Materiały pomocnicze do nauki przedmiotu „Materiały budowlane” na kierunku
„Budownictwo” na Wydziale Inżynierii WAT.
Na prawach rękopisu. Prawa autorskie zastrzeżone. Wyrażam zgodę na
kserowanie wyłącznie na potrzeby studentów Wydziału Inżynierii WAT.
mgr inż. Tadeusz Błażejewicz

CEMENTY

Cement jest to drobno zmielony materiał nieorganiczny, który po

zmieszaniu z wodą daje zaczyn, wiążący i twardniejący w wyniku reakcji
hydratacji, który jest wytrzymały i trwały także pod wodą (jest spoiwem
hydraulicznym). Znane są cementy portlandzkie, glinowe, fosforanowe i
magnezjowe. Cementami portlandzkimi nazywane są cementy, które jako
składnik główny występujący w największej ilości zawierają klinkier
portlandzki. Klinkier portlandzki jest uzyskiwany (metodą suchą lub metodą
mokrą) przez wypalenie w 1450

o

C glin i wapieni oraz ewentualnie innych

dodatków uzupełniających skład do odpowiedniej wartości modułu
hydraulicznego M

h

, modułu krzemowego M

Si

oraz modułu glinowego M

Al.

.

3

,

2

7

,

1

3

2

3

2

2

÷

=

+

+

+

=

O

Fe

O

Al

SiO

mgO

CaO

M

h

6

,

3

8

,

1

3

2

3

2

2

÷

=

+

=

O

Fe

O

Al

SiO

M

Si

8

,

1

3

2

3

2

≤

=

O

Fe

O

Al

M

Al

.

Surowcami do produkcji klinkieru portlandzkiego są wapienie, gliny,

piasek kwarcowy, boksyty i rudy żelaza. Reakcje wiązania cementów
portlandzkich polegają na reakcji tlenków kwasowych z zasadowymi i
powstaniu nierozpuszczalnych soli. W zależności od surowców, na jakich
pracuje dana cementownia, skład mineralogiczny i właściwości cementów
tego samego rodzaju i klasy mogą być zróżnicowane w różnych
cementowniach. Cementy te mogą różnić się zawartością alkalii, skurczem,
egzotermicznością, wodożądnością itp.

1. Składniki cementów portlandzkich i ich wpływ na właściwości cementu

Przeciętny skład mineralogiczny cementu portlandzkiego (czysto-
klinkierowego) jest następujący:

- krzemian trójwapniowy (alit) 3CaO.SiO

2

(C

3

S) stanowi 50

÷ 60%; jest

składnikiem wysokoreaktywnym i wysokokalorycznym, nadaje cementom
dużą szybkość przyrostu wytrzymałości, duży skurcz i duże ciepło
hydratacji;

- krzemian dwuwapniowy (belit) 2CaO.SiO

2

(C

2

S) stanowi około 20% masy

klinkieru; jest składnikiem średnioaktywnym, niskokalorycznym, nadaje
cementom wysoką wytrzymałość końcową przy powolnym narastaniu
wytrzymałości;

- glinian trójwapniowy 3CaO.Al

2

O

3

(C

3

A) stanowi około 10%; jest

składnikiem wysokokalorycznym, przyspieszającym wiązanie, z gipsem
tworzy sól Candlota (dającą efekt pęcznienia), jest nieodporny na korozję
– w cementach siarczanoodpornych zawartość C

3

A jest ograniczona do

6% lub 3%);

- gips dwuwodny CaSO

4

.2H

2

O jest dodawany do większości cementów

podczas mielenia w ilości 2

÷ 4% jako regulator czasu początku wiązania.

