..Etnografia Polska", t. X X X I I I : 1989. z. 2

P L I S S N 0071-1861

K R Y S T Y N A H E R M A N O W I C Z - N O W A K

(Pracownia Etnografii I H K M P A N , K r a k ó w )

B A D A N I A K A R P A C K I E W P R A C O W N I E T N O G R A F I I

Z E I H K M P A N W K R A K O W I E .

K O N T Y N U A C J A K I E R U N K U Z A I N I C J O W A N E G O

P R Z E Z P R O F . M I E C Z Y S Ł A W A G Ł A D Y S Z A

Obecna Pracownia Etnografii Zakladu Etnografii Instytutu H i s t o r i i K u l t u r y

Materialnej Polskiej A k a d e m i i N a u k w K r a k o w i e od momentu swego

powstania w 1954 r. — kiedy to s t a n o w i ł a samodzielny Z a k ł a d Etnografii

I H K M P A N — do r o k u 1971 kierowana była przez prof. dr. Mieczysława

G ł a d y s z a . Zainteresowania Profesora k u l t u r ą k a r p a c k ą , a n a s t ę p n i e Jego

z a a n g a ż o w a n i e w o g r a n i z a c j ę oraz w d z i a ł a n o ś ć M i ę d z y n a r o d o w e j K o m i s j i

do Badania K u l t u r y Ludowej w Karpatach i na B a ł k a n a c h i , nie p o z o s t a ł y

bez wpływu na kierunek działalności naukowej podjętej przez k i e r o w a n ą

przez Niego p l a c ó w k ę . W związku z t y m do p l a n ó w badawczych włączone

zostały m . in. zadania wytyczone przez K o m i s j ę . Specjalną t r o s k ą otoczono

badania terenowe na temat szeroko p o j ę t e g o pasterstwa w y s o k o g ó r s k i e g o

(z u w z g l ę d n i e n i e m nie t y l k o z a g a d n i e ń związanych z wypasem, ale również

a r c h i t e k t u r ą , m a g i ą i innymi) oraz architektury ludowej. Badania te były

realizowane w dwu etapach: 1) zebranie m a t e r i a ł u ź r ó d ł o w e g o j a k o rejestrację

o k r e ś l o n y c h zjawisk lub w y t w o r ó w k u l t u r o w y c h . 2) opracowywanie pozyska­

nych m a t e r i a ł ó w p o d k ą t e m planowanych monografii. Podjęte zagadnienia

analizowano w k o n t e k ś c i e k u l t u r o w y m i h i s t o r y c z n o - s p o ł e c z n y m oraz ekono­

micznym, nie pomijając w a r u n k ó w ekologicznych badanych t e r e n ó w .

R ó w n o l e g l e pod kierunkiem M i e c z y s ł a w a G ł a d y s z a pracownicy omawianej

1

K o m i s j a utworzona z o s t a ł a w 1959 r. i nosiła p o c z ą t k o w o n a z w ę M i ę d z y n a r o d o w e j

Komisji do Badania Kultury Ludowej w Karpatach, a od 1976 r. stała się M i ę d z y n a r o d o w ą

K o m i s j ą do Badania Kultury Ludowej w Karpatach i na Bałkanach. C z ł o n k a m i - z a ł o ż y c i e l a m i

Komisji była Polska i C z e c h o s ł o w a c j a . W skład jej weszły następnie: Rumunia. Bulgaria,

Węgry, Z S R R i Jugosławia. W 1976 r. Komitet Nauk Etnologicznych oficjalnie zalegalizował

d z i a ł a l n o ś ć Polskiej Komisji. Funkcję p r z e w o d n i c z ą c e g o powierzono prof. dr. M . G ł a d y s z o w i ,

który pełnił ją do 1984 r.

152

K R Y S T Y N A HERMANOWICZ-NOWAK

p l a c ó w k i podjęli p r a c ę nad zestawieniem bibliografii kultury ludowej Karpat,

k t ó r a u k a z a ł a się w 1960 r. pod r e d a k c j ą Profesora. W s p ó ł a u t o r a m i

opracowania b y l i : M . G ł a d y s z o w a , A . Zambrzycka-Kunachowicz, A . K o ­

walska-Lewicka, I . N i z i ń s k a , Z . Szromba, D . Tylkowa.

