plik

Wstęp

Aż 90% młodych Polaków ma różne wady rozwojowe, zaś co czwarty cierpi na

przewlekłe choroby. Wśród dzieci dość popularnymi jednostkami chorobowymi są

choroby układu oddechowego. Możemy do nich zaliczyć zapalenie zatok, ostre

nadgłośniowe zapalenie krtani, zapalenie oskrzeli oraz anginę. Poprzez ostatnio dość

popularne ruchy antyszczepionkowe spowodowały nawrót epidemii chorób zakaźnych

takich jak ospa, różyczka czy świnka. Dzieci są coraz grubsze, cierpią na alergię oraz

cukrzycę, mają także coraz gorszy wzrok i słuch. Wśród młodzieży możemy wymienić

problemy związane z nadwagą oraz przeciwstawną do niej anoreksją, związane z nią

choroby wynikające z niedoboru różnorodnych składników odżywczych i

niedostatecznego zapotrzebowania na nie, wady postawy oraz trądzik młodzieńczy.

W mojej pracy postaram się przedstawić najczęściej występujące choroby wieku

dziecięcego oraz młodzieńczego. Wybór popieram obserwacją oraz odbytymi zajęciami

na oddziale Pediatrii.

1. Choroby zakaźne

Sytuacja epidemiologiczna w zakresie chorób zakaźnych wśród dzieci i młodzieży od

wielu lat jest w Polsce korzystna. Szczególnie dotyczy to chorób objętych programem

obowiązkowych szczepień ochronnych. W Rozporządzeniu Ministra z dnia 18 sierpnia 2011

roku w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych znalazły się błonica, gruźlica,

inwazyjne zakażenie Haemophilus influenzae typu b, inwazyjne zakażenia Streptococcus

pneumoniae, krztusiec, nagminne zakażenie przyusznic, odra, ospa wietrzna, ostre zapalenie

rogów przednich rdzenia kręgowego (choroba Heinego-Medina), różyczka, tężec, wirusowe

zapalenie wątroby typu B oraz wścieklizna.

Znajdują się one również w Komunikacie

Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 30 października 2014 r. w sprawie Programu

Szczepień Ochronnych na rok 2015. Oprócz chorób zakaźnych wyznaczony został miesiąc

albo wiek, kiedy należy szczepionkę przyjąć. Dzięki nim całkowicie wyeliminowano błonicę i

chorobę Heinego-Medina. W odniesieniu do pozostałych chorób zakaźnych, przeciw którym

, Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 sierpnia 2011 w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych.

(Dziennik Ustaw Nr 182, Poz. 1086)

prowadzi się obowiązkowe szczepienia utrzymuje się tendencję spadkową zachorowań na

świnkę, różyczkę, odrę i wirusowe zapalenie wątroby typu B. Zarejestrowanymi przypadkami

były nieszczepione lub nieprawidłowo zaszczepione osoby. Zwiększa się natomiast

zapadalność na krztusiec. Wzrost jest związany z krążeniem drobnoustrojów w środowisku i

wrażliwością populacji na zakażenie.

Nasilające się w ostatnich latach ruchy antyszczepionkowe oraz zwiększająca się

liczba osób odmawiających szczepienia dzieci są niekorzystnym zjawiskiem. Dyskusja na

temat rzekomej szkodliwości szczepionek trwa już w Polsce ładnych parę lat. Konsekwentne

straszenie towarzyszącymi szczepionkom powikłaniami zaczynają przynosić negatywne

skutki. Już w 2014 roku, w woj. podlaskim zarejestrowano 5346 zachorowań na ospę

wietrzną, tj. o 45 proc. więcej niż w roku 2013.

Do najpopularniejszych chorób zakaźnych występujących wśród dzieci należą ospa

wietrzna oraz różyczka.

1.1 Ospa wietrzna

Ospa wietrzna jest najczęściej występującą chorobą wśród przedszkolaków. Powoduje

ją herpeswirus VZV (Herpes virus varicellae). Nazywana jest potocznie wiatrówką poprzez

drogę zakażenia, jaką jest droga kropelkowa i czynnikowi sprzyjąjącemu okresie

najczęstszego występowania, czyli wiośnie. Objawy ospy wietrznej pojawiają się do dwóch

tygodni od kontaktu z źródłem zakażenia. Okres zaraźliwości zaczyna się 2-3 dni przed

pojawieniem się wykwitów skórnych i trwa, aż do ich przyschnięcia. Dlatego rodzice

posyłając dziecko do szkoły bądź przedszkola są nieświadomi rozwijającej się choroby, a ich

pociecha staje się źródłem i roznosicielem.

