1

dr Monika Stankiewicz-Kopeć

Kulturoznawstwo, rok II, studia niestacjonarne

TOPOSY, ARCHETYPY, MITY A LITERATURA cz. II

Dzisiejszy wykład będzie kontynuacją poprzedniego, którego temat brzmiał „Toposy,

archetypy, mity a literatura”. Jak wspomniałam, zajęcia dotyczące wspomnianej kwestii

zaplanowałam na cykl, któremu poświęcę dwa kolejne wykłady.

Na ostatnim wykładzie otrzymali Państwo pewną bazę teoretyczną; m.in.

wyjaśniliśmy pojęcia toposu, archetypu, mitu, przypomnieliśmy główne toposy antyczne

(grecko-rzymskie) i biblijne.

Jak Państwo pamiętają, wyeksponowaliśmy przede wszystkim kwestię mitu - niejako

nadrzędną w stosunku do pozostałych. Przypomnieliśmy najważniejsze koncepcje mitu (np.

psychoanalityczna, strukturalna, funkcjonalna), rozmawialiśmy o funkcjach mitów w czasach

antycznych i porównywaliśmy je z rolą mitów w czasach współczesnych (literatura, film,

reklama, polityka). Mówiliśmy o XX-wiecznych mitach socjopolitycznych (m.in. o micie

przywódcy, wodza) i ich znaczeniu oraz o zagrożeniach jakie przyniosły (faszyzm,

komunizm).

Na dzisiejszych zajęciach skupię się już wyłącznie na relacjach między mitami,

toposami, archetypami a literaturą. Przykładów dostarczy nam przede wszystkim literatura

polska różnych epok. Ograniczę się do mitów antycznych (rzymsko-greckich). Dzisiaj nie

będę mówiła o mitach oraz toposach biblijnych, które dla nas chrześcijan stanowią sferę

sacrum. Kwestii literatura – Biblia poświęcę osobny wykład.

***

Chciałam podkreślić, że inspiracje mitologiczne w literaturze wcale nie muszą polegać

na bezpośrednich nawiązaniach do konkretnych mitów, na przywoływaniu nazw miejsc czy

postaci mitologicznych. Mogą natomiast dotyczyć kwestii szerszych, takich jak:

- mityzacja świata czyli nadawanie cech mitycznych poszczególnym składnikom

ś

wiata, uniezwyklenie go, „zaczarowanie” (jako opozycja do Weberowskiego „odczarowania

ś

wiata”). Z tym związany jest zabieg mityzacji czasu i przestrzeni oraz kreowanie nowych

mitów.

2

- myślenie mityczne (magiczne, symboliczne) - uogólniając, to taki sposób

rozumowania, który opiera się na przeświadczeniu, że życie jest tajemnicą, a poszczególne

wydarzenia mają charakter niewyjaśniany ponieważ ich sprawcą jest świat nadnaturalny. To

tłumaczenie zjawisk przyrody działaniem bogów, mieszanie snu i jawy, wiara, że świat

zamieszkują ludzie i istoty nadprzyrodzone. Myślenie mityczne polega na przypisywaniu

głębszego sensu pewnym przedmiotom, zdarzeniom, miejscom, przez co urastają do rangi

symbolu (por. ostatni wykład - uwagi M. Eliadego, E. Cassirera, E. Mieletinskiego). Taki

rodzaj myślenia jest charakterystyczny dla cywilizacji pierwotnych, dzieci, schizofreników.

Niekiedy dodaje się tutaj jeszcze poetów, o których Platon mawiał, że są opętani „boskim

szałem”, ale o tym później.

- obecności poszczególnych toposów, archetypów (symboli archetypicznych),

archemitów (Przypominam: pod nazwą toposów współcześnie rozumiemy powtarzające się

w literaturze i sztuce danej kultury odwieczne motywy i tematy; archetypy to według C.G.

Junga pierwowzory postaw i zachowań tkwiące w nieświdomości zbiorowej, wspólne

wszystkim ludziom niezależnie od różnic etnicznych i historycznych, zaś według N. Frye’a to

motywy powtarzające się w kulturze; z kolei archemit to prawzorzec fabularny, wspólny

mianownik dla mitów różnych kultur, np.: archemit poszukiwania, odnowy przez śmierć,

rywalizacji rodzeństwa),

- odwołania mogą dotyczyć także języka utworu, stylistyki, narracji, wreszcie

gatunków literackich mających związek z mitem (np.: epos, dramat, przypowieść, baśń).