W tym czasie — wspólnie z K a t e d r ą Etnografii Słowian U J

— prowadzone

były r ó w n i e ż badania terenowe w Beskidzie Śląskim (połączone z p r a k t y k a m i

studenckimi). W w y n i k u szeroko zakrojonych b a d a ń p o w s t a ł y prace magister­

skie, nad k t ó r y m i pieczę roztaczali poszczególni pracownicy Z a k ł a d u Etno­

grafii I H K M P A N w K r a k o w i e . Pod naukowym kierunkiem prof. M . G ł a d y s z a

prowadzone były t a k ż e prace doktorskie, m . in. z t e r e n ó w karpackich

(Zambrzycka-Kunachowicz 1974; Szromba-Rysowa 1978; T y l k o w a 1978).

R ó w n o c z e ś n i e trwały prace terenowe w innych regionach górskich (Beskid

Sądecki, Podhale). N a podstawie zebranych m a t e r i a ł ó w p o w s t a ł y opracowania

monograficzne i a r t y k u ł y , k t ó r y c h r ó ż n ą t e m a t y k ę łączył w s p ó l n y teren

karpacki (np. T y l k o w a 1962; G ł a d y s z o w a 1972).

W 1971 r. na skutek zmian organizacyjnych i odejścia z Z a k ł a d u

Etnografii prof. G ł a d y s z a , k t ó r y p o z o s t a ł nadal kierownikiem Katedry

Etnografii Słowian U J , p l a c ó w k ę tę przemianowano na G r u p ę R o b o c z ą

Z a k ł a d u Etnografii I H K M P A N (po włączeniu Z e s p o ł u do B a d a ń nad

K u l t u r ą R o b o t n i c z ą kierowanego do tej pory przez prof. dr. K . D o b r o w o l ­

skiego), a n a s t ę p n i e na P r a c o w n i ę Etnografii w K r a k o w i e Z a k ł a d u Etno­

grafii I H K M P A N . Kierownictwo p l a c ó w k i obejmują kolejno: dr A . Kowalska-

-Lewicka, doc. dr hab. M . G ł a d y s z o w a , dr Z . Szromba-Rysowa, dr

D . T y l k o w a . Z p o c z ą t k i e m lat siedemdziesiątych „ k a r p a c k a " d z i a ł a l n o ś ć

Pracowni zostaje w pewnym sensie zawieszona na skutek włączenia pracow­

n i k ó w do prac związanych z przygotowaniem poszczególnych t e m a t ó w rea­

lizowanych w ramach problemu „ K u l t u r a ludowa ź r ó d ł e m ś w i a d o m o ś c i

narodu". W w y n i k u w s p ó ł p r a c y koordynowanej przez Z a k ł a d Etnografii

I H K M P A N w Warszawie u k a z a ł o się dwutomowe wydawnictwo pt.

Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej (1976-1981)-- W t y m czasie

nie ustają jednak kontakty z M i ę d z y n a r o d o w ą K o m i s j ą K a r p a c k ą .

K o n t y n u a c j ą innej inicjatywy Mieczysława G ł a d y s z a był udział poszczegól­

nych p r a c o w n i k ó w omawianej p l a c ó w k i w opracowaniu zbiorowym Etno­

grafia n a r o d ó w słowiańskich, t. I I : Słowianie zachodni, rozdział „ P o l a c y " .

Redaktorem tego opracowania byla M . G ł a d y s z o w a , k t ó r a r ó w n i e ż przygo­

t o w a ł a rozdział poświęcony budownictwu. D . T y l k o w a o p r a c o w a ł a wnętrze

mieszkalne, K . Hermanowicz-Nowak — regionalizację stroju ludowego, a U .

Lehr g o s p o d a r k ę przyswajającą i jej rolę we współczesnej produkcji wsi.

Opracowanie z o s t a ł o p r z e t ł u m a c z o n e na j ę z y k rosyjski i przedstawione

przez g ł ó w n e g o redaktora na Konferencji K o m i t e t u Redakcyjnego wydawnictwa

Etnografii N a r o d ó w Słowiańskich w Moskwie w 1977 r.