Zanim na ciele pojawi się wysypka, dziecko czuje się źle prze kilka dni. Początkowo

choroba objawia się gorączką 37-40 stopni, bólem głowy i ogólnym pogorszeniem

samopoczucia przypominającym przeziębienie. Ewolucja wykwitów skórnych trwa sześć dni.

Mała, czerwona plamka przekształca się w pęcherzyk wypełniony mętnym płynem, kolejno w

krostkę, a zasychając - w strup, który odpada po kilku dniach. Najwięcej wykwitów

Dane epidemiologiczne („Kronika Epidemiologiczna”) za rok 2011 w porównaniu z latami wcześniejszymi

zawarte w specjalnym wydaniu kwartalnika „Przegląd Epidemiologiczny” 2013, t. 67, nr 2.

występuje na tułowiu, a nieco mniej na twarzy i głowie oraz kończynach. Powszechnie

towarzyszy nim nasilony świąd, dlatego rodzice obcinają dzieciom paznokcie, a na noc

zakładają bawełniane rękawiczki, aby uniknąć rozdrapywania krostek.

objawowego

leczenia

ospy

wietrznej

należy

stosowanie

leków

przeciwgorączkowych

przeciwbólowych

oraz

łagodzących

świąd

leków

przeciwhistaminowych. Dodatkowo zadbać należy o skórę i zapobiegać powikłaniom, jakimi

są ropne zakażenia skóry, ropowce oraz blizny kąpiąc dziecko w wodzie z dodatkiem

nadmanganianu potasu. Po przechorowaniu ospy wytwarza się trwała odporność. Jednak

wirus pozostaje do końca życia w stanie utajenia w zwojach nerwowych i pod wpływem

nieswoistych bodźców, zwykle osłabienia odporności, może się uaktywnić, wywołując

półpasiec.

1.2 Różyczka

Z danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego wynika, że od 1 stycznia do

końca maja 2013 roku zarejestrowano ponad 32 tys. zachorowań na różyczkę. Jest to

dziesięciokrotnie więcej niż w roku poprzednim. Zdecydowana większość zachorowań, bo aż

70% dotyczy młodych chłopców w wieku od 15-19 lat. Są one spowodowane

najprawdopodobniej brakiem przyjęcia szczepionki w dzieciństwie w porównaniu do

dziewczynek, u których szczepienia odbyły się w wieku 13 lat.

Mogą oni stanowić źródło

zakażenia dla osób, które nie chorowały na różyczkę lub nie były na nią szczepione ze

względu na postawy antyszczepionkowe rodziców.

Wirus różyczki rozprzestrzenia się drogą kropelkową oraz poprzez kontakt z

materiałem zakaźnym tj. wydzieliną jamy nosowo-gardłowej, krew, mocz czy kał. Sam okres

wylęgania trwa 2-3 tygodnie. Osoby zarażone mogą rozprzestrzeniać wirus nawet na 7 dni

przed pojawieniem, wysypki i 5 dni po wystąpieniu. Towarzyszy jej delikatna gorączka,

opuchnięcie węzłów chłonnych oraz drobna, różowa wysypka począwszy od twarzy, przez

szyje po klatkę piersiową. U starszych dzieci może dojść również do bólu oczu, bólu gardła

jak i bólu mięśni. U małych najczęściej wysypka jest pierwszym objawem choroby.

W razie wystąpienia objawów należy zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu w

celu rozpoznania. Lekarz zróżnicuje etiologię wysypki, ponieważ bardzo łatwo jest ją pomylić

Raport z konferencji prasowej przeprowadzonej przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-PZH dn. 27

czerwca 2013 pt. „Epidemia wyrównawcza różyczki w Polsce”

z reakcją alergiczną, a w przypadku potwierdzenia za pomocą badania krwi (przeciwciał),

oraz przekaże informacje o zachorowaniu Państwowy Zakład Higieny. W czasie leczenia

należy spożywać duże ilości wody, dużo odpoczywać, a temperaturę zbijać odpowiednimi do

wieku lekami. Okres hospitalizacji od momentu wystąpienia objawów to minimum 7 dni.