Dokładnie kwestię tę omówił prof. Henryk Markiewicz w tekście, który poleciłam Państwu

przeczytać Literatura a mity [w:] Literaturoznawstwo i jego sąsiedztwo – dlatego teraz

ograniczyłam się jedynie do wymienienia poszczególnych elementów.

Przypominam, odwołania do mitologii mogą mieć rozmaity charakter; akceptowania

mitów, tworzenia kreacji na wzór mitów (mitologizacja), dyskusji z mitami (remitologizacja),

a nawet ich obalania (demitologizacja). O tym wspominałam Państwu już na ostatnim

wykładzie przy okazji charakteryzowania jednej z dwudziestowiecznych metod

interpretacyjnych, zajmującej się badaniem obecności mitu w tekstach literackich tzw.

metody archetypiczno-mitograficznej (jej twórcy to: Maud Bodkin, Northrop Frye).

Zanim przejdę do omawiania poszczególnych tekstów literackich w kontekście

metody

archetypiczno-mitograficznej,

chciałam

zwrócić

Państwa

uwagę

na

niebezpieczeństwa

wynikające

ze

zbyt

rygorystycznego

stosowania

tej

metody

interpretacyjnej. Przede wszystkim taka interpretacja upodabnia do siebie wszystkie utwory

nawiązujące do tego samego archemitu (np. archemitu podróży). W tym kontekście każdy

3

utwór oparty na mitycznym schemacie podróży można czytać jako opowieść o życiu losie,

doświadczeniu, poszukiwaniu, wtajemniczeniu, inicjacji, poznaniu. Może to prowadzić do

sytuacji absurdalnych, kiedy np. opisana w tekście literackim zwyczajna wycieczka w góry

będzie odczytywana jako symboliczna opowieść o zmaganiach z losem, wtajemniczeniu,

poszukiwaniu prawdy o sobie i świecie.

Kolejna wątpliwość związana jest z wartościowaniem dzieła literackiego. Czytelnik,

może odnieść mylne wrażenie, że już sama obecność w tekście literackim archemitu, toposu,

archetypu w pewien sposób uwzniośla utwór. Tym samym tworzy iluzję jego pozytywnej

wartości. To pułapka, bowiem należy pamiętać, że obecność schematu mitycznego wcale nie

przesądza o wartości dzieła. Ani mity, ani mityczne toposy pojawiające się w utworze nie

zmienią literackiego kiczu w arcydzieło! W tym miejscu należy pamiętać o procesie

konwencjonalizacji, który nie omija także toposów mitycznych.

Stąd wypływa kolejne niebezpieczeństwo; redukcja do jednego poziomu kiczu i

arcydzieła. Jako przykład podam popularną współcześnie (głównie wśród młodzieży) prozę

Paulo Coelho (ur. 1947 brazylijski pisarz i poeta). Jedna z najpopularniejszych jego powieści

Alchemik oparta jest na archemicie podróży - poszukiwania. Autor nie tylko nawiązuje wprost

do mitów, ale też sugeruje, że sam tworzy szczególnego rodzaju mit (język, narracja,

stylistyka, mityzacja czasu i przestrzeni). Jednak czy to wystarczy aby uznać ten konkretny

utwór za arcydzieło?

***

Mając na uwadze powyższe zastrzeżenia, można zaryzykować spojrzenie na literaturę

jako na swoistą grę z mitami i toposami (powroty do mitów, przetwarzanie mitycznych

toposów, interpretacje, reinterpretacje, obalanie mitów, tworzenie nowych). Podkreślał to już

Ernst Robert Curtius (1886-1956), wspomniany na ostatnich zajęciach, autor

monumentalnego dzieła Literatura europejska i łacińskie średniowiecze (wyd.1948), który

wyeksponował ciągłość i wspólnotę kultury europejskiej zamykającej się w obrębie tych

samych toposów. Zresztą, jak już Państwu wiadomo, Curtius wprowadził nowoczesne

rozumienie toposu dotąd funkcjonującego przede wszystkim na gruncie retoryki.