2

W pierwszym tomie pracownicy omawianej placówki przygotowali siedem artykułów,

w drugim zaś — trzy.

BADANIA K A R P A C K I E W PRACOWNI E T N O G R A F I I I H K M PAN, KRAKÓW

153

W ramach realizacji z a d a ń M K K i B M a r i a G ł a d y s z o w a i Danuta T y l k o w a

p r z y g o t o w a ł y monograficzne opracowanie d o t y c z ą c e tradycyjnego budownictwa

mieszkalnego z terenu K a r p a t Polskich, k t ó r e zamieszczono w syntetycznym

opracowaniu Architektura ludowa w Karpatach i na Bałkanach. U k a z a ł a

się j u ż opracowana przez wspomniane a u t o r k i bibliografia tego zagadnienia

(jako część s k ł a d o w a problemowej bibliografii z terenu K a r p a t i B a ł k a n ó w ) .

W planowanych dalszych opracowaniach syntetycznych z tego terenu uczest­

n i c z ą : M . Kopacz — gospodarka c h ł o p s k a , K . Jagieła — transport i k o m u n i ­

kacja, a wraz z D . T y l k o w ą — budownictwo gospodarcze.

Z k o ń c e m lat siedemdziesiątych w ramach problemu „ T r a d y c j a i nowa­

torstwo w k s z t a ł t o w a n i u się współczesnej kultury wsi karpackiej" podjęte

zostały prace nad w y b r a n y m i zagadnieniami z kultury m i e s z k a ń c ó w wsi

K a r p a t Polskich. W wyniku prac badawczych prowadzonych w Beskidzie

S ą d e c k i m i Ś l ą s k i m p o w s t a ł y dwie pozycje zbiorowe, k t ó r e u k a z a ł y się

drukiem {Tradycje... 1984; Studia... 1985). Opracowania oparte na badaniach

terenowych s t a n o w i ą rodzaj monografii problemowych w k o n t e k ś c i e tradycji

i współczesności. N a podstawie analizy obiektywnych c z y n n i k ó w wywołujących

o k r e ś l o n e p r z e o b r a ż e n i a starano się w s k a z a ć , w j a k i c h dziedzinach i do

jakiego stopnia lokalne dziedzictwo kulturowe o d d z i a ł y w a ł o na współczesne

procesy zmian oraz j a k i m i drogami p r z e b i e g a ł a selekcja e l e m e n t ó w tradycyj­

nych. Podjęte tematy o d p o w i a d a ł y o k r e ś l o n y m d z i a ł o m k u l t u r y ludowej.

W i ę k s z o ś ć t e m a t ó w jest kontynuowana w poszczególnych regionach K a r p a t :

K . Hermanowicz-Nowak — strój ludowy, Z . Szromba-Rysowa — pożywienie,

D . T y l k o w a — medycyna ludowa, K . K w a ś n i e w i c z — zwyczaje i o b r z ę d y

doroczne, U . Lehr — demonologia l u d o w a

3

. Zamiarem badaczy jest prześledze­

nie p r o c e s ó w p r z e o b r a ż e ń na podstawie analizy zmian p o d ł o ż a i innych

c z y n n i k ó w sprawczych.

W r o k u 1978 u k a z a ł o się d r u k i e m monograficzne opracowanie M . G ł a -

dyszowej, Górnośląskie budownictwo ludowe, za k t ó r e w 1981 r. autorka

o t r z y m a ł a n a g r o d ę Sekretarza Naukowego P A N .

W latach osiemdziesiątych ukazały się inne opracowania z w i ą z a n e

z terenem K a r p a t : A . Kowalskiej-Lewickiej, Hodowla i pasterstwo w Beskidzie

Sądeckim (1980), Z . Szromby-Rysowej. Przy wspólnym stole. Z obyczajowości

współczesnej wsi kaprackiej (1988). U . Lehr w 1983 r. o b r o n i ł a p r a c ę

d o k t o r s k ą z a t y t u ł o w a n ą Wierzenia w istoty ponadzmyslowe a postawy i za­

chowania ludności w wybranych wsiach karpackich w Polsce. Z ł o ż o n a z o s t a ł a

do d r u k u praca D . Tylkowej, Medycyna ludowa w kulturze wsi Karpat

Polskich. Tradycja i współczesność, a K . Hermanowicz-Nowak p r z y g o t o w a ł a

r o z p r a w ę d o k t o r s k ą pt. Społeczno-kulturowe funkcje stroju ludowego w wy­

branych wsiach Beskidu Śląskiego od początku XX wieku do współczesności.

