WETERYNARIA
ARTYKUA
KONGRESOWY
W PRAKTYCE
dr n. wet. Krzysztof Niemczuk
Laboratorium Diagnostyki Serologicznej / Zakład Chorób Bydła i Owiec,
Państwowy Instytut Weterynaryjny  Państwowy Instytut Badawczy, Puławy
Informacje ostatnich lat wskazują, że gorączka Q stanowi wciąż istotny problem
zdrowotny ludzi i zwierzÄ…t. Jest ona zakaz
nÄ… i zaraz
liwÄ… chorobÄ… zwierzÄ…t domowych
i dzikich, stwierdzaną na wszystkich kontynentach, która przenosi się często na
człowieka, powodując wówczas masowe zachorowania z objawami podobnymi do
ostro przebiegajÄ…cej grypy.
GorÄ…czka Q
EPIDEMIOLOGIA, DIAGNOSTYKA LABORATORYJNA
I ZASADY POST
POWANIA
Gorączkę Q, którą uprzednio zwano Wraz ze wzrostem międzynarodowego Według światowych ekspertów ds. zwal-
query fever query  zapytanie), po raz obrotu handlowego zwierzętami i produk- czania bioterroryzmu czynnik wywołujący
query fever (ang. query
query fever query
pierwszy rozpoznano w 1935 r. w rejonie tami pochodzenia zwierzęcego istnieje stałe gorączkę Q (Coxiella burnetii z powodu
Coxiella burnetii),
Coxiella burnetii
Queenslad w Australii. Nazwa choroby po- zagrożenie występowania gorączki Q w na- swej wyjątkowej zakaz
ności drogą aerozo-
chodzi prawdopodobnie od pierwszej litery szym kraju. Tym bardziej, że jej endemicz- lu, traktowany jest jako bardzo efektywny
tej prowincji. Niektórzy jednak sądzą, że ne ogniska w przyrodzie stwierdzane są składnik broni biologicznej. Minimalna
chorobę tę nazwano gorączką Q od pierw- u naszych sąsiadów. Potwierdzają to wyniki liczba patogenów wymagana do zakażenia
szej litery angielskiego słowa query, które badań monitoringowych prowadzonych człowieka wynosi 1-10 mikroorganizmów.
oznacza zapytanie, wątpliwość, bowiem stale w Zakładzie Chorób Bydła i Owiec Według ocen WHO 50 kg pudru zawie-
kiedy chorobę tę opisano nie było wiadomo, Państwowego Instytutu Weterynaryjnego rającego C. burnetii może spowodować
C. burnetii
C. burnetii
jaki czynnik ją wywołuje.  Państwowego Instytutu Badawczego porównywalną do tularemii czy wąglika
W Polsce pierwsze ognisko gorączki Q (PIWet-PIB) w Puławach, gdzie w ramach liczbę zachorowań. Gorączka Q, mimo że
zostało rozpoznane w 1956 r. w miejsco- działającego krajowego laboratorium nie charakteryzuje się wysoką śmiertel-
wości Owczary w woj. nowosądeckim. Od referencyjnego ds. gorączki Q bydła, u im- nością, ma duże znaczenie w warunkach
tej pory w kraju notowano jeszcze kilka portowanych krów notowane są przypadki wojennych, ponieważ ze względu na
ognisk tej choroby zarówno wśród ludzi, zwierząt z wysokim mianem przeciwciał zazwyczaj ciężki przebieg chory wymaga
jak i zwierząt. Wszystkie zarejestrowane anty-Coxiella burnetii. Ponadto stwierdzono długotrwałej opieki medycznej. Ponadto
przypadki dotyczą zwierząt (owiec, bydła, jedno ognisko schorzenia wśród bydła ro- duża oporność zarazka na wysychanie,
kóz) lub surowców od nich pochodzą- dzimego. Potwierdza to tezę, że gorączka Q wilgoć, wysoką lub niską temperaturę
cych (skóry i wełny), importowanych jest wciąż aktualnym i ważnym problemem sprzyja jego długotrwałemu przebywaniu
do Polski. epizootycznym. w powietrzu, na skórze, wełnie i słomie.