Nie jest dodawany do cementów błyskawicznie wiążących (w czasie 1

÷ 2

minut). Regulacja czasu początku wiązania polega na reakcji gipsu z C

3

A

z wytworzeniem soli Candlota: C

3

A + 3CaSO

4

.2H

2

O + 29H

2

O

C

3

A.3CaSO

4

.31H. Sól Candlota wskutek przyłączenia 31 cząsteczek wody

krystalizacyjnej ma objętość około 3-krotnie większą niż objętość gipsu i
C

3

A. Aby nie występowało nadmierne pęcznienie zaczynu (brak stałości

objętości) prowadzące do spękań, ilość gipsu musi być dobrana do ilości
C

3

A w klinkierze; z tego powodu nie należy mieszać różnych cementów

ze sobą. Jako regulator czasu wiązania może być dodawany gips
dwuwodny, gips syntetyczny, fosfogips, anhydryt lub gipsy odpadowe.
Zależnie od rodzaju gipsu różna jest szybkość reakcji z C

3

A, co ma wpływ

na skuteczność działania superplastyfikatorów (zawierających grupy
sulfonowe, dające podobne reakcje jak gips) i na ich skuteczność w
połączeniu z danym cementem;

- alkalia Na

2

O i K

2

O (z glin) – mogą być szkodliwe w przypadku

stosowania kruszyw wykazujących reaktywność alkaliczną kruszywa
(pęcznienie); cementy niskoalkaliczne (NA) zawierają alkalii nie więcej
niż 0,6% masy cementu.

2. Reakcje wiązania cementu i ich wpływ na właściwości kamienia

cementowego.

Cement

wiąże po zarobieniu wodą. Do reakcji chemicznych potrzeba

około 24% wody w stosunku do masy cementu (w/c = 0,24). Dla uzyskania
ciekłości zaczynu stosuje się w/c około 0,5. Większość niewiązanej
chemicznie wody odparowuje tworząc pory kapilarne. Pory te, o średnicy
około 1

μ

m tworzą układ połączony i mogą zasysać wodę siłami napięcia

powierzchniowego. Przy nawilżaniu zaczyn lekko pęcznieje, a przy
wysychaniu kurczy się. Woda w porach kapilarnych zamarza w temperaturze
około –3

o

C. Ilość porów kapilarnych zależy od stosunku w/c. Oprócz porów

kapilarnych w każdym zaczynie powstają pory żelowe pomiędzy
zhydratyzowanymi ziarnami cementu, stanowiące około 28% objętości
zaczynu. Pory te mają średnicę około 0,2

μ

m. Woda znajdująca się w tych

porach jest nieusuwalna pod ciśnieniem ani w normalnych temperaturach –
wilgotność powietrznosuchego betonu wynosi około 3%. Beton przepuszcza
powietrze przez pory kapilarne. Średnice obu rodzajów porów maleją przy
pełnej hydratacji cementu (przy dobrej pielęgnacji mokrej), dzięki czemu
zaczyn staje się bardziej wytrzymały, bardziej szczelny i mrozoodporny. Po
zarobieniu cementu wodą (w obecności gipsu jako regulatora czasu wiązania)
najpierw reaguje z wodą alit dając uwodnione krzemiany wapniowe
(stanowiące większość masy kamienia cementowego i decydujące o
wytrzymałości):

2C

3

S + 6H

⎯→ C

3

S

2

H

3

+ 3Ca(OH)

2

Wolniej hydrolizuje belit:

2C

2

S + 4H

⎯→ C

3

S

2

H

3

+ Ca(OH)

2

W obu reakcjach oprócz uwodnionych krzemianów wapniowych powstaje
wodorotlenek wapniowy (portlandyt). Jest to składnik reaktywny,
rozpuszczalny w wodzie, łatwo wymywalny, umożliwiający korozję ługującą
i kwasową zaczynu. Wodorotlenek wapniowy jako silna zasada powoduje, że
pH wody w kapilarach i porach żelowych wynosi powyżej 12,5. Jeżeli pH
wyciągu wodnego z betonu spadnie do około 11,6 (na skutek karbonatyzacji,
korozji, kwaśnych dodatków itp.), wówczas zanika działanie pasywujące
zaczynu w stosunku do stali zbrojeniowej i stal ulega korozji atmosferycznej.
Jeżeli pH obniży się poniżej 10,5, następuje rozpad hydrokrzemianów
wapniowych, które są trwałe tylko w środowisku silnie alkalicznym. Przez
pomiar pH wyciągu wodnego z betonu można stwierdzić, czy beton jest
trwały i czy ma właściwości pasywujące. W wyniku reakcji zaczyn

cementowy staje się coraz bardziej lepki, a następnie sztywny. Początek
wiązania cementu jest pojęciem umownym. Czas początku wiązania jest
wyznaczany przy pomocy igły Vicata i jest to moment, w którym
znormalizowana igła opadając swobodnie w wiążący zaczyn zatrzymuje się w
nim wskutek tarcia na określonej normą głębokości. Początek wiązania dla
większości cementów powinien wystąpić nie wcześniej niż po 60 minutach
(w praktyce występuje po około 1,5 godziny przy temperaturze około 20

o

C;

wzrost temperatury o 10

o

C zwiększa szybkość reakcji wiązania 2

÷ 3 razy).

