczanie ich, sposób
użycia, wymagane przeszkolenie odpowiednio dokumentowane,



zastosowane dodatkowe środki zabezpieczające, jeżeli jest to konieczne, są wystarczające.

16.5. Dokumentowanie oceny ryzyka

Po dokonaniu oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy należy zapisywać wyniki tej oceny. Sposób dokumento-
wania ryzyka zawodowego powinien być opracowany przez pracodawcę. Szczegółowość dokumentowania, zawarte
w dokumentacji informacje, powinny odpowiadać potrzebom wynikającym z prowadzonej działalności, występujących
zagrożeń, struktury organizacyjnej i zatrudnienia. Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego powinna być tak opraco-
wana, by była punktem odniesienia do kolejnych wymaganych ocen ryzyka i zawierać tylko niezbędne informacje.
Należy unikać zapisów dotyczących tych samych wielkości w kilku dokumentach, ponieważ istnieje niebezpieczeństwo
pominięcia któregoś, gdy zachodzi konieczność dokonania poprawek lub wniesienia zmian. Jeżeli do oceny ryzyka
wykorzystywano informacje, które są zapisywane w innych dokumentach, np. wartości stężeń czynników środowiska
pracy, to w opracowywanej dokumentacji powinno się używać odnośników do tych dokumentów.

Dokumentacja ta powinna zawierać grupy informacji, jakie wynikają z procedury zarządzania ryzykiem zawo-
dowym:

a) charakterystykę stanowiska pracy,

b) informacje dotyczące identyfikacji zagrożeń,

c) szacowanie parametrów ryzyka i jego wartościowanie,

d) informacje dotyczące kryteriów akceptacji oraz poziomu ryzyka akceptowanego,

e) środki ochrony konieczne do zlikwidowania zagrożeń lub zmniejszenia ryzyka,

f) wynik końcowy oceny ryzyka oraz zalecenia dotyczące monitorowania ryzyka i jego okresowej oceny,

g) przepisy, normy lub wytyczne stosowane przy ocenie ryzyka.

Ad a) W charakterystyce stanowiska pracy powinny być umieszczone informacje mające istotny wpływ na bezpieczeń-
stwo pracy. Informacje te powinny zawierać:



rodzaj stanowiska pracy, wykonywane na nim operacje technologiczne i procesy pracy, ewentualnie czynności,
jeżeli jest to istotne dla bezpieczeństwa, wraz z czasem ich wykonywania,



wyposażenie stanowiska w narzędzia, materiały, maszyny, urządzenia oraz środki ochrony,



podstawowe wskaźniki bezpieczeństwa, takie jak, np. masa przenoszonych materiałów, temperatura, ciśnienie itp.,



lokalizację stanowiska pracy oraz ewentualne powiązania z innymi stanowiskami,



informacje o fazie obiektu, dla którego prowadzona była ocena ryzyka,



granice stanowiska pracy,



osoby pracujące na stanowisku, wymagany oraz posiadany przez te osoby poziom wykształcenia, wiedzy, zdolno-
ści i uprawnienia,



inne osoby, które mogą przebywać stale lub okresowo na stanowisku,



zarejestrowane informacje o niebezpiecznych zdarzeniach i niedogodnościach, jakie miały miejsce w przeszłości.

Ad b) Informacje dotyczące identyfikacji zagrożeń powinny zawierać typ zagrożenia, metodę identyfikacji lub źródło,
na podstawie którego zidentyfikowano zagrożenie. Krótką charakterystykę zagrożenia, sposób, w jaki może dojść do
kontaktu (np. kiedy może być narażony pracownik), stosowane środki ochrony. Jeżeli, mimo wystąpienia zagrożenia,
pominięto je w dalszej analizie, to również krótkie uzasadnienie.

Ad c) W części dotyczącej szacowania i wartościowania ryzyka zawodowego należy podać, jaką zastosowano metodę
oceny ryzyka i, jeżeli jest to konieczne, krótkie uzasadnienie wyboru metody. Zależnie od zastosowanej metody należy
także podać charakterystykę parametrów ryzyka, np. jego konsekwencje, ekspozycje oraz poziom wartościowanego
ryzyka. Jeżeli jest to istotne, to w opisie szacowania parametrów ryzyka powinno być podane źródło szacowania, np.
wypadki z przeszłości, dane i doświadczenie w szacowaniu parametrów ryzyka na podobnych stanowiskach lub przy
podobnych zagrożeniach, jak również wątpliwości w ocenie parametrów ryzyka i ich wpływ na wartościowanie ryzyka.
Należy zwrócić tu uwagę, że jeżeli w zastosowanej metodzie ryzyko wartościowane jest liczbą, to w dokumentacji
poziom ryzyka powinien być podany również opisowo.