MONOGRAFIA  CHOROBY ZAKAy
NE PRZEŻUWACZY
32
WETERYNARIA
ARTYKUA
KONGRESOWY
W PRAKTYCE
Dla przykładu należy nadmienić, że w kale Wśród izolatów C. burnetii
RzÄ…d: Rickettsiales (Riketsje)
Rickettsiales
Rickettsiales
ludzkim przeżywa do 2 lat (w kale kleszczy wykazano szczepy różniące się
Rodzina: Rickettsiaceae
do 6 lat), w wodzie 2-3 lata, w sierści do patogennością. Badania gene-
" Rodzaj: Rickettsia " Rodzaj: Coxiella
1 roku, w mięsie 1 miesiąc, natomiast tyczne tych szczepów pozwoliły
 R. prowazekii  C. burnetii
w produktach mlecznych 1-2 miesiące. powiązać zakres patogenno-
 R. typhi
Gorączkę Q wywołuje Coxiella burnetii, ści z różnicami w określonych
 R. canada " Rodzaj: Ehrlichia
która w systematyce (ryc. 1) usytuowana plazmidach. Na tej podstawie
 R. ricketsii  E. sennetsu
jest w rodzinie Rickettsiaceae, jako od- wyróżniono 6 genetycznych
 R. sibirica  E. chaffeensis
rębny rodzaj Coxiella (często określana grup: Grupy I (szczep Hamil-
Coxiella
Coxiella
 R. conori  E. equi
jako drobnoustrój riketsjopodobny). Jest ton), II (szczep Vacca), III (szczep
 R. parkeri  E. canis
to drobnoustrój pozbawiony możliwości Rasche) stanowią izolaty posia-
 R. australis  E. phagocytophila
ruchu, pleomorficzny, przechodzący przez dające plazmid Q pH1, które są
 R. akari  E. risticii
filtry bakteryjne o wymiarach 0,3-1,5 µm odpowiedzialne za ostrÄ… postać
 R. montana  E. muris
x 0,25 µm, Gram-ujemny, ale niekiedy gorÄ…czki Q u ludzi. GrupÄ™ IV
 R. tsutsugamushi  E. ewingii
barwiÄ…cy siÄ™ Gram-dodatnio. Opisano dwie (szczep Biotzere) stanowiÄ… izo-
 R. japonicum  E. platys
formy morfologiczne, większą określaną laty zawierające plazmid QpRS,
 R. rhipicephali
jako większy wariant komórkowy  LCV wywołujące chroniczną po-
 R. felis
feli
feli
(0,4-1,0 µm) oraz mniejszÄ… okreÅ›lanÄ… stać choroby u ludzi. GrupÄ™ V
Ryc. 1 Taksonomia drobnoustrojów z rodziny Rickettsiaceae
jako mniejszy wariant komórkowy  SCV (szczep Corazon) wyróżnia niska
(0,2-0,4 µm). Bakterie te namnażajÄ… siÄ™ zawartość plazmidowego DNA, a sekwencja podwyższenie wewnÄ™trznej ciepÅ‚oty ciaÅ‚a,
tylko w żywych komórkach zwierzęcych QpRS zintegrowana jest z chromosomal- utrzymujące się przez kilka dni. Ponadto
(hodowle tkankowe, zarodki kurze). Wy- nym DNA. Izolaty tej grupy odpowiedzialne stwierdza się stan zapalny gałek ocznych,
stępują w cytoplazmie i łatwo ulegają są za wywoływanie chronicznych postaci objawiający się większą ilością płynu su-
fagocytozie, wykazując przy tym oporność zapalenia wsierdzia (endocarditis Grupa rowiczo-śluzowego wypływającego z worka
endocarditis).