Koniec wiązania większości cementów powinien wystąpić nie później niż po
12 godzinach. Potem wytrzymałość zaczynu narasta (coraz wolniej) nawet do
3 lat. Umówiono się, że wytrzymałość normowa zaczynów, zapraw i betonów
będzie badana po 28 dobach. Podczas wiązania i twardnienia zaczyn
cementowy kurczy się. Skurcz zaczynu wynika ze zmiany długości wiązań
chemicznych podczas reakcji (skurcz chemiczny stanowiący około 30%
całego skurczu) oraz z odparowania nadmiaru wody (skurcz fizyczny). Skurcz
chemiczny zaczynu zależy od rodzaju cementu, a zaprawy cementowej i
betonu także od ilości cementu i stosunku w/c. Skurcz fizyczny zależy od
ilości dodanej wody oraz od szybkości jej odparowywania. W suchym
powietrzu, przy szybkim parowaniu, skurcz betonu może dochodzić do 0,7‰
(mm/m), a przy wilgotności powietrza około 50% osiąga wartość 0,2

÷ 0,4‰.

3. Nazewnictwo i klasyfikacja cementów opartych o klinkier portlandzki.

Cementy

dzielą się na cementy powszechnego użytku oraz cementy

specjalne. Do cementów powszechnego użytku zalicza się dobrze sprawdzone
w powszechnym użytkowaniu cementy, dla których normowane są
następujące cechy użytkowe:
- wytrzymałość na ściskanie,
- początek czasu wiązania,
- stałość objętości (brak nadmiernego pęcznienia).

Wymagania dla cementów powszechnego użytku określa norma PN-

EN 197-1 : 2002. Cementy powszechnego użytku dzielą się na następujące
główne rodzaje:
- CEM I – cement portlandzki (czystoklinkierowy);
- CEM II – cementy portlandzkie wieloskładnikowe (dawna nazwa cement

portlandzki z dodatkami lub cement portlandzki mieszany);

- CEM III – cement hutniczy;
- CEM IV – cement pucolanowy;

- CEM V – cement wieloskładnikowy.

Dla cementów zawierających oprócz klinkieru portlandzkiego różne

dodatki, w symbolu cementu stoi litera A przy małej ilości dodatków lub
litera B przy dużej ilości dodatków (np.: CEM III/A – cement hutniczy z
mniejszą ilością żużla wielkopiecowego). Dla cementów rodzaju CEM II w
symbolu cementu występuje następnie literowe oznaczenie rodzaju dodatku,
np.:
P – pucolana naturalna (cement portlandzki pucolanowy);
Q – pucolana wypalana;
S – granulowany żużel wielkopiecowy (cement portlandzki żużlowy);
V – popiół lotny krzemionkowy (cement portlandzki popiołowy);
W – popiół lotny wapienny;
D – pył krzemionkowy (cement portlandzki krzemionkowy);
T – łupek palony (cement portlandzki łupkowy);
L – wapień mielony (cement portlandzki wapienny);
LL – wapień mielony o zawartości węgla organicznego poniżej 0,2%;
M – cement portlandzki wieloskładnikowy.
Pucolaną nazywamy dodatek (najczęściej zawierający koloidalną
krzemionkę), który wchodzi w reakcję z portlandytem Ca(OH)

2

w

temperaturach +5 do +30

o

C.

Wyróżnia się 3 klasy wytrzymałości normowej: 32,5; 42,5 oraz 52,5,
gdzie liczby te oznaczają wytrzymałość gwarantowaną na ściskanie zaprawy
cementowej o znormalizowanym składzie (cement, piasek normowy i woda;
stosunek c/w = 2, a C : F = 1 : 3).
Dla

każdej klasy wytrzymałości normowej (oznaczonej po 28 dobach)

rozróżnia się dwie klasy wytrzymałości wczesnej:
- klasę o normalnej wytrzymałości wczesnej oznaczonej literą N;
- klasę o wysokiej wytrzymałości wczesnej oznaczonej literą R.

