KATEDRA ETNOGRAFII SŁOWIAN 

UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO 

Na aktualnych zainteresowaniach badawczych Katedry Etnografii 

Słowian UJ odcisnęły piętno trzy nurty badawcze o różnych orienta­

cjach metodologicznych: ewolucjonizm krytyczny, socjo-historyzm z me­
todą integralną i funkcjonalizm. Teoretyczne osiągnięcia w ramach tych 
nurtów zdominowały sposób wyjaśniania i interpretacji kultury ludo­
wej. Ich wpływ pozostał widoczny u wielu etnografów wywodzących się 
ze środowiska krakowskiego, w tym także wśród pracowników Katedry. 
Oddziaływanie ich, trudne dzisiaj do jednoznacznego określenia, utrzy­
muje się w atmosferze naukowej Katedry nawet wtedy, gdy zaczęto po­
szukiwać nowych sposobów widzenia etnografii. Dowodem na to może 
być zainteresowanie ewolucjonizmem krytycznym, a co za tym idzie — 
przypominanie i interpretacja jego dorobku teoretycznego. W przypadku 
socjo-historyzmu istotną wykładnią rozumienia procesu zmiany  k u l t u ­

rowej pozostała dla etnografów sformułowana w nim kategoria  „ k u l t u ­
ry tradycyjnej" i sposób ujmowania rzeczywistości. 

Poszukiwania skupiające się na przystosowaniu klasycznej teorii 

funkcjonalizmu dla potrzeb badań nad społeczeństwem polskim uczyni­
ły go użytecznym i stosowanym sposobem wyjaśniania. 

Zachodzące różnicowanie się postaw badawczych w etnografii, odpo­

wiadające wzrostowi wiedzy o kulturze, wynikało z faktu, że w dyscypli­
nach humanistycznych dzielących z etnografią wspólny przedmiot ba­
dań —  k u l t u r ę — rozwinęły się analizy typu antropologicznego. To 
różnicowanie się i poszukiwanie nowych punktów widzenia, wspomaga--
ne przez ogólnohumanistyczne dyskusje metodologiczne wywołane tzw. 

przełomem antypozytywistycznym, zmieniło też optykę zainteresowań 
części z pracowników Katedry. 

Zasadniczo nowe inspiracje znajdują oni w propozycjach semiologii, 

strukturalizmu i fenomenologii, ale także wraca się do wybranych prob­
lemów postawionych po raz pierwszy przez francuską szkołę antropo­
logii, socjologii i folklorystyki. Stąd zainteresowanie się w Katedrze te­

zami Maussa, A. van Gennepa i  t y m i partiami dorobku J. S. Bystronia, 
które poświęcone są kwestiom obyczajowości. Wynika z tego także i za­
kres pola badawczego, które stanowi to, co nazywa się zwyczajowo 

w etnografii  k u l t u r ą duchową i społeczną czy dziedziną kultury,  j a k ą 

K A T E D R A  E T N O G R A F I I SŁOWIAN  U J 

185 

zajmuje SÍQ W równej mierze folklorystyka i etnografia. Kontynuuje się 
również linię zainteresowań przeobrażeniami społecznymi, co mieści się 
w nurcie polskiej myśli socjologicznej i etnograficznej. 

Tak zakreślone zainteresowania stanowią w Katedrze swoisty kom­

pleks badawczy,  k t ó r y bardziej szczegółowo został przedstawiony w  d r u ­
giej części niniejszej informacji referującej indywidualne zainteresowa­
nia pracowników. 

Uprzedzając wrażenia czytelnika warto zasygnalizować, że o ile 

wcześniej można było mówić o dość jednolitym ukierunkowaniu meto­
dologicznym, o tyle obecnie podstawy badawcze pracowników Katedry 
są raczej ciążeniem w pewnym kierunku epistemologicznym. Wykorzy­
stywanie w analizach różnych punktów widzenia zgodne jest z tendencją 

powszechnie obecnie panującą w humanistyce. 

1.  M e c h a n i z m y  m y ś l e n i a  t y p u  l u d o w e g o . Rzeczywis­

tość kulturową Polski tworzą trzy dopełniające i przenikające się sfery 
kultury. Kultura „wysoka", „kultura popularna" oraz elementy  k u l t u ­
ry ludowej. Wszystkie te trzy sfery ulegają silnemu naciskowi mecha­
nizmów działania  k u l t u r y masowej. Znane z modelowych socjologicz­
nych opisów sposoby funkcjonowania  k u l t u r y masowej nie wyczerpują 
problemu. Możliwe są etnologiczne interpretacje kulturowej rzeczywistoś­
ci Polski, jeżeli uzna się, że etnologia wskazuje na to, co w kulturze sym­
bolicznej ma charakter utrwalony i trudno zmienny. Odkrywa się  w ó w ­

czas mechanizmy folkloryzacji, mitologizacji i petryfikacji zjawisk  k u l ­
turowych i poszukuje się matryc strukturalizujących ludzkie myślenie. 