endocarditis
na wewnątrzkomórkową inaktywację. VI (szczep Dod) zawiera plazmid QpDG, spojówkowego i nosa. Wymienione obja-
Sfagocytowana komórka może nie tylko izolowana od gryzoni i dotąd uważana za wy ogólne nie dają jednak podstawy do
rozmnażać się przez podział poprzeczny, ale niepatogenną dla ludzi. podejrzewania gorączki Q. Na istnienie
również wytwarzać endospory (wyłącznie C. burnetii cechuje się niską zjadliwością, choroby u zwierząt niekiedy naprowadzić
C. burnetii
C. burnetii
formy LCV) oporne na działanie enzymów lecz wysoką zakażalnością. W warunkach może dopiero fakt licznych zachorowań
lizosomalnych. doświadczalnych jedna komórka może w tym samym siedlisku ludzi z objawami
W odróżnieniu od innych riketsji rodzaj zapoczątkować zakażenie i rozwój choroby. ostrej grypy. Częściej natomiast dochodzi
Coxiella cechuje zjawisko zwane zmienno- Głównym rezerwuarem i z
ródłem zakaże- do przedwczesnych porodów i poronień.
Coxiella
Coxiella
ścią faz, polegające na występowaniu tych nia, zwłaszcza w ognisku przyrodniczym, W łożysku zakażonych zwierząt można
drobnoustrojów w dwóch odmianach anty- jest ok. 30 gatunków kleszczy, przekazu- wówczas stwierdzić obrzęki oraz lokalne
genowych. W warunkach naturalnych oraz jÄ…cych transowarialnie zarazki z pokolenia wylewy krwawe. Dalszy przebieg choroby
po zakażeniach doświadczalnych, patogen na pokolenie. Odgrywają one zasadniczą zależy od stopnia zjadliwości zarazka
ten występuje w fazie I. Natomiast pasaż rolę w utrzymaniu żywotności C. burnetii i stanu odporności zwierząt. W przypadku
przez woreczek żółtkowy zarodka kurzego w przyrodzie. Do zakażenia kleszczy do- nasilenia schorzenia dołączają się objawy
lub hodowlę tkankową prowadzi do utraty chodzi po spożyciu krwi zakażonego ssaka, w postaci zapalenia płuc, wymienia oraz
antygenów powierzchniowych i szczep znajdującego się w okresie riketsemii. Cho- stawów. Należy również mieć na uwadze
fazy I przechodzi w mniej zjadliwy szczep roba, szczególnie u bydła, może się jednak fakt, że zwierzęta nosiciele mogą posiadać
fazy II. Ponowny pasaż przez zwierzęta szerzyć niezależnie od ich obecności w śro- w trofoblastach pewną niewielką ilość
prowadzi do zmiany szczepu fazy II w fazę dowisku. Epizootie takie mają tendencję do patogenu, co uniemożliwia rozpoznanie
I. Zjawisko to prawdopodobnie powodo- ograniczonego czasu trwania. serologiczne gorączki Q, a jednocześnie
wane jest zmiennością powierzchniowych Coxielle
Coxielle po wtargnięciu do organizmu fa- doprowadza do skażenia środowiska przez
Coxielle
struktur antygenowych, a dokładniej utratą gocytowane są przez komórki żerne gospo- łożysko i wody płodowe.