Omawiając stosunek do mitów polskich autorów z różnych epok, zdecydowałam się

na układ chronologiczny. Ułatwi to Państwu prześledzenie obecności antycznej topiki w

literaturze polskiej, umożliwi porównanie funkcji jaką wyznaczyły mitom i toposom

poszczególne

epoki

(funkcje

estetyczne,

dydaktyczno-moralizatorskie,

poznawcze,

4

rozrywkowe, ideologiczne: patriotyczne), pozwoli zwrócić uwagę na zależności owych

funkcji od takich czynników jak np.: światopogląd epoki, prądy filozoficzne, sytuacja

polityczno-społeczna.

Dzisiejszy

wykład

poświęcę

literaturze

najdawniejszej

–

tzw.

okresowi

staropolskiemu, w skład którego wchodzą trzy epoki: średniowiecze renesans i barok.

ŚREDNIOWIECZE

W dziejach kultury europejskiej średniowiecze obejmowało ok. 1000 lat. Już choćby

ten fakt wskazuje na niezwykłe zróżnicowanie epoki. Początki średniowiecza (media

tempora) wiążą się z datą upadku cesarstwa Zachodnio Rzymskiego w 476 r. – oczywiście

data jest symboliczna jak w większości przypadków jeśli chodzi o granice poszczególnych

epok. Koniec wiąże się z kilkoma datami: 1450 – wynalazek druku przez J. Gutenberga, 1453

– upadek Cesarstwa Bizantyjskiego, 1492 – lądowanie Kolumba w Ameryce.

Polskie średniowiecze nie stworzyło wielkiej literatury, chociaż już wtedy zaczęły

pojawiać się pierwsze utwory pisane w języku polskim (staropolskim).

1

Charakterystyczną

cechą literatury średniowiecznej jest jej szczególne zaangażowanie w kwestie religijne,

ś

wieckie, duchowe, społeczne. Generalizując; literatura średniowieczna służyła określonym

celom: pouczeniu, potępieniu zła, afirmacji dobra, wskazywaniu wzorców osobowych –tzw.

literatura parenetyczna (istniała jednak także literatura "rozrywkowo-prześmiewcza").

Panuje przekonanie, że średniowiecze zdecydowanie odcinało się od antyku.

Rzeczywiście, w średniowieczu, mity antyczne zazwyczaj uważano za relikty pogańskie. Nie

oznacza to jednak wcale, przestały one inspirować kulturę średniowieczną. W poezji wieków

ś

rednich (francuskiej, angielskiej) pojawia się np. mit trojański, którego podstawowym

1

Przypominam: wówczas obok kronik pisanych głównie po łacinie (Gall Anonim XII w, Wincenty Kadłubek

XIII, Janko z Czarnkowa koniec XIV w, Jan Długosz XV w.) powstawały pierwsze polskie utwory o charakterze

religijnym (np. psałterze, czyli zbiory psalmów). W tej chwili ograniczę się jedynie do wymienienia niektórych

tytułów, utwory te zostaną omówione na wykładzie poświęconym relacjom Biblia a literatura polska.

Najstarszymi średniowiecznymi zabytkami pisanymi w języku polskim są m.in.: Kazania świętokrzyskie (XIV

w.), Psałterz floriański (koniec XIV w.) zawierający teksty w języku polskim, łacińskim i niemieckim,

Bogurodzica (XV/XVI w) - najstarszy znany drukowany tekst poetycki w języku polskim, Biblia królowej Zofii

(lata pięćdziesiąte XV w.) - najstarsze tłumaczenie Starego Testamentu na język polski, Psałterz puławski

(XV/XVI w). W średniowieczu powstały także inne utwory, m.in.: O zachowaniu się przy stole (XV w.), Lament

ś

więtokrzyski (XV w.), Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (XV w.), Legenda o świętym Aleksym (XV w).