Ad d) Wymagane jest, by kryteria akceptacji ryzyka zawodowego były podawane dla stanowisk pracy o dużym i bar-
dzo dużym ryzyku. Akceptowanie ryzyka dużego wymaga uzasadnienia, ze szczególnym wskazaniem zasad postępo-
wania lub wykonywania pracy. Powinny się tu znaleźć również informacje o szczególnych bądź rzadko spotykanych
zagrożeniach i związanym z nimi ryzykiem.
Ad e) Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego powinna zawierać sposoby uniknięcia skutków ryzyka. Powinny tu
być podane konieczne do zastosowania rodzaje środków ochrony oraz konsekwencje, jakie mogą mieć miejsce, gdy nie
będą one stosowane.

Ad f) Informacje końcowej oceny ryzyka powinny zawierać wartość ryzyka resztkowego, jeżeli ono występuje po za-
stosowaniu środków ochrony, sposób monitorowania ryzyka oraz, jeżeli to konieczne, wytyczne do następnej oceny
ryzyka, np. terminy, szczegóły dotyczące, jakich zagrożeń ma dotyczyć ocena ryzyka itp. Ponadto takie informacje, jak:



które grupy pracowników są szczególnie narażone na ryzyko;



jakie rodzaje ryzyka budzą obawy.

Ad g) Dokumentacja oceny ryzyka powinna również zawierać przepisy, normy i wytyczne, które wykorzystano lub na
podstawie których wykonano ocenę ryzyka. Mogą to być wymagania zewnętrzne, np. państwowe, ale również wprowa-
dzone w organizacji wewnętrzne zarządzenia.
Dokumentacja powinna wykazać, że cele oceny ryzyka zostały osiągnięte oraz sposób, w jaki to osiągnięto. Dokumen-
tacja oceny ryzyka powinna być prowadzona w porozumieniu z pracownikami i/lub ich przedstawicielami i przy ich
współudziale oraz powinna być im udostępniana do wglądu. Zainteresowani pracownicy powinni być informowani
o wyniku oceny, która dotyczy ich stanowiska pracy oraz działań podjętych w wyniku tej oceny. Dokumentacja powin-
na być również udostępniana pracownikom wyznaczonym przez pracodawcę do pełnienia funkcji związanych z bezpie-
czeństwem i higieną pracy.

16.6. Informowanie o ryzyku zawodowym

Po wykonaniu oceny ryzyka pracodawca ma obowiązek poinformować pracowników o poziomie ryzyka i jego skut-
kach. Sposób przekazywania tej informacji może być ustalony przez pracodawcę. Spełnienie tego obowiązku jest naj-
częściej realizowane poprzez przedstawienie pracownikowi do wglądu, opracowanej w zakładzie na podstawie oceny
ryzyka, karty informacji o ryzyku zawodowym. Należy pamiętać o opisanych wcześniej typach stanowisk pracy, jakie
rozróżnia się ze względu na rodzaje i organizację prac. Wynikające stąd praktyczne podejście do oceny ryzyka zawo-
dowego będzie miało również odbicie w sposobie informowania o ryzyku zawodowym. Na jednozawodowych stanowi-
skach o stałych warunkach pracy będzie to zazwyczaj jedna karta, na której zebrano wszystkie informacje, jakie pra-
cownik powinien otrzymać na temat ryzyka zawodowego. Dla stanowisk pracy wielozawodowych o stałych warunkach,
jednozawodowych o zmieniających się okresowo warunkach oraz wielozawodowych o zmieniających się warunkach,
informacja o ryzyku zawodowym może składać się z wielu kart, zależnie od tego, na jakim stanowisku i w jakich wa-
runkach pracownik będzie wykonywał pracę.
Przekazywanie informacji o ryzyku zawodowym przez kartę informacji stwarza jednak niebezpieczeństwo, że w prak-
tyce pracownicy odpowiedzialni za przekazywanie informacji o ryzyku zawodowym mogą się ograniczać tylko do
formalnego spełnienia obowiązku, tzn. żądania podpisywania karty przez informowanych pracowników, a treść infor-
macji nie będzie objaśniana. Z tego też powodu dobrze jest, jeżeli informowanie o ryzyku zawodowym odbywa się
w ramach szkoleń pracowników, a szczególnie szkoleń z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Program takich szko-
leń powinien uwzględniać wszystkie istotne dla pracownika, a wynikające z oceny ryzyka zawodowego elementy (nie
należy przekazywać pracownikom całej procedury zarządzania ryzykiem). Zgromadzona w ramach oceny ryzyka wie-
dza o stanowisku pracy, wszystkich istotnych dla ochrony pracy zachodzących na nim procesach, powinna być przeka-
zywana pracownikom na szkoleniach. Treści związane bezpośrednio ze stanowiskiem i wykonywaną na nim pracą oraz
umiejętny sposób ich przekazywania są czynnikami, które wzbudzą zainteresowanie pracowników i uatrakcyjnią szko-
lenia. Szkoleni pracownicy mogą brać czynny udział w dyskusjach o warunkach pracy na ich stanowisku i stosowanych
rozwiązaniach. Ponadto z dyskusji tych można czerpać wiedzę, którą można wykorzystać w okresowych ocenach ryzy-
ka.