Przedmiotem analizy są w  t y m przypadku następujące zjawiska o  l u ­

dowym pochodzeniu wyliczone  t u przykładowo: formy pobożności ludo­
wej, ludowe apokryfy, zagadnienia tzw. „hagiografii świeckiej" i mito­
logii narodowej, kicz i sztuka, relacje i plotki o zdarzeniach niecodzien­
nych, popularne teksty profetyczne. 

Ramy metodologiczne interpretacji takich zjawisk wyznaczają w spo­

sób dopełniający osiągnięcia koncepcji semiotyczno-strukturalnych i fe­
nomenologiczne metody badań nad kulturą. 

Badania nad wymienioną wyżej problematyką prowadzą w Kated­

rze dr Czesław Robotycki i mgr Zbigniew Fijak. W latach 1980-1982 
zgromadzono materiał zebrany w czasie badań terenowych oraz przepro­

wadzono kwerendę archiwalną. Materiał ten będzie podstawą pracy 

doktorskiej mgr Zbigniewa Fijaka i habilitacyjnej dr

  C z e s ł a w a

 Robotyc-

kiego, które zostaną ukończone w 1986 r. 

2.  K u l t u r o w y  w y r a z  w i ę z i s p o ł e с z n e j."Myślą przewod­

nią w podjętej pracy jest teza, iż środowisko mieszkalne członków zbio­
rowości terytorialnej jest zamieszkiwana przez nich — zorganizowana 
społecznie i kulturowo — przestrzeń, współmieszkańcy, z którymi łączą 
każdego z nich różnorodne styczności społeczne, oraz właściwe tej zbio­
rowości symboliczne wyznaczniki jej przestrzennej i społecznej tożsa­
mości. Więź z własną wsią realizuje się na dwóch poziomach. Najbliż-

186 

ANNA  Z A M B R Z Y C K A - K U N A C H O W I C Z , CZESŁAW  R O B O T Y C K I 

sze otoczenie doświadczane jest w dniu codziennym, w bezpośrednich, 
osobistych kontaktach twarzą w twarz. Więź z całą zbiorowością opiera 

się na pewnych wyobrażeniach wspólnoty i przeświadczeniach o przy­

należności do niej razem z innymi współmieszkańcami. 

Temat realizowany jest przez dr Teresę Dobrowolską od 1976 r. w ra­

mach problemu węzłowego 11.1  „ K u l t u r a narodowa, jej rozwój i per­
cepcja". Ukończenie pracy przewidzianej jako rozprawa habilitacyjna 
zaplanowano na 1984 r. 

Podstawę źródłową stanowią materiały zebrane w trakcie badań 

•etnograficznych prowadzonych we wsiach Beskidu Śląskiego: Koniako­
wie, Jaworzynce i Istebnej ze szczególnym uwzględnieniem tej ostat­

niej. 

3.  S y m b o l i c z n y  a s p e k t  k u l t u r y  l u d o w e j .  K u l t u ­

r o w a  f u n k c j a  d a r u . Podjętym rozważaniom towarzyszy przeko­
nanie, iż uniwersalnym atrybutem życia ludzkiego jest wręczanie darów. 
Dar włączony w różne systemy kulturowe trwa w historii i jest obecny 

hez względu na terytorium i czas. Uniwersalność „darzenia się" wielo­

krotnie stwierdzana przez etnologów skłania do poszukiwania istoty tego 

zjawiska. Ustalenie owego znaczenia może nastąpić poprzez określenie 
waloru symbolicznego daru. Spośród wszystkich możliwych sytuacji, 

w których następuje darzenie się, wybrano do analizy sytuacje obrzę­

dowe, gdyż szczególnie wtedy czynności ludzkie nabierają wartości sym-

holu. Obrzęd bowiem traktować można jako sposób komunikowania treś­

ci światopoglądowych o szczególnej randze społecznej. 

Temat realizowany jest przez zespół: doc. dr hab.  A n n ę Zambrzyc-

k:ą-Kunachowicz, dr Małgorzatę Maj i mgr Różę Godulę w ramach prob­
lemu węzłowego 11.1 „Polska kultura narodowa, jej rozwój i percepcja". 