5

ź

ródłem w tym wypadku była nie Iliada Homera ale Eneida Wergiliusza – poety ukochanego

przez średniowiecze. W średniowieczu mit trojański niekiedy bywał adaptowany na potrzeby

państwowe - dla podkreślenia starożytności danego państwa. W literaturze angielskiej

pojawiają się próby wywiedzenia własnej historii od Troi. Napisany w XIV w. angielski

poemat zatytułowany Sir Gawain and the Green Knight (Pan Gawein i Zielony Rycerz),

mimo iż opisuje wydarzenie, które zaszło na dworze króla Artura, to zaczyna się od wzmianki

o Troi. Za sprawą Eneasza Troja jest tu praojczyzną Rzymian, z kolei od prawnuka Eneasza,

Feliksa Brutusa, wywodzi swą nazwę wyspa, zwana Brytanią. Chodzi tutaj o etymologię

opierającą się na podobnym brzmieniu imion: Brutus - Britannia.

Ś

redniowiecze inspirują wywodzące się z antyku alegorie m.in.: Piękno, Dobro,

Sprawiedliwość, Fortuna (przypominam, alegoria to obraz mający poza znaczeniem

dosłownym także jednoznaczny sens metaforyczny utrwalony przez konwencję).

Prawdą jest, że średniowiecze odwołuje się przede wszystkim do topiki biblijnej,

jednak należy pamiętać, że wieki średnie często łączą antyczne wyobrażenia mitologiczne z

chrześcijańskimi. Kultura średniowiecza w swoisty sposób przekształcała antyczną mitologię,

dostosowując jej poszczególne elementy do chrześcijańskiego światopoglądu epoki. Z tych

chrześcijańskich naleciałości będzie próbowała oczyścić antyk następna epoka – renesans.

Wreszcie, średniowiecze tworzy własną mitologię. Na bazie pradawnego archemitu podróży,

czy archetypu bohatera powstają np. staroangielskie legendy arturiańskie, starogermański cykl

o Nibelungach. Prastare opowieści o bohaterach przyjmują postać rycerskich eposów,

sławiących wyidealizowanych rycerzy zmagających się ze złem tego świata.

Co istotne, z czasem sama epoka średniowiecza stała się ofiarą negatywnej

mitologizacji. Wiek XVIII - oświecenie – epoka racjonalizmu, deizmu, empiryzmu, stworzyło

mit „ciemnego średniowiecza” – fanatycznego, zacofanego i okrutnego. Mimo że mediewiści

wypowiedzieli mu wojnę, mit ten (przekształcony w stereotyp) do dzisiaj pokutuje w

rozmaitych podręcznikach i opracowaniach. Patrzenie na wieki średnie przez pryzmat mitu

ciemnego średniowiecza, zubaża i marginalizuje wkład tej epoki w rozwój kultury

europejskiej. A przecież to właśnie wówczas tworzyły się zręby kultury i cywilizacji

europejskiej; rozwijała się filozofia (augustianizm, tomizm), filologia, powstawały

uniwersytety (ok. 40 w różnych miejscach Europy, w tym także w Krakowie).

Wraz z końcem średniowiecza zaczyna się nowożytność, następuje proces

racjonalizacji, który XIX wieczny filozof Max Weber nazwał „odczarowywaniem świata”.

Od tego czasu nauka stopniowo wypiera myślenie magiczne. Na skutek rozwoju cywilizacji

ś

wiat zaczyna jawić się jako uporządkowany i pozbawiony niezwykłości. Z tego punktu

6

widzenia średniowiecze to ostatnia epoka autentycznego myślenia magicznego. Co prawda

poeci następnych epok (głównie romantyzmu, modernizmu, XX w.) próbowali „zaczarować”

ś

wiat na nowo, jednak do autentycznego myślenia magicznego nie ma już powrotu.

RENESANS

Początek renesansu zaczyna się wraz z końcem średniowiecza i wiąże się z trzema

symbolicznymi datami (1450, 1453, 1492 –wspomniałam o nich przy okazji średniowiecza).

Koniec renesansu nastąpił wraz z końcem XVI w. Niektórzy badacze upatrują go już po

soborze trydenckim (1548), inni wydłużają czas trwania renesansu do końca wojny 30-letniej

w roku 1648.