w fazie II Q-swoistych łańcuchów wielocu- darza (gł. makrofagi). W fagolizosomach Dodatnie wyniki badań serologicznych
krowych, będących składnikami lipopoli- dochodzi do ich namnażania, po czym stwierdza się także u zwierząt towarzyszą-
sacharydu (LPS), odsłaniając jednocześnie przepełnione komórki pękają, rozsiewając cych człowiekowi. Do zakażeń u zwierząt
antygeny ułożone głębiej. Doprowadzają do patogeny po całym organizmie. Najczęściej mięsożernych dochodzi najczęściej po
tego punktowe mutacje w wybranych ge- usadawiają się one w płucach, gruczole spożyciu zakażonych łożysk zwierząt go-
nach, do których dochodzi podczas pasaży. mlekowym, jądrach, węzłach chłonnych, spodarskich lub małych gryzoni. Przebieg
Początkowo, po zakażeniu szczepami zjadli- zwłaszcza w węzłach nadwymieniowych choroby jest zazwyczaj bezobjawowy ze sła-
wymi pojawiają się przeciwciała przeciwko oraz macicy i łożysku. Proces chorobowy bo zaznaczonymi objawami ogólnymi. Dużą
fazie II (ok. 7-10 dnia po infekcji). Natomiast może przenosić się również na wątrobę rolę w tym przypadku odgrywają również
po ok. 20 dniach zaczynają być wykrywalne i układ krążenia. Niektórzy autorzy re- kleszcze. Notowano również przypadki za-
przeciwciała przeciwko antygenom fazy I. prezentują pogląd, że u zwierząt infekcja każeń ludzi od chorych psów. W latach 50.
Dlatego też w diagnostyce serologicznej, trwa zazwyczaj przez cały okres ich życia wyizolowano Coxielle
Coxielle od drobiu domowego.
Coxielle
pozwalającej na wykrycie wczesnego zaka- i w większości przypadków przebiega Wówczas, wśród przebadanych w Anglii
żenia, szczególnie przydatne są antygeny w formie utajonej. Do namnożenia więk- kur stwierdzono 13,5% seroreagentów.
fazy II. Wysokie miana dla fazy II wskazują szej liczby bakterii, a tym samym nasile- Natomiast doświadczalnie zakażone wy-
na niedawny kontakt z zarazkiem, zwykle nia objawów choroby, dochodzi podczas dzielały C. burnetii wraz z kałem przez okres
C. burnetii
C. burnetii
w ciągu 6-8 miesięcy, natomiast wysokie ciąży lub w wyniku działania czynników 40 dni po infekcji. Ponadto przeciwciała
miana dla fazy I, spotykane niezwykle rzad- immunosupresyjnych. Początkowo wy- stwierdzano również u gołębi, od których
ko, sugerują infekcję przewlekłą. stępuje zwykle niezauważalne, nieznaczne zarazki izolowano z nerek.
MONOGRAFIA  CHOROBY ZAKAy
NE PRZEŻUWACZY
MONOGRAFIA  CHOROBY ZAKAy
NE PRZEŻUWACZY
33
WETERYNARIA
ARTYKUA
KONGRESOWY
W PRAKTYCE
Obecnie w weterynaryjnej diagnostyce mięśni oraz stawów, a także stwierdzany Udowodniono wysoką skuteczność
laboratoryjnej gorączki Q stosowane są jest kaszel. W tej postaci gorączka Q może szczepionki Q-Vax (C. burnetii ekstra-
burnetii
burnetii
głównie metody serologiczne, a przede być mylona z grypą. Rzadziej obserwuje się howana chloroformem lub metanolem).
wszystkim, wymieniany w Manual of objawy neurologiczne: encefalopatiÄ™, halu- Jedna dawka (30 µg) powoduje powsta-
Standards for Diagnostic Tests and Vac- cynacje, afazję ruchową i bóle połowiczne nie po ok. 2 tygodniach odporności
cines 2004, odczyn wiązania dopełniacza twarzy, przypominające neuralgię nerwu utrzymującej się do 5 lat. Szczepionki
cines
cines
(OWD). Odczyn ten wykorzystywany jest trójdzielnego. są dobrze tolerowane, rzadko powstają
przede wszystkim w badaniach monito- W badaniu przedmiotowym nie obserwu- miejscowe ropnie wymagajÄ…ce opracowa-
ringowych międzynarodowego obrotu by- je się większych odchyleń od normy lub są nia chirurgicznego. Szczepienie powinno
dłem. Ponadto w krajowym laboratorium one mało swoiste. Najczęściej są to zmiany być poprzedzone śródskórnym testem
referencyjnym PIWet-PIB w Puławach osłuchowe nad płucami w postaci rzężeń, uczuleniowym polegającym na podaniu
wykorzystuje siÄ™ również metodÄ™ Elisa, stÅ‚umionego szmeru oddechowego oraz 0,02 µg szczepionki.