Cementy o szybkim narastaniu wytrzymałości (R) powinny po 2

dobach osiągnąć wytrzymałość na ściskanie co najmniej:
- dla klasy 32,5 R

10 MPa,

- dla klasy 42,5 R

20 MPa,

- dla klasy 52,5 R

30 MPa.

Wytrzymałość normowa (po 28 dobach) cementów klas 32,5 oraz 42,5
nie powinna być wyższa od wymaganej więcej niż o 20 MPa.

Czas

początku wiązania cementów nie powinien być krótszy niż:

- klas 32,5 N i R

75 minut;

- klas 42,5 N i R

60 minut;

- klas 52,5 N i R

45 minut.

Stałość objętości (pęcznienie podczas wiązania) oznaczona metodą
LeChateliera nie powinna być większa od 10 mm.
Cementy

specjalne

mają właściwości według PN-B-19707 oraz aprobat

technicznych. Należą do nich:
- cement niskoalkaliczny (oznaczenie NA w symbolu cementu) o obniżonej

zawartości alkalii do 0,6%;

- cement o wysokiej odporności na siarczany (oznaczenie HSR) o obniżonej

zawartości C

3

A (poniżej 3% dla CEM I) albo bardzo wysokiej zawartości

granulowanego żużla lub popiołu krzemionkowego;

- cement o niskim cieple hydratacji (oznaczenie LH);
- cement portlandzki biały i cementy kolorowe (barwione pigmentami

żelazowymi lub chromowymi);

- cement drogowy – grubozmielony, o wydłużonym do 2 godzin czasie

początku wiązania);

- cementy błyskawicznie wiążące, nie zawierające dodatku gipsu, wiążące w

czasie kilku minut, służące do tamponażu;

- cementy bezskurczowe i ekspansywne, zawierające dodatek spieków

siarczanoglinianowych, wytwarzających sól Candlota (etryngit) w reakcji
z klinkierem portlandzkim;

- cement hydrotechniczny CP 35/90 wg PN-89/B-30016, o właściwościach

pucolanowych i niskim cieple hydratacji.

Przykład oznaczenia:
CEM I 42,5 R NA – cement portlandzki czystoklinkierowy, klasy 42,5 o

szybkim narastaniu wytrzymałości, niskoalkaliczny.

CEM I MSR NA 42,5 drogowy – cement portlandzki czystoklinkierowy, o

umiarkowanej odporności na siarczany, niskoalkali-
czny, klasy 42,5, o wydłużonym początku wiązania.

4. Zasady doboru i zakresy stosowania cementów.

Zakresy stosowania cementów do betonu ze względu na klasy

ekspozycji (agresję środowiska względem betonu i zbrojenia) podaje PN-B-
06265 : 2004 (Tablice A1 i A2 – Załącznik do wykładu).

Na cementach klasy 32,5 można projektować betony klas do B 40

(C 30/37) włącznie. Na cementach klas 42,5 można projektować betony klas
do B 50 (C 40/50) włącznie. Na cementach klas 52,5 można projektować
betony klas B 50 (C 40/50) i powyżej. Klasa cementu nie powinna być
znacznie większa od klasy betonu, gdyż w tych przypadkach ilość cementu
może być zbyt mała dla zapewnienia trwałości betonu.

Cementy rodzaju CEM I mogą być stosowane bez ograniczeń, to jest

do wszystkich rodzajów robót i w każdej porze roku (w niektórych
przypadkach, np.: konstrukcji masywnych, lepsze od CEM I mogą być inne
rodzaje cementu). Cementy hutnicze oraz portlandzkie żużlowe i popiołowe
(zwłaszcza z dużą ilością dodatków) nie powinny być stosowane w okresie
obniżonych temperatur ze względu na powolne narastanie wytrzymałości oraz
powolne wydzielanie ciepła hydratacji. Cementy te nie powinny być
stosowane do konstrukcji wstępnie sprężonych ze względu na powolne
narastanie wytrzymałości oraz niebezpieczeństwo korozji cięgien
sprężających pod wpływem związków siarki.