Zwykło się podkreślać, że renesans to powrót do antyku; powtórne zainteresowanie

kulturą antyczną, inspiracje filozoficzne (stoicyzm, epikureizm, hedonizm), nawiązanie do

klasycznego ideału piękna (harmonia). To prawda, w epoce odrodzenia nastąpiło wzmożone

zainteresowanie kulturą antyczną, zaczęto interesować się także mitologią pogańską, pisano o

bogach starożytnych (jako pierwsi zrobili to Włosi - Natalis Comes Mythologiae libri X

1568). Renesans odrodził także mit Rzymu – centrum kultury i sztuki. Jednak nie oznacza to

wcale, że sztuka i literatura starożytna nie były obecne w kulturze średniowiecza (por. uwagi

powyżej). Różnica polegała przede wszystkim na tym, że średniowiecze łączyło antyk z

elementami chrześcijańskimi. Natomiast ideałem renesansu było oczyszczenie antyku z tych

naleciałości i odtworzenie go w pierwotnym kształcie.

Tak jak średniowiecze posiada swój mit negatywny, tak w odniesieniu do renesansu

stworzony został w XIX w mit pozytywny (głównie przez J. Burchardta). Renesans uznano za

okres humanizmu, indywidualizmu, postępu, rozwoju filozofii, za epokę odkryć naukowych.

Dzisiaj niektórzy badacze podważają ten mit, negując przełomowość renesansu choćby na

gruncie filozofii.

Jak powszechnie wiadomo, początkowe dzieje literatury polskiej wiążą się

z nazwiskami: Mikołaja Reja (1505-1569), a przede wszystkim Jana Kochanowskiego (1530-

1584). Oczywiście nadal pisano jeszcze w języku łacińskim (Jan Dantyszek, Klemens Janicki,

Andrzej Krzycki.

Mitologia antyczna stanowiła źródło inspiracji przede wszystkim dla Jana

Kochanowskiego – poety, sekretarza królewskiego, wychowanka Akademii Krakowskiej

i uniwersytetów zagranicznych. (Padwa). Kochanowski w swojej twórczości łączył motywy

mitologiczne z biblijnymi.

7

Na baczniejszą uwagę zasługuje dramat Odprawa posłów greckich wystawiony w

Jazdowie koło Warszawy w 1578 r. przed parą królewską: Anną Jagiellonką i Stefanem

Batorym. Utwór odwołuje się do tradycji antycznej: dotyczy przybycia do Troi posłów

greckich, chcących odzyskać uprowadzoną Helenę. Zakończona klęską misja posłów staje się

faktycznym początkiem wojny trojańskiej. Odprawa jest dramatem politycznym, a także

dramatem postaw moralnych (problem: państwo – jednostka; dobro osobiste – dobro

państwowe). Oparta na micie trojańskim Odprawa Kochanowskiego to przykład XVI-

wiecznej remitologizacji (przypominam: remitologizacja to doszukiwanie się w mitach

nowych sensów, odczytywanie ich na nowo, aktualizowanie). Odwołania do mitologii pełnią

tutaj funkcję ideologiczną (patriotyczną). Kostium mitologiczny posłużył autorowi jako

pretekst do wypowiedzenia się na temat współczesnej sytuacji państwa. W kłócącej się i nie

mogącej dojść do porozumienia Radzie Królewskiej współcześni Kochanowskiemu widzieli

Sejm polski, pełną egoizmu postawę Aleksandra utożsamiano ze stanowiskiem szlachty, a

gorzkie słowa: „O nierządne królestwo i zginienia bliskie gdzie ani prawa ważą ani

sprawiedliwość ma miejsce” odbierano jako ostrzeżenie dla Rzeczpospolitej. Z kolei

zakończenie dramatu: „Ba, radzimy też o wojnie, nie wszystko się brońmy: Radźmy, jako

kogo bić; lepiej niż go czekać!” rozumiano jako wezwanie do wojny z Moskwą.

Wspomniany dramat to jeden z najistotniejszych, przykładów antycznych

inspiracji Kochanowskiego. W jego twórczości pojawiają się jednak także inne liczne

odwołania do mitologii, m.in.: we fraszkach (Na lipę ), pieśniach (Ku Muzom), trenach, czy w

poemacie Satyr albo dziki mąż. Nawiązania te polegają nie tylko na wprowadzeniu

mitologicznych postaci i miejsc (Hesperydy Persefona, Parnas, Hades), ale także na

sięgnięciu do toposów mających swoje źródło w mitologii antycznej: topos świata teatru (O

ż

ywocie ludzkim I, O żywocie ludzkim II,, Człowiek Boże igrzysko), topos Arkadii (Arkadia

wiejska - ziemiańska Pieśń świętojańska o sobótce, głównie pieśń Panny I, VI, XII, Na dom w

Czarnolesie oraz Mikołaja Reja śywot człowieka poczciwego).) Renesansowy mit Arkadii

ziemiańskiej zakorzenił się w świadomości następnych epok. Po rozbiorach i utracie

niepodległości państwowej mit ów przemieni się w mit ojczyzny - raju utraconego.