3

P o s z c z e g ó l n e zagadnienia omawiane byly w obu tomach przez tych samych badaczy.

W tomie p o ś w i ę c o n y m Beskidowi S ą d e c k i e m u brak jest rozdziału d o t y c z ą c e g o budownictwa

otaz form współpracy. W Beskidzie Śląskim nie ma opracowania d o t y c z ą c e g o wierzeń i zwy­

c z a j ó w z w i ą z a n y c h ze śmiercią.

154

K R Y S T Y N A H E R M A N O W I C Z - N O W A K

Pracownicy omawianej p l a c ó w k i b r a l i udział w licznych krajowych i między­

narodowych konferencjach naukowych i popularnonaukowych, związanych

z badaniami kultury karpackiej, na k t ó r y c h wygłaszali referaty i komunikaty.

Wiele z nich u k a z a ł o się drukiem (np. Kwaśniewicz 1979, 1983; Lehr

1982. 1984; G ł a d y s z o w a 1981; T y l k o w a 1981, 1985)

4

. N a l e ż y t a k ż e w s p o m n i e ć

0 uczestnictwie K . K w a ś n i e w i c z o w e j w pracach s ą d ó w konkursowych i pro­

wadzonych przez nią konsultacjach z zakresu o b r z ę d o w o ś c i o b s z a r ó w ziem

g ó r s k i c h

5

.

Od czasu powstania M i ę d z y n a r o d o w e j K o m i s j i do Badania K u l t u r y

Ludowej w Karpatach i na B a ł k a n a c h dwie osoby z Pracowni Etnografii

są na stałe w ł ą c z o n e w jej działalność. Doc. dr hab. M . G ł a d y s z o w a

od 1985 r. pełni funkcję p r z e w o d n i c z ą c e j Polskiej Sekcji tej K o m i s j i ,

a dr D . T y l k o w a jest od 1976 r. jej sekretarzem.

Jak z p o w y ż s z e g o wynika, przyjęty przed laty przez prof. M . G ł a d y s z a

profil naukowo-badawczy, zakładający teren j a k o p u n k t wyjścia w procesie

poznawczym, jest przez P r a c o w n i ę Etnografii I H K M P A N w K r a k o w i e

nadal kontynuowany. Szeroko zaplanowane i systematycznie prowadzone

badania terenowe wybranych e l e m e n t ó w kultury poszczególnych grup zamiesz­

kujących tereny górskie w Polsce w przyszłości powinny p o z w o l i ć na do­

konanie bardziej syntetycznego opracowania kultury karpackiej. Zaplanowane

w ten s p o s ó b opracowanie m i a ł o b y na celu p o g ł ę b i o n ą interpretację przebie­

gających na tym terenie zjawisk kulturowych oraz ukazanie m e c h a n i z m ó w

z a c h o d z ą c y c h tam p r o c e s ó w .

Tak ukierunkowana d z i a ł a l n o ś ć rozwijająca się od lat w Pracowni Etnografii

I H K M P A N w K r a k o w i e sprawiła, iż w ś r o d o w i s k u etnograficznym

p r z y l g n ę ł o do niej określenie — „ P r a c o w n i karpackiej" — zespołu t r a k t u j ą c e g o

badania terenowe j a k o najważniejsze etnograficzne ź r ó d ł o poznawcze.