polimerazową reakcję łańcuchową (PCR) odgłosu opukowego, a także tarć opłucnej, Zapobieganie i zwalczanie gorączki Q
Ä…t
Ä…t
oraz metody hodowlane i immunohisto- które potwierdza obecność płynu w jamie u zwierząt  nie jest do końca określone,
chemiczne. opłucnowej. Według niektórych autorów poniższe dane opracowano na podstawie
U ludzi gorączka Q występuje najczę- w przypadku wystąpienia śródmiąższo- literatury.
Ä…
Ä…
ściej u pracowników mających bezpośred- wego, atypowego zapalenia płuc (postać Postępowanie w środowisku zwierząt
ni kontakt ze zwierzętami w rzez
niach, płucna), notowana jest dysproporcja po- zdrowych:
zakładach futrzarskich oraz u lekarzy między nikłymi objawami stwierdzonymi  badanie serologiczne zwierząt na obec-
weterynarii. Pomimo że w Polsce od fizykalnie, a znacznym nasileniem i poli- ność przeciwciał anty-Coxiella burnetii,
1956 r. stwierdzono u ludzi kilkanaście morfizmem zmian radiologicznych. Zmia-  odpowiednia (21 dni) kwarantanna zwie-
przypadków gorączki Q, do końca jednak ny te mają charakter śródmiąższowych rząt importowanych,
nie wiadomo, czy ta stosunkowo niewiel- nacieków lub zagęszczeń, tzw. obraz szyby  zakaz wprowadzania do gospodarstw
ground glass),
ground glass
ka liczba przypadków choroby wynika mlecznej (ground glass zlokalizowanych hodowlanych zwierząt z terenów zaka-
z faktycznego stanu jej występowania, u podstawy dolnego płata płuc. Kobiety, żonych,
czy też dlatego, że nie wszystkie udało się które przechorowały gorączkę Q, wydalają  przemieszczane zwierzęta powinny być
rozpoznać. w okresie najbliższego porodu i po porodzie poddane badaniom serologicznym,
W ognisku epizootycznym podstawowy dużą ilość zarazków wraz z wodami płodo-  zwalczanie kleszczy, gryzoni.
rezerwuar i z
ródło zakażenia człowieka wymi, łożyskiem i mlekiem. Śmiertelność
Ä…
Ä…
stanowią zwierzęta domowe, najczęściej u ludzi jest stosunkowo niska i wynosi Postępowanie w środowisku zwierząt
bydło, owce i kozy. Natomiast do zaka- 1-2%, z wyjątkiem krajów tropikalnych, zakażonych:
żenia przez ukłucie kleszcza dochodzi gdzie dochodzi nawet do 9%.  laboratorium diagnostyczne stwierdzają-
niezmiernie rzadko. Do infekcji u ludzi Najgroz
niejszym powikłaniem, które ce wynik dodatni w kierunku gorączki Q,
dochodzi najczęściej drogą oddechową, po- może wystąpić po przechorowaniu gorączki zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rol-
przez wdychanie unoszących się z pyłem Q, jest zapalenie wsierdzia, do którego może nictwa i Rozwoju Wsi z 18 maja 2004 r.,
zarazków (wysuszony kał tworzy zakaz
ną dojść nawet po 10-20 latach od infekcji. powiadamia o tym fakcie właściwego
C. burnetii
C. burnetii
zawiesinę w powietrzu), rzadziej przez C. burnetii uszkadza wówczas zastawki powiatowego lekarza weterynarii,
uszkodzoną skórę oraz przez przewód serca, głównie aortalne, a proces chorobo-  sporadyczne przypadki należy elimi-
pokarmowy. Sprzyja temu duża oporność wy przebiega powoli i często doprowadza nować,