Prace rozpoczęto w 1982 г., ukończenie przewidziane jest w 1987 r. 

W' 1982 r. przygotowana została przez dr Małgorzatę Maj rozprawa 

doktorska poświęcona znaczeniu daru w obrzędzie przejścia, jakim jest 
wesele. Dar odgrywa w jego strukturze naczelną rolę, gdyż jest podsta­

wowym działaniem porządkującym i scalającym sprzeczności powstałe 
przy zmianie stanu społecznego. 

W przygotowaniu pozostaje opracowanie poświęcone znaczeniu „da­

rzenia się" w obrzędach towarzyszących zimowemu przesileniu dnia z no­

cą oraz starego i nowego roku. Autorką pracy, ukończonej w 1984 г., 

jest mgr Róża Godula. Dr Małgorzata Maj z kolei poddaje analizie zna­
czenie daru w obrzędach cyklu wiosennego. 

Na rok 1987 przewidziane jest przygotowanie rozprawy poświęconej 

obrzędowej wymianie darów w polskiej kulturze ludowej. Podstawę 
źródłową stanowią informacje zawarte w publikacjach etnograficznych 

oraz materiały uzyskane w trakcie prowadzonych badań terenowych. 

4.  G o s p o d a r o w a n i e w  s p o ł e c z n o ś c i a c h  w i e j s k i c h . 

T y p y  e t h o s u  g o s p o d a r c z e g o . Przedmiotem zainteresowania 

S £

ł typy ethosu gospodarczego na wsi polskiej w  X I X i  X X w. Autor za-

K A T E D R A  E T N O G R A F I I SŁOWIAN  U J 

187 

kładą, iż nie istnieje odrębna klasa faktów ekonomicznych. Proces gospo­

darczy to efekt nie tylko> zbiorowej świadomości, ale i nieświadomości. 

Nie da się więc wyjaśnić wyłącznie przez zastosowanie kryteriów racjo­
nalności, jakie oferuje ekonomia polityczna. Na gospodarowanie składa­
ją się aspekty różnorakich zachowań kulturowych. Ethos gospodarczy, 
będący integralną częścią kultury, współokreśla w nader istotnym stop­
n i u cały ethos, sposób życia, a więc szeroki zakres zjawisk kulturo­

wych. 

Temat realizowany jest przez dr Zbigniewa Białego. Ukończenie 

pracy — 1984 r. 

Podstawę opracowania stanowią dane zawarte w literaturze etnogra-

Jicznej oraz materiały zebrane w czasie badań terenowych prowadzonych 

przez autora i studentów Katedry Etnografii Słowian UJ. 

5.  M o d e l  ś w i a t a  j a k o  w i z j a  r z e c z y w i s t o ś c i i  z b i ó r 

p r o g r a m ó w  d l a  k o l e k t y w ó w i  j e d n o s t e k . Centralnym 
zagadnieniem w podjętych rozważaniach są składowe modelu świata 

i ich funkcjonowanie. Przyjęto rozpatrywanie szeroko pojętego świato­

poglądu, powiązanych z nim systemów wartości oraz zbiór programów 

zachowań, które wchodzą następnie w fazę realizacji. Dynamika modelu 

polega na sprzężeniach zwrotnych między wymienionymi blokami. Rea­

lizacji podlegają wybrane programy zachowań. Opracowanie to trakto­
wane jest jako pierwszy krok ku zbudowaniu modelu adekwatnego 

w stosunku do rzeczywistości kulturowej. 

Temat realizowany jest przez dr Zbigniewa Białego oraz dwu pra­

cowników Instytutu Filozofii UJ. Ukończenie pracy — 1983 r. 

P r o b l e m  k u l t u r y  l u d y c z n e j  n a  p r z y k ł a d z i e za­

b a w e k  l u d o w y c h . Celem rozprawy jest określenie istoty ludyz-

mu, a poprzez nią odkrycie znaczenia i miejsca zabawki w kulturze. Dla 

rozwiązania tego zagadnienia uwzględnione zostaną różne punkty  w i ­
dzenia, jak np. historyczny czy funkcjonalny, które w dalszych rozwa­
żaniach pozwala na sformułowanie wniosków syntetycznych. Analizą 
° b j ę t y zostanie europejski krąg kulturowy ze szczególnym uwzględnie­

niem Polski. 

Temat powyższy realizuje w ramach przewodu habilitacyjnego dr Jan 

Bujak. Termin ukończenia pracy — 1984 r. 

