Europejski System Banków Centralnych (ang. European System of Central Banks)
Europejski System Banków Centralnych (ESBC) rozpoczął swoją działalność wraz
z poczÄ…tkiem trzeciego etapu tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW)
i wprowadzeniem 1 styczna 1999 roku wspólnej waluty euro do bezgotówkowego obiegu.1
Przed rozpoczęciem działalności ESBC w państwach członkowskich trwał czteroletni okres
dostosowawczy, tak ażeby poszczególne krajowe banki centralne państw Unii Europejskiej
mogły funkcjonować we wspólnym Systemie. W tym celu musiały one przede wszystkim
dostosować krajowe przepisy prawne do przepisów wspólnotowych, szczególnie swoje
statuty. Najważniejszą kwestią było zagwarantowanie niezależności działania przy
wykonywaniu zadań powierzonych ESBC przepisami Traktatu ustanawiającego Wspólnotę
Europejską (obecnie zmieniony na podstawie Traktatu Lizbońskiego z 2007 r., nosi nazwę
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej).
Europejski System Banków Centralnych (ESBC) tworzą:
·ð Europejski Bank Centralny (EBC),
·ð krajowe banki centralne 27 paÅ„stw czÅ‚onkowskich UE.
Oznacza to, że do ESBC należą także banki centralne tych państw członkowskich, które nie
wprowadziły jeszcze euro  albo ze względu na swój specjalny status w tym zakresie (Dania
i Wielka Brytania), albo dlatego, że są objęte derogacją. Ta druga możliwość dotyczy Szwecji
i siedmiu z dwunastu państw członkowskich, które przystąpiły do Unii od maja 2004 r. Kraje
te zachowały swoje waluty krajowe i prowadzą własną politykę pieniężną, a do czasu
wprowadzenia wspólnej waluty ich banki centralne mają autonomię w tej dziedzinie. Oznacza
to również, że banki te nie uczestniczą w realizacji podstawowych zadań unii walutowej
takich jak prowadzenie wspólnej polityki pieniężnej.
Krajowe banki centralne państw spoza strefy euro muszą jednak przestrzegać zasady, że
celem polityki pieniężnej jest utrzymanie stabilności cen. Ponadto członkostwo w ESBC
wymaga mniej lub bardziej aktywnej współpracy z Eurosystemem w różnych dziedzinach.2
1
http://www.nbportal.pl/pl/np/euro/infopodst/co_to_jest_euro/esbc?nrpg=1 (odczyt z dn. 25.10.2011 r.)
2
http://www.ecb.int/ecb/educational/facts/orga/html/or_001.pl.html (odczyt z dn. 24.10.2011 r.)
Podstawą prawną funkcjonowania ESBC jest Traktat ustanawiający Wspólnotę
Europejską (TWE) oraz Statut Europejskiego Systemu Banków Centralnych
i Europejskiego Banku Centralnego (statut ESBC i EBC). Traktat stanowi, że ESBC
sprawuje funkcje w zakresie bankowości centralnej w odniesieniu do euro. Statut ESBC
precyzuje natomiast podział obowiązków między EBC a krajowymi bankami centralnymi.3
Europejski System Banków Centralnych nie posiada osobowości prawnej. W jego
imieniu, również na forum międzynarodowym, działa Europejski Bank Centralny, który
posiada najszerszy zakres zdolności prawnej dostępnej przez prawo wspólnotowe. Z tego
względu, zadania przypisane ESBC wykonywane są w głównej mierze przez EBC.4
Głównym celem statutowym ESBC jest utrzymywanie stabilności cen. O ile nie
narusza to celu podstawowego. ESBC wspiera swymi działaniami ogólną politykę
gospodarcza Wspólnoty, skierowaną na wzrost gospodarczy, zwalczanie bezrobocia,
ekspansję eksportową, rozwój regionalny, restrukturyzację oraz unowocześnienie
gospodarki.
Do podstawowych zadań realizowanych przez ESBC należy:
żð okreÅ›lenie i realizacja polityki pieniężnej w ramach strefy euro,
żð dokonywanie operacji walutowych zgodnie z zasadami wspólnej polityki
pieniężnej,
żð przechowywanie i zarzÄ…dzanie oficjalnymi rezerwami dewizowymi paÅ„stw
należących do strefy euro,
żð prowadzenie polityki emisyjnej w odniesieniu do euro,
żð zapewnienie niezawodnego i szybkiego systemu rozliczeÅ„ pieniężnych oraz
płatności.