Informując o ryzyku zawodowym należy pamiętać, że:



informowanie o ryzyku zawodowym pracowników jest obowiązkiem pracodawcy,



pracodawca ma obowiązek poinformować o ryzyku zawodowym wszystkich pracowników zatrudnionych w orga-
nizacji,



pracownicy powinni potwierdzić fakt poinformowania ich o ryzyku zawodowym,



informacja o ryzyku zawodowym powinna zawierać objaśnienia,



treść informacji powinna zawierać co najmniej:



informację o zagrożeniach,



skalę ryzyka — wynik wartościowania ryzyka,



zasady ochrony przed zagrożeniami.

W zależności od warunków, jakie są na stanowisku pracy, wykonywanych na nim czynności i występujących zagrożeń,
treść informacji o ryzyku zawodowym można rozszerzyć o wiedzę, jaką zgromadzono oceniając ryzyko zawodowe.
Karta informacji o ryzyku zawodowym z zamieszczonymi w niej dodatkowymi treściami może być jednocześnie swoi-
stą instrukcją bezpiecznego postępowania pracownika. Treść informacji o ryzyku zawodowym może zawierać:



charakterystykę stanowiska pracy,



informację o zagrożeniach wraz z ich charakterystykami,



skalę ryzyka,



charakter ryzyka, jego stałość, mierzalność, postrzegalność,



skutki ryzyka — wypadkowe, chorobowe,



prawdopodobieństwo, z jakim skutki te mogą wystąpić,



sposób, w jaki może dojść do kontaktu z zagrożeniami,



zasady ochrony przed zagrożeniami oraz kontroli ryzyka,



sposób reagowania pracowników w sytuacjach zagrożenia.

16.7. Ocena ryzyka zawodowego w narażeniu na czynniki biologiczne

Pierwszym krokiem przy ocenie ryzyka zawodowego w narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne jest charaktery-
styka stanowiska zawierająca następujące elementy:



procesy pracy,



typowe czynności w ramach procesu pracy,



czynniki biologiczne występujące w środowisku pracy,



miejsce występowania czynników biologicznych na stanowisku pracy,



dostępne ogólne informacje dotyczące narażenia.

Drugim krokiem jest identyfikacja i charakterystyka zagrożeń, gdzie należy określić:



rodzaj szkodliwego czynnika biologicznego,



źródło zagrożenia (np. człowiek, zwierzęta, gleba itp.),



grupę zagrożenia,



czas trwania narażenia,



potencjalne działanie,



drogi przenoszenia,



objawy zakażenia (tylko w przypadku, gdy objawy jednoznacznie wskazują jednostkę chorobową),



możliwe skutki zakażenia,



skuteczność metod profilaktycznych i leczenia,



ilość zachorowań w zakładzie.

Kolejnym krokiem jest szacowanie ryzyka:



prawdopodobieństwa zakażenia,



skutków zakażenia (choroby, ewentualne działania alergizujące i/lub wywołujące zatrucie),



ekspozycji na zakażenie.

W kroku czwartym wartościuje się ryzyko i określa się, czy jest ono dopuszczalne.
Po ocenie ryzyka należy wybrać działania ograniczające lub eliminujące ryzyko.

16.8. Ocena ryzyka zawodowego w narażeniu na czynniki chemiczne

Pierwszym krokiem przy ocenie ryzyka zawodowego w narażeniu na szkodliwe czynniki chemiczne jest charakterysty-
ka stanowiska:



procesy pracy,



typowe czynności w ramach procesu pracy,



czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy,



miejsce występowania czynników chemicznych na stanowisku pracy,



dostępne ogólne informacje dotyczące narażenia.

Drugim krokiem jest identyfikacja i charakterystyka zagrożeń, gdzie należy określić:



rodzaj szkodliwego czynnika chemicznego,



źródło zagrożenia,



stężenie w środowisku pracy,



czas trwania narażenia,



potencjalne działanie (niezależne, sumujące, synergistyczne — wspomagające, antagonistyczne — osłabiające),



drogi wchłaniania,



objawy zdrowotne,



możliwe skutki zdrowotne.

Kolejnym krokiem jest szacowanie ryzyka:



prawdopodobieństwa narażenia,



skutków narażenia (choroby, ewentualne działania alergizujące i/lub wywołujące zatrucie, poparzenie chemiczne
itp.),



ekspozycji na zagrożenie.

W kroku czwartym wartościuje się ryzyko i określa się, czy jest ono dopuszczalne.
Po ocenie ryzyka należy wybrać działania ograniczające lub eliminujące ryzyko.
W ocenie ryzyka zawodowego należy brać pod uwagę takie prace, w których może wystąpić istotny wzrost narażenia.
Do takich prac należą np. naprawy.
W przypadkach gdy występuje narażenie na kilka czynników chemicznych, należy ocenić ryzyko stwarzane przez
wszystkie czynniki chemiczne łącznie.