Wysypka znika 2-3 dni od pojawienia się, nie pozostawiając żadnych śladów. W Polsce

szczepi się dzieci dwukrotnie: w wieku 13-14 miesięcy, a następnie w okresie dorastania.

Trwałą odporność daje tylko przechorowanie różyczki.

2. Otyłość

Z raportu Światowej Organizacji Zdrowia wynika, że w ciągu ostatnich 20 lat w

naszym kraju trzykrotnie wzrosła liczba dzieci z nadwagą.

Naukowcy mówią o epidemii

nadwagi i otyłości wśród młodego pokolenia.

Definicja otyłości jest bardzo prosta – to patologiczne zwiększenie ilości tkanki

tłuszczowej w organizmie, wynikające z zaburzenia stanu odżywiania, czyli przyjmowania

większej ilości energii w pożywieniu, niż wynosi jej zużycie. Nie oznacza ona tylko

zwiększonej ilości tkanki tłuszczowej, ale także kumulacje lipidów w narządach

wewnętrznych, co prowadzi do wielu związanych z tym chorób. Narastający problem jest

efektem współczesnego stylu życia. Pośród przyczyn nadwagi i otyłości możemy wymienić

nie tylko predyspozycje genetyczne, ale przede wszystkim genetyczne i socjoekonomiczne.

Do kategorii tych ostatnich możemy zaliczyć bardzo łatwy dostęp do wysoko przetworzonej

żywności, o dużej zawartości węglowodanów prostych i tłuszczów zwierzęcych. Na niemal

każdej ulicy możemy zakupić tanie, szybkie, a przede wszystkim niezdrowe jedzenie w

restauracjach typu fast food. Dzieci marzą o zorganizowaniu przyjęć urodzinowych w

McDonald’s, a ukrytym celem każdej wycieczki szkolnej jest właśnie wizyta w tej restauracji.

Definitywny i negatywny wpływ na otyłość ma również ograniczenie wysiłku fizycznego. W

dobie XXI wieku dzieci wybierają gry komputerowe w towarzystwie chipsów, batoników i

coca-coli, zamiast gry w piłkę na boisku z kolegami. Powikłania otyłości występują już w

dzieciństwie i młodości. Wśród nich możemy wymienić przede wszystkim zespół

metaboliczny, cukrzyca typu 2, zespół bezdechu, nadciśnienie tętnicze, koślawość kolan i

Publikacja Światowej Organizacji Zdrowia pt. „10 faktów na temat otyłości, które należy poznać”

płaskostopie. Towarzyszą temu obniżenie poczucia własnej wartości, brak wiary we własne

możliwości, nerwica oraz depresja.

Do oceny otyłości służy wskaźnik BMI w połączeniu z siatkami centylowymi.

Nadwagę rozpoznaje się, jeżeli BMI mieści się między 85 a 95 percentylem, natomiast

otyłość, jeżeli przekroczymy 95 percentyl. Leczenie otyłości jest trudne i długotrwałe.

Obejmuje regularne monitorowanie przyrostów masy ciała, odpowiednio dobrana aktywność

fizyczną, wsparcie psychologiczne, ale przede wszystkim zmianę diety.

Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła kontrolę pn. Realizacja zadań w zakresie

zapobiegania nadwadze i otyłości u dzieci i młodzieży szkolnej. Kontrolą objęto lata 2009-

2011. Na podstawie jej wyników, wysnuto wnioski i podjęto kroki. Wśród nich znalazły się

zadania takie jak zapewnienie zdrowych produktów żywnościowych w szkolnych sklepikach i

automatach, zapewnienie, co najmniej trzech godzin tygodniowo lekcji wychowania

fizycznego, wprowadzenie do tematyki doskonalenia zawodowego nauczycieli zagadnienia

edukacji prozdrowotnej uczniów w tym zapobiegania nadwadze i otyłości oraz wiele innych

zadań dla Ministra Edukacji Narodowej, prezydentów, burmistrzów, wójtów i dyrektorów

szkół.