Wspomagając wykonywanie głównych zadań, ESBC wypełnia również zadania
dodatkowe, takie jak:
żð gromadzenie danych i informacji statystycznych przy pomocy NBC i innych
instytucji,
żð dziaÅ‚alność analityczno-badawcza,
żð dziaÅ‚alność nadzorcza,
3
A. Górska: Europejski System Banków Centralnych. Drukarnia NBP. Warszawa 2004, s. 4.
4
http://www.nbportal.pl/pl/np/euro/infopodst/co_to_jest_euro/esbc?nrpg=1 (odczyt z dn.25.10.2011 r.)
2
żð dziaÅ‚alność prawotwórcza (uchwalanie rozporzÄ…dzeÅ„ decyzji, zaleceÅ„, opinii,
wytycznych, instrukcji),
żð peÅ‚nienie funkcji doradczych,
żð współpraca na forum miÄ™dzynarodowym.5
Dla prawidłowego wykonania zadań powierzonych przepisami Traktatu, konieczne było
zapewnienie ESBC szerokiego zakresu niezależności, której respektowanie zostało
zagwarantowane przepisami wspólnotowymi i krajowymi. Niezależność EBC
i poszczególnych krajowych banków centralnych państw UE przejawia się w czterech
aspektach jako:
żð niezależność instytucjonalna, która polega na zakazie przyjmowania wytycznych,
instrukcji, czy też sugestii od osób trzecich przy wykonywaniu zadań nałożonych na
banki przepisami prawa wspólnotowego;
żð niezależność funkcjonalna, bÄ™dÄ…ca uprawnieniem banków do samodzielnego
podejmowania decyzji w wypełnianiu zadań statutowych, a szczególnie związanych
z kształtowaniem polityki pieniężnej;
żð niezależność finansowa, polegajÄ…ca na zakazie wywierania nacisku w kwestiach
związanych z finansami banków oraz trwałym określaniu zasad tworzenia i podziału
funduszy banków;
żð niezależność personalna, która sprowadza siÄ™ do zapewnienia odpowiednio dÅ‚ugiej
kadencji członkom kierownictwa banku (kierownictwu EBC 8 lat, prezesom
narodowych banków centralnych minimum 5 lat) i określenia trybu ich powoływania
i odwoływania.6
Eurosystem
Eurosystem, czyli system bankowości centralnej strefy euro, tworzą:
żð EBC,
żð banki centralne 17 paÅ„stw czÅ‚onkowskich UE, których wspólnÄ… walutÄ… jest euro.
Zatem Eurosystem zawiera się w ESBC. Ponieważ decyzje EBC, np. w sprawie polityki
pieniężnej, mają de facto zastosowanie jedynie do krajów strefy euro, to właśnie Eurosystem
5
A. Górska: Europejski System Banków Centralnych. Drukarnia NBP. Warszawa 2004, s. 4-5.
6
http://www.nbportal.pl/pl/np/euro/infopodst/co_to_jest_euro/esbc (odczyt z dnia 25.10.2011 r.)
3
pełni kolegialnie funkcje bankowości centralnej dla tej strefy. W ten sposób Europejski Bank
Centralny i krajowe banki centralne razem realizują wspólne cele Eurosystemu.
17 państw członkowskich Unii Europejskiej, których walutą jest euro: Belgia, Niemcy,
Estonia, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Francja, WÅ‚ochy, Cypr, Luksemburg, Malta, Holandia,
Austria, Portugalia, SÅ‚owenia, SÅ‚owacja, Finlandia.
Europejski Bank Centralny
Wraz z wejściem w życie traktatu lizbońskiego EBC stał się instytucją Unii
Europejskiej (art. 13). Zgodnie z traktatem działalność EBC ogranicza się do jednej, ściśle
określonej dziedziny: funkcji banku centralnego w odniesieniu do waluty euro (art. 127 133
i 282 283 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej).
EBC ma siedzibÄ™ w Niemczech, we Frankfurcie nad Menem, gdzie zajmuje trzy
budynki w centrum miasta. Za kilka lat powstanie nowa siedziba, która będzie się mieścić we
wschodniej części Frankfurtu.
Kadry EBC (w 2009 r. około 1560 osób) są prawdziwie europejskie: pochodzą ze
wszystkich 27 państw członkowskich Unii Europejskiej. Początkowo pracownicy EIW i EBC
rekrutowali się głównie z banków centralnych państw unijnych; obecnie pracują tu też
specjaliści z innych sektorów.
Struktura organizacyjna EBC
Piony funkcjonalne Europejskiego Banku Centralnego, czyli obszary działalności,
dzielą się na dyrekcje generalne (DG) i dyrekcje (D), a te z kolei na działy i sekcje. Bieżącą
działalnością EBC kieruje Zarząd.