Cementy niskoalkaliczne powinny być stosowane w przypadku użycia

kruszyw naturalnych niełamanych (niejednorodnych mineralogicznie) i przy
betonach narażonych podczas eksploatacji na zawilgocenie, a zwłaszcza przy
stosowaniu kruszyw potencjalnie reaktywnych: wapieni, pirytów, opali.

Cementy o niskim cieple hydratacji powinny być stosowane w

konstrukcjach masywnych (o grubości przekroju powyżej 60 cm), gdzie
istnieje niebezpieczeństwo spękań termicznych wskutek wyższej temperatury
i większej rozszerzalności termicznej rdzenia przekroju betonu.

Cementy hydrotechniczne i pucolanowe są na ogół bardziej wodożądne

i wymagają domieszki superplastyfikatora.

Cementy rodzaju CEM II, zwłaszcza zawierające mielony wapień,

mogą tworzyć na górnej powierzchni wyrobów słabszą warstewkę dodatku i
mleczka cementowego, i dlatego są mniej przydatne do betonów
nawierzchniowych, a nie powinny być stosowane na nawierzchnie dróg
wysokiej kategorii ruchu (powyżej KR 3). Cementy zawierające mielony
wapień lub popiół lotny wapienny nie powinny być stosowane w
środowiskach zagrażających korozją zbrojenia w betonie oraz w betonach
narażonych na zamrażanie, ścieranie i środowiska chemicznie agresywne.
Zakresy stosowania cementów podaje PN-B-06265:2004 (krajowe
uzupełnienie do PN-EN 206-1).

5. Właściwości i zasady stosowania cementów.

Gęstość cementu wynosi 3100 kg/m

3

, a gęstość nasypowa od 900 do

1200 kg/m

3

. Współczynnik rozszerzalności termicznej kamienia

cementowego jest rzędu 10

-4

/K (a betonu 10

-5

/K). Cement jest pakowany w

worki papierowe trójwarstwowe po 25 kg i 50 kg oraz może być
transportowany luzem cementowozami. Cement luzem magazynowany w
silosach starzeje się wolniej. Cement w workach powinien być
magazynowany w magazynie krytym suchym, w workach leżących na płask
(na folii lub papie), na wysokość do 10 worków. Każdy rodzaj, klasa i
dostawa cementu powinna być ułożona osobno (najpierw należy zużywać
najstarszy cement danego rodzaju). Okres przechowywania cementów klas
52,5 nie powinien być dłuższy od 1 miesiąca, a klas niższych – od 2 miesięcy.
Cement starzeje się i traci moc wiążącą wskutek pochłaniania wilgoci z
otoczenia (z powietrza). Cement długo przechowywany w warunkach bardzo
suchych może ulec zwietrzeniu bez zbrylenia. Cement taki wykazuje dłuższy
czas początku wiązania i obniżoną wytrzymałość. Wizualnym objawem
starzenia się cementu jest najczęściej jego zbrylenie. Jeżeli grudki
występujące w zbrylonym cemencie nie dają się rozetrzeć w palcach, to
cement nie nadaje się do użytku.

6. Korozja spoiw cementowych.

Korozja mrozowa objawia się łuszczeniem wskutek zamarzania wody

w porach kapilarnych wypełnionych wodą w co najmniej 80% (wzrost
objętości lodu o 9%).

Korozja kwasowa objawia się ubytkami masy wskutek reakcji kwasów

(kwaśne deszcze, spaliny, kwaśne wody gruntowe i przemysłowe) z
portlandytem i powstania rozpuszczalnych w wodzie soli wapniowych.

Korozja siarczanowa objawia się kruszeniem zaczynu wskutek reakcji

jonu siarczanowego z glinianem trójwapniowym i powstania soli Candlota.

Korozja ługująca (wypłukująca) polega na wypłukiwaniu portlandytu

(zwłaszcza przez wody miękkie) i objawia się utratą wytrzymałości oraz
powstawaniem białych nacieków i stalaktytów.

Korozja cukrowa polega na reakcji cukrów z portlandytem i powoduje

duże opóźnienie wiązania oraz duże spadki wytrzymałości.

Korozja węglanowa (pod wpływem agresywnego CO

2

w wodach

gruntowych) polega na reakcji powstawania kwaśnego węglanu wapniowego
łatwo rozpuszczalnego w wodzie i objawia się ubytkami masy.