3. Próchnica zębów

Próchnica jest jedną z najczęściej występujących chorób zarówno u dzieci jak i u

młodzieży. Atakuje zęby mleczne dzieci w pierwszym roku życia. Ponad 90% polskich dzieci

i nastolatków ma zęby uszkodzone próchnicą.

Jest to bakteryjna choroba zakaźna dotycząca tkanek twardych zęba, objawiająca się

demineralizacją substancji organicznych, co prowadzi do rozpadu jego struktury.

Spowodowana jest przez bakterie Streptococcus, które wytwarzają kwasy poprzez

metabolizm spożywanych przez nas cukrów. Bakterie nie tylko pozbywają się naturalnej

ochrony zęba, czyli szkliwa, ale również przyczyniają się do powstania płytki nazębnej, która

prowadzi do powstania stanów zapalnych przyzębia. W dzieci szkliwo jest znacznie słabsze,

więc nie powinny jadać w ogóle słodyczy. Groźne dla zębów jest również picie słodkich

Raport Najwyższej Izby Kontroli dot. „Kontroli realizacji zadań w zakresie zapobiegania nadwagi i otyłości u

dzieci i młodzieży szkolnej”.

Dane Ministerstwa Zdrowia przedstawione na Sejmowej Komisji Zdrowia w dniu 28 sierpnia 2013r.

napojów między posiłkami i przed snem. Brak systematycznego mycia zębów, czy

spożywanie posiłków po ich wyszczotkowaniu to prosta droga do próchnicy. Rodzice mają

małą świadomość tego, że trzeba dbać o higienę jamy ustnej dzieci. Próchnica może się

objawiać nadwrażliwością na ciepło i zimno oraz słodki i kwaśny smak, tkliwością przy

szczotkowaniu i żuciu, ubytkami w zębach, przykrym zapachem z ust, nieświeżym oddechem,

bólami zęba oraz przebarwieniami.

Leczenie próchnicy zależy od nasilenia próchnicy. Zniszczonej struktury zęba nie da

się zregenerować. Głównie polega ono na usunięciu chorej tkanki zęba i zastąpieniu jej

wypełnieniem. Jeżeli jednak proces próchniczy postępuje głębiej i dochodzi do stanu

zapalnego miazgi zęba lub jej martwicy konieczne jest leczenie kanałowe lub nawet usunięcie

zęba. Próchnica jest chorobą, którą w pełni można zapobiegać. Niezbędna jest profilaktyka

obejmująca higienę jamy ustnej, racjonalne żywienie oraz opieka stomatologiczna. U dzieci

natomiast niezbędna jest profilaktyka fluorkowa oraz uszczelnianie bruzd powierzchni

żujących w zębach mlecznych i stałych. Światowa Organizacja Zdrowia nakłada na Polskę

obowiązek zmniejszenia wskaźnika próchnicy u dzieci do poziomu 80%, który ma zostać

spełniony do 2020r.

W okresie wrzesień-listopad 2013 prowadzono akcję profilaktyczną programu „Chroń

Dziecięce Uśmiechy”, którego celem jest edukacja uczniów, jak skutecznie dbać o higienę

jamy ustnej. Wyniki badań przeprowadzonych przez Ministerstwa Zdrowia są bardzo

zbliżone do raportu Ipsos z akcji, według którego 80 % dzieci w wieku szkolnych ma

próchnicę i średnio 3-4 zęby z próchnicą, a 40% wypełnienia w zębach stałych. Dane

pokazują też, że aż 18% uczniów ze szkół podstawowych w ogóle nie odwiedza dentysty, co

tylko zwiększa poziom próchnicy oraz co czwarty uczeń szczotkuje zęby tylko raz dziennie.

Korzystną zmianą było by wprowadzenie w polskim systemie szkolno-wychowawczym

edukacyjnego programu ogólnozdrowotnego, w tym stomatologicznego.

4. Wady postawy

Przez prawidłową postawę należy rozumieć taką, której układ poszczególnych

odcinków ciała względem siebie jest zharmonizowany, a utrzymanie jej wymaga napięcia

Raport przedstawiający wyniki programu „Chroń Dziecięce uśmiechy” pt. „Badanie przesiewowe stanu

uzębienia wśród dzieci ze szkół podstawowych”, marzec 2014

układu mięśniowego i nerwowego.