Struktura organizacyjna odzwierciedla zadania pełnione przez EBC. Można w niej wyróżnić
piony odpowiedzialne za procesy podstawowe  ściśle związane z zadaniami wyznaczonymi
przez traktat  oraz procesy pomocnicze.
Podstawowe obszary działalności
żð Dyrekcja Generalna BadaÅ„ Naukowych
żð Dyrekcja ds. Banknotów
4
żð Dyrekcja Generalna ds. Ekonomii
żð Dyrekcja Generalna Operacji Rynkowych
żð Dyrekcja Generalna SÅ‚użb Prawnych
żð Dyrekcja Generalna ds. StabilnoÅ›ci Finansowej
żð Dyrekcja Generalna Statystyki
żð Dyrekcja Generalna ds. Stosunków MiÄ™dzynarodowych i Europejskich
żð Dyrekcja Generalna ds. Systemów PÅ‚atnoÅ›ci i Infrastruktury Rynku
żð Program TARGET2-Securities
żð StaÅ‚e Przedstawicielstwo EBC w Waszyngtonie
Pomocnicze obszary działalności
żð Doradca ZarzÄ…du
żð Dyrekcja Generalna Administracji
żð Dyrekcja Audytu WewnÄ™trznego
żð Dyrekcja Komunikacji
żð Dyrekcja Generalna Sekretariat i SÅ‚użby JÄ™zykowe
żð Dyrekcja Generalna Kadr, Budżetu i Organizacji
żð Dyrekcja Generalna Systemów Informatycznych
Zadania EBC
W przeciwieństwie do krajowych banków centralnych, EBC realizuje stosunkowo niewiele
operacji, natomiast koncentruje się na formułowaniu polityki oraz kontrolowaniu, czy jego
decyzje sÄ… konsekwentnie wykonywane przez banki krajowe.
Do zadań EBC należy w szczególności:
żð Wytyczanie polityki Eurosystemu. Rada Prezesów EBC odpowiada za politykÄ™
pieniężną w odniesieniu do wspólnej waluty. W zakres tego zadania wchodzi
sformułowanie definicji stabilności cen, określenie sposobu analizy ryzyka
inflacyjnego itp.
żð Podejmowanie decyzji dotyczÄ…cych operacji polityki pieniężnej oraz jej
koordynacja i monitorowanie. EBC przekazuje krajowym bankom centralnym
szczegółowe instrukcje dotyczące operacji (wartość, czas, termin itp.) oraz sprawdza,
czy zostały prawidłowo wykonane.
5
żð Uchwalanie aktów prawnych. Organy decyzyjne sÄ… uprawnione  w Å›ciÅ›le
określonym zakresie  do wydawania aktów prawnych obowiązujących w obrębie
Eurosystemu, w tym wytycznych i instrukcji majÄ…cych na celu zapewnienie
konsekwentnego wykonywania zdecentralizowanych operacji przez krajowe banki
centralne. Organy te mogą ponadto, także w określonym zakresie, uchwalać
rozporzÄ…dzenia i decyzje obowiÄ…zujÄ…ce podmioty spoza Eurosystemu.
żð Zatwierdzanie emisji banknotów, w tym strategiczne planowanie oraz koordynacja
produkcji i emisji banknotów euro. EBC koordynuje ponadto prowadzone przez
Eurosystem prace badawczo-rozwojowe, a także działania związane
z bezpieczeństwem i jakością produkcji banknotów euro. Przy EBC działa Centrum
Analiz Fałszerstw zajmujące się analizą i klasyfikacją falsyfikatów euro i prowadzące
centralną bazę danych w tym zakresie, a także Międzynarodowe Centrum
Przeciwdziałania Fałszerstwom, uczestniczące we współpracy banków centralnych
z całego świata i działające pod egidą grupy G-10.
żð Interwencje na rynkach walutowych, w razie potrzeby wspólnie z poszczególnymi
krajowymi bankami centralnymi. Obejmują one kupno i sprzedaż papierów
wartościowych na rynkach walutowych.