W 198 i r. podjęte zostały badania n a s t ę p n e g o regionu K a r p a t — Beskidu

Żywieckiego. Opracowanie zbiorowe przewiduje, podobnie jak w poprzednich

przypadkach, o m ó w i e n i e poszczególnych z a g a d n i e ń tematycznych wybranych

dziedzin kultury ludowej. W tomie t y m , poza o m ó w i e n i e m tych samych

z a g a d n i e ń , co poprzednio, a więc stroju, pożywienia, medycyny ludowej,

o b r z ę d ó w i zwyczajów dorocznych oraz wierzeń, znajdą się dodatkowe

tematy: M . Kopacz opracowuje „ n a b y w a n i e i przekazywanie wiedzy

1 umiejętności rolno-hodowlanych w rodzinie", K . Jagieła „tradycyjne

budownictwo inwentarskie w Karpatach Polskich", a J. Sikoń — „wiedzę

a s t r o n o m i c z n ą " . Praca przygotowana na podstawie m a t e r i a ł ó w z tego terenu

4

Z . Szromba-Rysowa wygłosiła na Węgrzech referat pt. „Biirgerliche Einflüsse auf die

polnische Volksnahrung und E r n á h r u n g s g e w o h n h e i t e n " .

5

Są to m. in.: M i ę d z y n a r o d o w y Festiwal Folkloru Ziem G ó r s k i c h (Zakopane), Gody

Ż y w i e c k i e i Festiwal Górali Polskich w Ż y w c u . G ó r a l s k i e Spotkania pod J a w o r z y n ą

(Krynica). G ó r a l s k i K a r n a w a ł i S a b a ł o w e Bajania (Bukowina Tatrzańska).

BADANIA K A R P A C K I E W PRACOWNI E T N O G R A F I I I H K M PAN, KRAKÓW

155

zostanie z ł o ż o n a do d r u k u w 1989 r. i u k a ż e się w ramach serii: Prace

K o m i s j i Etnograficznej przy Oddziale P A N w Krakowie.

Od 1989 r. j a k o kolejny teren b a d a ń planowane jest Podhale.

L I T E R A T U R A

Bibliografia

1960 Bibliografia historii kultury ludowej Karpat, cz. 1. Materiały do bibliografii

polskiej, M . G ł a d y s z (red.). Warszawa.

Etnografia Polski

1976-1981 Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, M. Biernacka (red.), W r o c ł a w ,

t. 1-2.

G ł a d y s z o w a M .

1972 Przeobrażenia w budownictwie ludowym w Karpatach Polskich w latach ¡946-1967

na przykładzie Beskidu Śląskiego, [w:] Ludová kultura v Karpaloch, Bratislava,

s. 175-187.

1978 Górnośląskie budownictwo ludowe, Wrocław.

1981 Uwarunkowania budownictwa ludowego w wybranych regionach Karpat Polskich,

„Etnografia Polska", t. 25, z. 2. s. 159-172.

K o w a l s k a - L e w i c k a A .

1980 Hodowla i pasterstwo w Beskidzie Sądeckim, P A N — O d d z i a ł w Krakowie,

Komisja Etnograficzna, Wrocław.

K w a ś n i e w i c z K .

1979 Polské lidové masopustní obyčeje (se zvláštním zřetelem ke karpatské oblasti),

[w:] Masopustní tradice, seria: L i d o v á kultura a s o u č a s n o s t , t. 5, Brno, s.

11.1-127.

1983 Svatební obřady v polské vesnické společnosti, [w:] Svatební obřad. Současny

stav a proměny, seria: L i d o v á kultura a s o u č s n o s t , t. 9, Brno, s. 247-256.

L e h r U .

1982 Wierzenia i zabiegi magiczne zabezpieczające zagrodę, „Etnografia Polska", t.

26. z. 1, s. 277-283.

1984 Psychologie and socio-religious aspects of beliefs in supernatural beings of

the inhabitants of the Carpathian villages, „ E t h n o l o g i a Polona", vol. 10, s.

91-107.

Studia

1985 Studia z kultury ludowej Beskidu Sądeckiego, P A N — Oddział w Krakowie,

Komisja Etnograficzna, Wrocław.

S z r o m b a - R y s o w a Z .

1978 Pożywienie ludności wiejskiej na Śląsku, P A N — Oddział w Krakowie, Komisja

Etnograficzna, W r o c ł a w .