Jest ona u wszystkich ludzi podobna, ale nie identyczna –

jest cechą indywidualną. Dość istotną cechą postawy jest jej zmienność. Zmienia się ona

bowiem w ciągu całego życia, a nawet w ciągu dnia, pod wpływem różnych czynników. W

trakcie rozwoju dziecko nabywa umiejętność przyjmowania pionowej postawy ciała, sylwetka

natomiast kształtuje się przez wiele lat. Dziecko w wieku 6-7 lat oraz 12-16 jest najbardziej

podatne na wpływ rozmaitych czynników zewnętrznych. Okresy te nazywa się skoki

wzrostowe i podczas nich pojawiają się zagrożenia dla jakości postawy. Wszelkie

nieprawidłowości dotyczące postawy ciała powszechnie uważa się mianem wad postawy.

Z danych Instytutu Matki i Dziecka wynika, że wady postawy ma 90% dzieci.

Najczęściej spotykane to plecy płaskie, charakteryzujące się spłaszczeniem lub brakiem

fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. U osób z taką wadą klatka piersiowa jest płaska, a jej

ruchomość i pojemność ograniczona. Zmniejszenie fizjologicznych wygięć kręgosłupa

powoduje brak amortyzacyjnej funkcji kręgosłupa. Drugą w kolejności wadą występująca

wśród dzieci i młodzieży są plecy okrągłe. W tym typie wady cały tułów nachylony jest do

przodu, a równowagę można utrzymać poprzez cofnięcie miednicy do tyłu. Charakteryzuje

się wysunięciem do przodu głowy i barków oraz odstawaniem łopatek. Plecy wklęsłe opisuje

mocno wypięty brzuch natomiast plecy wklęsło-okrągłe nie tylko wypięty brzuch, ale i

pochylone do przodu plecy. Poważniejsze schorzenia, takie jak skolioza, rozwijają się 1-2%

dzieci.

Wady postawy spowodowane są siedzącym trybem życia, wspomnianą już w tej pracy

nadwagą i otyłością, zwalnianiem dziecka z zajęć WF-u, brakiem nawyku utrzymywania

prawidłowej postawy podczas pracy czy odpoczynku. Do czynników szkolnych zalicza się

niewłaściwie dobrane stanowisko pracy ucznia, czyli ławka i krzesło niedostosowane do

wzrostu dziecka, przeciążony tornister i niewłaściwe jego noszenie. Rozwijająca się wada

postawy, jeśli nie podejmuje się działań zapobiegawczych – „rośnie wraz z dzieckiem”.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sporu z dnia 31 grudnia 2002r.

szkoła powinna umożliwić uczniom zostawianie części własnych przyborów i podręczników

w salach lekcyjnych. Do tego celu powinny być przygotowane szafki lub inne meble, w

których uczniowie zostawialiby podręczniki, stroje gimnastyczne i przybory szkolne. Zgodnie

z zaleceniami Krajowego Konsultanta w dziecinie pediatrii ciężar tornistra nie powinien

Z. Ambros, L. Birn „Zarys ortopedii ogólnej”, Państwowy Zakład Wydawn. Lekarskich, 1962

Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sporu z dnia 31 grudnia 2002r w sprawie bezpieczeństwa i

higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz. U. 2003, Nr 6, poz. 69 z pózn. zm.)

przekraczać 10% masy ciała ucznia.

Dużą rolę w kreowaniu postaw prozdrowotnych

odgrywają nauczyciele wychowania fizycznego oraz biologii, a dzięki bilansom lekarskim

włączane jest postępowanie korekcyjne.

5. Alergia

Według raportu GUS z 2009r. dzieci chorujących przewlekłe na astmę w przedziale

wiekowym od 0-14 lat było 16%. Występuje ona dwa razy częściej w młodzieży w miastach

niż na wsi. Alergia jest to nadwrażliwość organizmu na zetknięcie się z alergenem, obcą

substancją wywołującą patologiczną reakcję immunologiczną naszego organizmu. Przyjmuje

różne postacie wziewną, kontaktową lub pokarmową i prowadzi do wystąpienia

zróżnicowanych objawów. Wśród nich możemy wyróżnić łzawienie, katar sienny, duszność,

pokrzywka, biegunka oraz niebezpieczny dla życia wstrząs anafilaktyczny.