żð Eksploatacja systemów pÅ‚atnoÅ›ci oraz nadzorowanie ich infrastruktury i innych
elementów infrastruktury rynku finansowego. Systemy płatności służą do
przekazywania pieniędzy w obrębie systemu bankowego. EBC zajmuje się
eksploatacją systemu T2-ECB, stanowiącego element systemu TARGET2 (do obsługi
płatności w euro). Ponadto EBC wraz z krajowymi bankami centralnymi należącymi
do Eurosystemu realizuje niektóre zadania w zakresie nadzoru, który jest jedną
z funkcji banku centralnego. Celem nadzoru jest zwiększanie bezpieczeństwa
i efektywności infrastruktur rynku finansowego i instrumentów płatniczych poprzez
monitoring, a w razie potrzeby także zalecanie zmian
Do zadań EBC należy także:
żð Współpraca miÄ™dzynarodowa i europejska. Aby przedstawiać swoje poglÄ…dy na
szczeblu międzynarodowym i europejskim, EBC uczestniczy w spotkaniach na
różnych forach. W grudniu 1998 r. EBC jako jedyny bank centralny na świecie
uzyskał status obserwatora przy Międzynarodowym Funduszu Walutowym (MFW)
i obecnie bierze udział we wszystkich posiedzeniach Zarządu MFW w sprawach
6
istotnych dla unii gospodarczej i walutowej. W tym celu ustanowił swoje stałe
przedstawicielstwo w Waszyngtonie. EBC bierze także udział w spotkaniach grup G-7
i G-20 oraz Rady Stabilności Finansowej. Na szczeblu Unii Europejskiej prezes EBC
jest regularnie zapraszany na spotkania Eurogrupy, tj. comiesięczne nieformalne
zebrania ministrów finansów strefy euro. EBC może także brać udział
w posiedzeniach Rady UE, gdy omawiane są sprawy dotyczące celów i zadań
Eurosystemu.
żð Publikacja sprawozdaÅ„. ObowiÄ…zki sprawozdawcze okreÅ›la statut Europejskiego
Systemu Banków Centralnych (art. 15). Do obowiązkowych sprawozdań należą:
Biuletyn Miesięczny, skonsolidowane sprawozdanie finansowe Eurosystemu oraz
Raport Roczny EBC.
żð Monitorowanie ryzyka finansowego. Obejmuje ocenÄ™ ryzyka zwiÄ…zanego
z papierami wartościowymi, czy to nabywanymi w związku z zarządzaniem
funduszami własnymi i rezerwami zagranicznymi EBC, czy to przyjmowanymi jako
zabezpieczenie w operacjach kredytowych Eurosystemu.
żð PeÅ‚nienie funkcji opiniodawczej na rzecz instytucji unijnych i wÅ‚adz
krajowych. EBC wydaje opinie o projektach wspólnotowych i krajowych aktów
prawnych w sprawach należących do jego kompetencji.
żð Prowadzenie systemów informatycznych. EBC i krajowe banki centralne stworzyÅ‚y
kilka wspólnych systemów operacyjnych dla ułatwienia realizacji
zdecentralizowanych operacji. Systemy te pomagają zachować jednorodność
funkcjonalną Eurosystemu. Składają się na nie procedury, aplikacje i systemy
informatyczne, zorganizowane w formie sieci gwiaz
dzistej, której ośrodek stanowi
EBC.
żð Strategiczne i taktyczne zarzÄ…dzanie rezerwami zagranicznymi EBC. Zadanie to
obejmuje określenie długoterminowych preferencji w zakresie relacji stopy zwrotu do
ryzyka dla zagranicznych aktywów rezerwowych (strategiczna alokacja aktywów),
dostosowywanie profilu ryzyka i rentowności do aktualnej koniunktury rynkowej
(taktyczna alokacja aktywów) oraz określanie wytycznych inwestycyjnych i ogólnych
ram operacyjnych.7
7
http://www.ecb.int/ecb/educational/facts/orga/html/or_004.pl.html (odczyt z dn. 24.10.2011 r.)
7
Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego
Punktem wyjścia dla mechanizmu transmisji polityki pieniężnej jest zarządzanie
poziomem płynności i sterowanie krótkoterminowymi stopami procentowymi przez banki
centralne.