BAROK

Barok to epoka rozciągająca się między odrodzeniem a oświeceniem. Zapowiedzi

baroku przynosi już schyłek wieku XVI. Zakłada się, że barok trwa przez cały wiek XVI, do

8

pierwszej połowy wieku XVIII. W Polsce przyjęto, że barok zaczyna się od ok. 1580 r. (tzw.

późny renesans) i trwa do 1764 r. Tło historyczne epoki to przede wszystkim wojna

trzydziestoletnia (1618-1648) i kontrreformacja, zaś w Polsce czasy saskie, wojny kozackie,

tureckie, potop szwedzki, czasy Sobieskiego.

Generalizując: barok w swoim światopoglądzie i kanonach estetycznych w znacznej

mierze przeciwstawiał się renesansowi. Była to epoka inna – chociaż to wcale nie znaczy, że

gorsza. Wieki kolejne (głównie wiek XVIII) stworzyły niesprawiedliwy i krzywdzący mit

baroku jako ''epoki upadku, kryzysu sztuki, zdziczenia obyczajów, nietolerancji religijnej''. Na

tak negatywny odbiór baroku złożyło się wiele faktów, między innymi schematyczne i

jednostronne porównywanie renesansu i baroku – epok zupełnie niewspółmiernych. Nie bez

znaczenia był także niski stan wiedzy o literaturze barokowej - wiele XVII-wiecznych

utworów pozostawało w rękopisach aż do połowy XIX lub nawet do XX wieku.

Barok był okresem rozwoju nauk przyrodniczych (Kepler, Galileusz, Heweliusz,

Newton), epoką wynalazków (mikroskop, termometr rtęciowy) i rozwoju filozofii (Pascal,

Leibniz, Newton, to właśnie już w baroku pojawiły się pierwsze zwiastuny oświeceniowego

racjonalizmu i empiryzmu - Kartezjusz, Locke). Barok to epoka niezwykle różnorodna, epoka

kontrastów (widać to choćby w odniesieniu do motywów mitologicznych i biblijnych,

koegzystujących ze sobą na gruncie literatury i sztuki). Można spotkać się z zarzutami, że

barok zepsuł sztukę i literaturę; zerwał z klasycznymi ideałami piękna, z prostotą odrodzenia,

odszedł w stronę szokujących kontrastów i przepychu formy. Należy jednak pamiętać, że

sztuka baroku – dająca wrażenie przepełnienia i przeładowania, wyrażała niepokój epoki, a

także miała na celu zniwelowanie filozoficznego lęku przed pustką (horror vacui).

Od czasów renesansu w Europie ukazywały się teoretyczne refleksje dotyczące

mitologii. W Polsce w pierwszych dziesiątkach XVII w pojawiło się dzieło Dii gentium

(Bogowie pogańscy) pióra Macieja Sarbiewskiego – jezuity, popularnego ówcześnie poety

neołacińskiego (tłumaczonego na wiele języków), teoretyka literatury, nadwornego

kaznodziei Władysława IV, nauczyciela poetyki w kolegiach jezuickich i Akademii

Wileńskiej. Jego dziełko było pierwszą na gruncie polskim tego rodzaju próbą syntezy

kulturowej rodzajem słownika symbolicznego.

Kostium mitologiczny pojawiający się bardzo często w literaturze barokowej pełnił

przede wszystkim funkcje estetyczną. Do arsenału mitologicznego sięgała głównie

9

kunsztowna poezja dworska, miłosna, towarzyska, oparta na pomysłowych konceptach

i zaskakujących paradoksach. Określa się ja mianem poezji marinistycznej (nazwa pochodzi

od nazwiska poety Giambattista Marina). Popularnym motywem w tego rodzaju utworach był

Eros godzący strzałą miłości kochanków, pojawiały się także zastępy mitologicznych nimf,

satyrów, muz (m.in. twórczość Jana Andrzeja Morsztyna). Barok, podobnie jak i

ś

redniowiecze upodobał sobie także alegorię.