1988 Przy wspólnym stole. Z obyczajowości współczesnej wsi karpackiej, Wrocław.

Tradycja

1985 Tradycja i współczesne przeobrażenia kultury wsi Beskidu Śląskiego, „Etnografia

Polska", I. 28, z. 1.

T y l k o w a D .

1962 Drewniane spichrze beczkowato sklepione w południowej Sądecczyźnie, „Etnografia

Polska", t. 6, s. 338-374.

1978 Zdobywanie i użytkowanie wody we wsiach Beskidu Śląskiego, P A N — Oddział

w Krakowie, Komisja Etnograficzna, Wrocław.

1981 Traditionelle Formen des Wassertransportes in den polnischen Karpaten. [w:]

Traditionelie Transporlmethoden, Budapest, s. 37-41.

156

K R Y S T Y N A H E R M A N O W I C Z - N O W A K

1985 Die Volkspharmakologie der Dorfbewohner in den polnischen Karpaten, „Currare",

vol. 5, z. 3, Beitrage und Wachtrage zur 5. Fachkonferenz Ethnomedizin,

s. 61-64.

Z a m b r z y c k a - K u n a c h o w i c z A .

1974- Rzemieślnik w społeczności rolników, Wroclaw.

Krystyna Hermanowicz-Nowak

K A R P A T E N F O R S C H U N G E N I N D E R F O R S C H U N G S S T Á T T E

F U R E T H N O G R A P H I E I N D E R A B T E I L U N G E T H N O G R A P H I E

D E S I N S T I T U T S D E R G E S C H I C H T E D E R M A T E R I E L L E N K U L T U R

D E R P O L N I S C H E N A K A D E M I E D E R W I S S E N S C H A F T E N I N K R A K Ó W .

F O R T S E T Z U N G D E R V O N P R O F E S S O R M I E C Z Y S Ł A W G Ł A D Y S Z

1 N I T I E R T E N F O R S C H U N G S R I C H T U N G

Z u s a m m e n f a s s u n g

Die im Titel genannte Forschungsstátte entstand 1954 und wurde bis 1971 von

Professor M i e c z y s ł a w G ł a d y s z geleitet. Das Interesse des Professors für die Kultur der K a r ­

paten hat bedeutende Weise das wissenschaftliche und Forschungsprofil der Státte beeínfluĎt.

in dem Terrainforschung ais Ausgangspunkt für den ErforschungsprozeB vorausgesetzt wurde.

Die Forschungen umfaBten das Gebiet polnischer Karpaten, wobei der Reihe nach die Beski-

den-Regione von S ą c z und Śląsk (Schlesien) bearbeitet wurden; die Bearbeitung von Beskid

Żywiecki kommt ihrem AbschluB nahe. E s wird geplant, ab 1989 die Bearbeitung von Pod­

hale aufzunehmen. Die Bearbeitungen einzelner Regione setzen sich ais Ziel, die auf ihrem

Gebiet verlaufenden Kulturerscheinungen tiefer zu analysieren und die Mechanisme, der sich

dort vollziehenden Prozesse, vorzustellen. Weit geplante und systematisch geführte Feld-

forschungen gewáhlter Kulturelemente der einzelnen Bevolkerungsgruppen im Bergland, sollen

es in der Zukunft m ó g l i c h machen, eine synthetische Bearbeitung der Kultur des Karpaten-

gebiets zustandezubringen.

Seitdem 1959 die Internationale Kommission zur Forschung der Volkskultur der K a r ­

paten und des Balkans entstanden ist, haben sich die Mitarbeiter der hier besprochenen

Forschungsstátte aktiv ihrer Tátigkeit angeschlossen. Sie nahmen an vielen wissenschaftlichen

und populárwissenschaftlichen Konferenzen im Inn und Ausland teil, die sich mit Karpaten­

forschung bescháftigten.

Eine so gerichtete Aktivitát der sich seit Jahren entwickelnden Forschungsstátte für

Ethnographie in K r a k ó w hat dazu geführt, daB sie in ethnographischen Kreisen ais „Kar-

patenforschungsstátte" bezeichnet wird, deren Kollektiv Feldforschungen für wichtigste E r -

kenntnisquelle halt.

Ühersetzt von Barbara Kocowska