W procesie transmisji decyzji polityki pieniężnej ważną rolę odgrywa będący częścią
rynku finansowego rynek pieniężny, ponieważ zmiany polityki pieniężnej najszybciej
wywierają wpływ właśnie na ten rynek. Głęboki i zintegrowany rynek pieniężny stanowi
podstawę efektywnej polityki pieniężnej, ponieważ zapewnia równomierny podział płynności
zapewnianej przez banki centralne i jednolity poziom krótkoterminowych stóp procentowych
na całym obszarze wspólnej waluty. Warunek ten był spełniony prawie od samego początku
trzeciego etapu UGW, kiedy to krajowe rynki pieniężne zostały skutecznie połączone w jeden
sprawny rynek pieniężny strefy euro. Dla celów sterowania krótkoterminowymi stopami
procentowymi Eurosystem dysponuje zestawem instrumentów polityki pieniężnej, na który
składają się operacje otwartego rynku, operacje banku centralnego na koniec dnia i rezerwa
obowiÄ…zkowa.8
Operacje otwartego rynku można podzielić na:
żð podstawowe operacje refinansujÄ…ce , czyli regularne transakcje zasilajÄ…ce
w płynność, przeprowadzane co tydzień, z jednotygodniowym terminem zapadalności;
żð dÅ‚uższe operacje refinansujÄ…ce, czyli transakcje zasilajÄ…ce w pÅ‚ynność,
przeprowadzane co miesiąc, z trzymiesięcznym terminem zapadalności;
żð operacje dostrajajÄ…ce, czyli takie, które można przeprowadzać w celu zmiany
sytuacji płynnościowej na rynku pieniężnym i kształtowania stóp procentowych.
W szczególności celem tych operacji jest złagodzenie wpływu niespodziewanych
wahań płynności na stopy procentowe;
żð operacje strukturalne, które mogÄ… być prowadzone przez Eurosystem w formie
transakcji odwracalnych, transakcji bezwarunkowych (outright) i emisji certyfikatów
dłużnych.
Eurosystem oferuje również dwa rodzaje operacji banku centralnego na koniec dnia,
które ustalają granice rynkowej stopy procentowej overnight poprzez absorbowanie lub
zasilanie w płynność:
8
Publikacja: Europejski Bank Centralny. Eurosystem. s. 21.
8
żð kredyt w banku centralnym na koniec dnia, dziÄ™ki któremu instytucje kredytowe mogÄ…
uzyskać płynność overnight z krajowego banku centralnego, udzielając zabezpieczenia
w postaci określonych aktywów (tzw. aktywów kwalifikowanych);
żð depozyt w banku centralnym na koniec dnia, z którego mogÄ… skorzystać instytucje
kredytowe , aby złożyć depozyt overnight w krajowym banku centralnym
Eurosystemu.
Ponadto Eurosystem nakłada na instytucje kredytowe obowiązek utrzymywania
minimalnych rezerw na rachunkach w krajowych bankach centralnych. Każda instytucja
kredytowa musi przechowywać określony procent niektórych lokat klientów (a także
niektórych innych pasywów bankowych) na rachunku depozytowym we właściwym
krajowym banku centralnym przez okres utrzymywania rezerw wynoszący średnio około
jednego miesiąca. Rachunki te są oprocentowane według stopy krótkoterminowej. Celem
systemu rezerwy obowiązkowej jest stabilizacja stóp procentowych rynku pieniężnego
i stworzenie (lub zwiększenie) strukturalnego niedoboru płynności w systemie bankowym.9
Nadzór bankowy w UE
Bezpośrednią odpowiedzialność za nadzór bankowy i stabilność finansową ponoszą właściwe
organy każdego państwa członkowskiego UE, ale Traktat nakłada na ESBC zadanie
wspierania polityki prowadzonej przez kompetentne organy w zakresie nadzoru
ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi oraz w zakresie stabilności systemu
finansowego.
Zadanie to realizowane jest w trojaki sposób:
żð Po pierwsze ESBC monitoruje i ocenia stabilność finansowÄ… w strefie euro i caÅ‚ej
Unii. W ten sposób uzupełnia i wspiera działania podejmowane na poziomie
krajowym przez krajowe banki centralne i organy nadzoru w celu utrzymania
stabilności finansowej w poszczególnych krajach.
żð Po drugie ESBC opiniuje i weryfikuje wymogi nadzorcze i regulacyjne dla instytucji
finansowych. Zadanie to EBC realizuje głównie w ramach udziału we właściwych
międzynarodowych i europejskich organach nadzorczych i regulacyjnych, takich jak
9
Publikacja: Europejski Bank Centralny. Eurosystem. s. 22.
9
Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego, Europejski Komitet Bankowy i Komitet
Europejskich Organów Nadzoru Bankowego.
żð Po trzecie EBC wspiera współpracÄ™ pomiÄ™dzy bankami centralnymi a organami
nadzoru w odniesieniu do spraw leżących w zakresie wspólnego zainteresowania (np.
nadzoru nad systemami płatności, zarządzania kryzysami finansowymi).
Działania te realizowane są z pomocą Komitetu Nadzoru Bankowego, który skupia ekspertów
z unijnych banków centralnych i organów nadzoru.10
31
10
Publikacja: Europejski Bank Centralny. Eurosystem. s. 30-31.
10