Motywy mitologiczne w połączeniu ze światopoglądem chrześcijańskim i elementami

biblijnymi mogły pełnić także inną funkcję - moralizatorską. Przykładem jest utwór ks.

Samuela Twardowskiego Dafnis drzewem bobkowym (1636). Twardowski odczytuje

pochodzący z Owidiuszowych Metamorfoz mit o nimfie Dafne, która wolała zamienić się w

drzewo niż ulec prześladującemu ja swą miłością Apollinowi, w kontekście moralności

chrześcijańskiej. W ten sposób utwór staje się opowieścią o zwycięstwie cnoty nad

lubieżnością.

Omawiając literaturę renesansu wspomniałam o toposach świata teatru i Arkadii.

Barok kontynuuje je i rozwija. Topos świata teatru (połączony z tematyką vanitatywną)

pojawia się w twórczości Wacława Potockiego, Daniela Naborowskiego, Hieronima

Morsztyna czy Zbigniewa Morsztyna (Treny żałosne Apollona z Muzami). Renesansowy

topos Arkadii ziemiańskiej, w epoce baroku kontynuuje tzw. nurt ziemiański zwany także

dworkowym lub niekiedy sarmackim (J.Ch. Pasek Pamiętniki).

Oprócz niezwykle częstych nawiązań do mitologii antycznej, barok stworzył także

własne mity, a wśród nich jeden z najważniejszych dla kultury polskiej - mit sarmacki. W tym

wypadku istotna jest nie tylko sama geneza tego mitu i jego literackie realizacje. Ważna jest

także j późniejsza recepcja mitu, która nadała mu zdecydowanie negatywny wydźwięk.

W końcu wieku XVI pojawiły się dzieła zawierające mit o legendarnych praprzodkach

polskiej szlachty – Sarmatach - zamieszkujących ziemie na wschód od Wisły; walecznych

odważnych, gościnnych, kochających wolność, ceniących rodzinę (m.in.: kronika Macieja

Stryjkowskiego, roczniki Stanisława Sarnickiego). Do tej legendy twórcy barokowi dodali

jeszcze inne znaczące elementy zgodne z duchem swojej epoki: ideologię Polski jako

przedmurza chrześcijaństwa i ostoi katolicyzmu, umiłowanie tradycji, patriotyzm, apologię

swobód demokratycznych. Szukanie starożytnych korzeni nie było niczym niezwykłym;

wspomniałam już o próbach wywodzenia historii Anglii od Troi, z kolei Węgrzy uważali się

10

za potomków Hunów, Szwedzi - Wandalów. Dorabianie mitycznej genealogii w przypadku

obywateli siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej oprócz podkreślenia starożytności własnego

narodu i umotywowania pierwszorzędnej roli stanu szlacheckiego, miało jeszcze inny cel.

Była to próba objęcia jedną nazwą rozlicznych narodów wchodzących w skład ówczesnej

Rzeczypospolitej, próba stworzenia wspólnoty tożsamościowej.

Jeżeli chodzi o utwory literackie nurtu sarmackiego to należy wymienić przede

wszystkim: Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Transakcję wojny Chocimskiej Wacława

Potockiego (sarmacki patriotyzm), Psalmodię polską Wespazjana Kochowskiego (poezja

religijno-patriotyczna), listy Jana II Sobieskiego do królowej Marysieńki (model miłości).

Sarmatyzm to niełatwe dziedzictwo, pełne sprzeczności, ale przy tym niepowtarzalne.

Ideologia sarmacka narodziła się bowiem na skomplikowanym styku kulturowym; przez

ówczesną Rzeczpospolitą przechodziła granica między Europą Wschodnią (prawosławną) i

Zachodnią (katolicką). Dlatego sarmatyzm mógł wchłonąć elementy obu kultur a także

kulturę sąsiadującego z Rzeczpospolitą muzułmańskiego Orientu. Na przestrzeni kilku

wieków różnorodna i niepowtarzalna kultura sarmacka przekształciła się w jeden z

najbardziej znanych i co istotne, wciąż jeszcze obowiązujących, negatywnych polskich mitów

ideologicznych. Nadal wciąż jeszcze sięga się do wywodzącej się z czasów stanisławowskich

krzywdzącej opozycji: postępowość (nowoczesność) – wsteczność (sarmatyzm).