Bazę źródłową stanowią informacje uzyskane z literatury przedmio­

t u (w skali europejskiej), poprzez  k w e r e n d ę polskich archiwów, zbio­
rów muzealnych oraz badania terenowe. 

7.  I d e n t y f i k a c j a  k u l t u r o w a  g r u p  e t n i c z n y c h .  G r u ­

p a  C y g a n ó w  p o l s k i c h . Założeniem podjętej pracy jest sformuło­

wanie zespołu twierdzeń i ich weryfikacji dotyczących relacji zachodzą­

cych między  k u l t u r ą mniejszości etnicznych a  k u l t u r ą społeczeństwa, 

którego stanowią one część. Sformułowane sądy zostaną zweryfikowane 
na drodze analizy faktów dotyczących wybranej grupy etnicznej, jaką 

stanowią Cyganie. 

188 

ANNA  Z A M B H Z Y C K A - K U N A C H O W I C Z , CZESŁAW  R O B O T Y C K I 

Szczególnym przedmiotem zainteresowania będą formy przejawiania 

się dystansów etnicznych w postaci stereotypizacji własnej i obcej  k u l ­

tury, stopnia asymilacji Cyganów ze społeczeństwem polskim. 

Temat podjęty został w 1982 r. przez mgr Andrzeja Mirgę pozosta­

jącego w kontaktach z dr. Lechem Mrozem z Uniwersytetu Warszaw­
skiego, a ukończony zostanie w 1990 r. 

Przedmiotem zainteresowania autora są Cyganie mieszkający w  K r a ­

kowie i wsiach karpackich. W  t y m środowisku prowadzone są badania. 

Ponadto wykorzystane zostaną  m a t e r i a ł y archiwalne. 

8.  A t l a s  K u l t u r y  L u d o w e j  K a r p a t . W przygotowywa­

nym atlasie przyjęto często formułowaną tezę, że teren Karpat ze wzglę­
du na swoją odrębność geograficzną, przeszłość osadniczą, kontakty 
kulturowe, sposób gospodarowania stanowi region wyróżniający się swoi­
stym zespołem elementów kulturowych. W kartogramach ujęte zostaną 
wybrane elementy  k u l t u r y społecznej i duchowej, które pozwolą na 
ukazanie, jakie spośród nich spotykane są na terenie całej Polski,  k t ó r e 
są specyficzne dla Karpat, oraz tých, które wskazują na istnienie pod-
regionów. 

W opracowaniu, którego część stanowić będą kartogramy, przedsta­

wiona zostanie analiza zawierająca ocenę czynników sprawiających, iż 
Karpaty można określić jako region wyróżniający się swoistymi cecha-* 
m i  k u l t u r y ludowej. 

Prace nad przygotowaniem atlasu, którymi kieruje prof, dr Jadwiga 

Klimaszewska, prowadzone były w latach 1961-1965, 1977-1979 oraz 
w 1983 r. Zostaną one ukończone w 1986 r. 

8.  P r o c e s  z m i a n  k u l t u r o w y c h w  s p o ł e c z e ń s t w a c h 

m u z u ł m a ń s k i c h . Celem realizowanych prac jest określenie zmian 
następujących w świecie muzułmańskim pod  w p ł y w e m kontaktów  k u l ­

turowych następujących zarówno w okresie polityki kolonialnej, jak 
i współczesnych. Odchodzenie od tradycyjnych wzorów kulturowych, 

kierunki tego typu przemian analizowane będą na przykładzie sposo­
bów gospodarowania i życia codziennego wsi i miast muzułmańskich. 

P r o b l e m a t y k ę tę realizuje doc. dr hab. Leszek Dzięgiel,  k t ó r y w roku 

1981 opublikował pracę habilitacyjną poświęconą tematowi: Wieś współ­
czesnego Kurdystanu irackiego u progu modernizacji. 

Mgr Andrzej Romanowski w 1982 r. podjął rozważania nad sposo­

bami wartościowania i organizacji przestrzeni mieszkalnej w środowisku 
miejskim Iraku. Praca doktorska na ten temat zostanie ukończona 
w 1986 r. 

Bazę źródłową stanowią informacje zaczerpnięte z publikowanych 

prac oraz  m a t e r i a ł y zebrane w trakcie badań prowadzonych w  I r a k u 
przez zespół ,,Miastoprojektu" z Krakowa. 

Opracowali: Anna Zambrzycka-Kunachowicz i Czesław Robotycki