Źródło: Raport GUS na temat „Zdrowie dzieci i młodzieży w Polsce w roku 2009” Kraków

2011

Pismo Krajowego Konsultanta w dziedzinie Pediatrii do Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 28 sierpnia

2009 znak KNS/MZ/VIII/2009 w sprawie normy obciążenia dzieci ciężarem tornistrów

Oprócz podłoża genetycznego również czynniki środowiskowe podnoszą ryzyko

wystąpienia alergii. Są wśród nich przebyte infekcje, zanieczyszczenie powietrza, dym

papierosowy, nazbyt sterylne otoczenie w okresie rozwoju dziecka czy nadużywanie środków

chemicznych. Żyjemy w środowisku, które coraz bardziej sprzyja alergii – w powietrzu unosi

się coraz więcej alergenów. Młodzi Polacy najczęściej uczuleni są na jedzenie tj. białko mleka

krowiego, białko jaj, gluten, ryby, czekoladę i cytrusy, następne w kolejności są roztocza,

pyłki i sierść zwierząt. Dzieci z alergią zbyt późno trafiają do specjalisty, leczone

antybiotykami z powodu błędnie postawionych diagnoz. Nieleczona alergia sprzyja

rozwojowi astmy, zwiększa nadwrażliwość na kolejne alergeny – dziecko, które było

uczulone tylko na sierść, z czasem uczuli się na pyłki.

Bibliografia:

1. P. Kajfasz: Choroby zakaźne i pasożytnicze. Zdzisław Dziubek (red.). Warszawa:

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2003

2. Dobrzańska, Pediatria. Podręcznik do Państwowego Egzaminu Lekarskiego i egzaminu

specjalizacyjnego. Józef Ryżko (red.). Wrocław: Urban&Partner, 2005

3. Z. Ambros, L. Birn „Zarys ortopedii ogólnej”, Państwowy Zakład Wydawn. Lekarskich,

1962

4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 sierpnia 2011 w sprawie obowiązkowych

szczepień ochronnych. (Dziennik Ustaw Nr 182, Poz. 1086)

5. Dane epidemiologiczne („Kronika Epidemiologiczna”) za rok 2011 w porównaniu z

latami wcześniejszymi zawarte w specjalnym wydaniu kwartalnika „Przegląd

Epidemiologiczny” 2013, t. 67, nr 2.

6. Raport z konferencji prasowej przeprowadzonej przez Narodowy Instytut Zdrowia

Publicznego-PZH dn. 27 czerwca 2013 pt. „Epidemia wyrównawcza różyczki w Polsce”

7. Publikacja Światowej Organizacji Zdrowia pt. „10 faktów na temat otyłości, które należy

poznać”

8. Raport Najwyższej Izby Kontroli dot. „Kontroli realizacji zadań w zakresie zapobiegania

nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży szkolnej”.

9. Dane Ministerstwa Zdrowia przedstawione na Sejmowej Komisji Zdrowia w dniu 28

sierpnia 2013r.

10. Raport przedstawiający wyniki programu „Chroń Dziecięce uśmiechy” pt. „Badanie

przesiewowe stanu uzębienia wśród dzieci ze szkół podstawowych”, marzec 2014

(dostępny na stronie www.pck.pl)

11. Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sporu z dnia 31 grudnia 2002r w

sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach

(Dz. U. 2003, Nr 6, poz. 69 z pózn. zm.)

12. Pismo Krajowego Konsultanta w dziedzinie Pediatrii do Głównego Inspektora

Sanitarnego z dnia 28 sierpnia 2009 znak KNS/MZ/VIII/2009 w sprawie normy

obciążenia dzieci ciężarem tornistrów

13. Raport GUS na temat „Zdrowie dzieci i młodzieży w Polsce w roku 2009” Kraków 2011

14. Woynarowska, A. Oblacińska „Stan zdrowia dzieci i młodzieży w Polsce. Najważniejsze

problemu zdrowotne”