Niepochlebnych opinii o sarmackim modelu życia obyczajowego, kulturowego,

politycznego, w naszej historii i literaturze pokutuje wiele. Początek dały temu czasy

Stanisława Augusta Poniatowskiego (antysarmacka opozycja kosmopolityczna, która na

swoich usługach miała pióra Krasickiego, Niemcewicza, Zabłockiego). Osiemnastowieczną

nagonkę na sarmatyzm kontynuowały następne stulecia: obóz stańczyków i krakowska szkoła

historyczna, antysienkiewiczowska i antysarmacka kampania Stanisława Brzozowskiego i

Witolda Gombrowicza. Reszty dopełniła propaganda zaborcza, okupacyjna i komunistyczna.

Dzisiaj też nie jest lepiej: w podręcznikach do historii nadal eksponuje się zgubne

wpływy ideologii sarmackiej, pomijając lub marginalizując jej pozytywne aspekty. A te wcale

nie są bagatelne. Sarmatyzm przez wieki integrował szlachtę Rzeczypospolitej, był szkołą

patriotyzmu, poszanowania suwerenności, samorządności. Ci sami awanturnicy z

oświeceniowych satyr, komedii okazywali się zdolni do patriotycznego heroizmu, bowiem

wychowanie sarmackie potrafiło wykształcić niezwykle emocjonalny stosunek do ojczyzny.

To właśnie sarmatyzm ugruntował poczucie wielkości narodu i dumę z polskości. Kiedy

11

przyszły rozbiory – będące nie tylko efektem nieudolności politycznej naszych przodków, ale

także rezultatem polityki ekspansyjnej mocarstw ościennych pozostała już tylko jedna droga.

Nie droga reform, ale właśnie droga sarmacka zbrojna. Wówczas odżyły stare wzorce oraz

narodził się nowy nurt literacki neosarmatyzm (m.in. Pan Tadeusz, Zemsta, gawęda

romantyczna). W drugiej połowie XIX w, powrót do tradycji był jedną z możliwości obrony

przed wynarodowieniem i depresją narodową (Trylogia).

Podsumowując: kilkuwiekowa demitologizacja mitu sarmackiego przyniosła nam

więcej szkody niż pożytku. Ciągłe piętnowanie wad przez ostentacyjnie „obiektywnych”

krytyków polskiej rzeczywistości wprawiło nas w kompleksy, rozgoryczenie i w efekcie

przyniosło pogardę dla samych siebie – tę pogardę, która wyraża się w poczuciu, że polskie

społeczeństwo jest ksenofobiczne, prymitywne i nienowoczesne.

Na tym zakończę dzisiejszy wykład, następny będzie stanowił kontynuację omawianego

tematu. Na ćwiczeniach będziemy zajmowali się przeglądem najważniejszych toposów

w literaturze poszczególnych epok. Odpowiednie teksty literackie otrzymają Państwo na

zajęciach.

Literatura:

Podstawowa:

1.

Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński (wyd. najnowsze)

2.

H. Markiewicz, Literatura a mity, (w:) tego ,Literaturoznawstwo i jego sąsiedztwa,

Warszawa 1989 lub (w:) tegoż , Prace wybrane, t. V, Kraków 1997.

Uzpełniająca:

1.

R. Barthes, Mitologie, Warszawa 2000.

2.

M. Eliade, Sacrum, mit, historia, Warszawa 1993.

3.

M. Głowiński, Mity przebrane, Kraków 1990.

4.

E. Kuźma, Kategoria mitu, (w:) Nowe problemy metodologiczne literaturoznawstwa,

red. H. Markiewicz,, J. Sławiński, Kraków 1976.

5.

Słowniki (odpowiednie hasła):

12

•

Słownik literatury staropolskiej, pod red.

T. Michałowskiej, Warszawa 1990 i wyd.

nast.

•

Słownik literatury polskiego oświecenia, pod red.

T. Kostkiewiczowej. Wrocław

1977.

•

Słownik literatury polskiej XIX w, pod red.

J. Bachórza i A. Kowalczykowej

Wrocław: 1994.

•

Słownik literatury polskiej XX w, pod red.

A. Brodzkiej i in., Wrocław 1996.