zarazka na środowiskowe czynniki fizycz- do zgonu. Według aktualnych danych,  przy licznych zakażeniach dokonać
ne. Przyjmuje się, że C. burnetii w pyli- pomimo wielokierunkowego leczenia, tzw. selekcji stada na serologicznie dodatnie
burnetii
burnetii
stym kale zakażonych owiec mogą być odległa śmiertelność dotyczy co najmniej i ujemne, i jeżeli to możliwe u sztuk re-
przenoszone przez wiatr na odległość co 65% chorych i nie jest, jak do niedawna agujących pozytywnie badać dynamikę
burnetii
burnetii
najmniej 2 kilometrów. Inną drogą infekcji sądzono, sprawą rzadką. Dla przykła- przeciwciał anty-C. burnetii w czasie,
jest kontakt bezpośredni, np. w czasie du w latach 1975-1981 w Anglii i Walii  należy przeprowadzić dokładną dezyn-
udzielania pomocy przy porodzie, podczas stwierdzono 92 przypadki endocarditis, fekcję pomieszczeń (2% ług sodowy),
dojenia, przy obróbce mięsa, podczas co stanowiło ok. 3% wszystkich zapaleń  nawóz należy poddać biotermicznemu
strzyży owiec oraz obróbki skór i wełny. wsierdzia rozpoznanych w tym okresie na odkażaniu  6 tygodni,
Zakażenia horyzontalne z człowieka na obszarze Wlk. Brytanii, oraz 11% z zareje-  wydzielić porodówkę, w której zwierzę-
człowieka występują bardzo rzadko, głów- strowanych 839 przypadków gorączki Q. ta powinny przebywać dwa tygodnie,
nie w szpitalach, gdzie chorzy zarażają się U 5-10% chorych stwierdzane jest zapa- zabezpieczając ją przed gryzoniami
wzajemnie wraz z plwociną uwalniającą lenie wątroby, przebiegające z żółtaczką i owadami,
się podczas gwałtownego kaszlu. o różnym obrazie histologicznym. Ponadto  po każdym porodzie należy zabezpieczyć
W zależności od skali zakażenia okres opisano pojedyncze przypadki zgonów z po- łożysko, martwo ułożone płody, wody
inkubacji choroby wynosi od 10 do 14- wodu wystąpienia marskości lub rozległej płodowe (odkazić i spalić),
-35 dni. Choroba może przebiegać w postaci martwicy wątroby.  badać serologicznie nowo narodzone
asymptomatycznej serokonwersji, czasem Profilaktyka gorączki Q polega przede zwierzęta,
jako samoograniczająca się ostra choroba wszystkim na ujawnianiu nosicieli i siew-  do pomieszczeń zapowietrzonych nie
gorączkowa lub najrzadziej w postaci prze- ców drobnoustrojów z rodzaju C. burnetii wprowadzać innych zwierząt domowych
wlekłej. W postaci klinicznej choroba rozpo- zarówno u ludzi, jak i zwierząt. Wymagana czy towarzyszących (psy, koty),
czyna się nagle, najczęściej podwyższoną jest ścisła współpraca służb medycznych  przed wejściem do ww. pomieszczeń
wewnętrzną ciepłotą ciała (80-100%, postać i weterynaryjnych. Uświadomienie zawodo- umieścić maty nasączone 2% ługu
gorÄ…czkowa) oraz intensywnymi dreszczami wym grupom ryzyka o niebezpieczeÅ„stwie sodowego. qð
(50-100%). Często notowane jest złe samo- zachorowania powinno być połączone z za-
poczucie, brak apetytu, zmęczenie, bóle leceniem stosowania odzieży ochronnej. Piśmiennictwo dostępne u autora.
MONOGRAFIA  CHOROBY ZAKAy
NE PRZEŻUWACZY
34