KATEDRA ETNOGRAFII SŁOWIAN

UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

Na aktualnych zainteresowaniach badawczych Katedry Etnografii

Słowian UJ odcisnęły piętno trzy nurty badawcze o różnych orienta­

cjach metodologicznych: ewolucjonizm krytyczny, socjo-historyzm z me­
todą integralną i funkcjonalizm. Teoretyczne osiągnięcia w ramach tych
nurtów zdominowały sposób wyjaśniania i interpretacji kultury ludo­
wej. Ich wpływ pozostał widoczny u wielu etnografów wywodzących się
ze środowiska krakowskiego, w tym także wśród pracowników Katedry.
Oddziaływanie ich, trudne dzisiaj do jednoznacznego określenia, utrzy­
muje się w atmosferze naukowej Katedry nawet wtedy, gdy zaczęto po­
szukiwać nowych sposobów widzenia etnografii. Dowodem na to może
być zainteresowanie ewolucjonizmem krytycznym, a co za tym idzie —
przypominanie i interpretacja jego dorobku teoretycznego. W przypadku
socjo-historyzmu istotną wykładnią rozumienia procesu zmiany k u l t u ­

rowej pozostała dla etnografów sformułowana w nim kategoria „ k u l t u ­
ry tradycyjnej" i sposób ujmowania rzeczywistości.

Poszukiwania skupiające się na przystosowaniu klasycznej teorii

funkcjonalizmu dla potrzeb badań nad społeczeństwem polskim uczyni­
ły go użytecznym i stosowanym sposobem wyjaśniania.

Zachodzące różnicowanie się postaw badawczych w etnografii, odpo­

wiadające wzrostowi wiedzy o kulturze, wynikało z faktu, że w dyscypli­
nach humanistycznych dzielących z etnografią wspólny przedmiot ba­
dań — k u l t u r ę — rozwinęły się analizy typu antropologicznego. To
różnicowanie się i poszukiwanie nowych punktów widzenia, wspomaga--
ne przez ogólnohumanistyczne dyskusje metodologiczne wywołane tzw.

przełomem antypozytywistycznym, zmieniło też optykę zainteresowań
części z pracowników Katedry.

Zasadniczo nowe inspiracje znajdują oni w propozycjach semiologii,

strukturalizmu i fenomenologii, ale także wraca się do wybranych prob­
lemów postawionych po raz pierwszy przez francuską szkołę antropo­
logii, socjologii i folklorystyki. Stąd zainteresowanie się w Katedrze te­

zami Maussa, A. van Gennepa i t y m i partiami dorobku J. S. Bystronia,
które poświęcone są kwestiom obyczajowości. Wynika z tego także i za­
kres pola badawczego, które stanowi to, co nazywa się zwyczajowo

w etnografii k u l t u r ą duchową i społeczną czy dziedziną kultury, j a k ą

K A T E D R A E T N O G R A F I I SŁOWIAN U J

185

zajmuje SÍQ W równej mierze folklorystyka i etnografia. Kontynuuje się
również linię zainteresowań przeobrażeniami społecznymi, co mieści się
w nurcie polskiej myśli socjologicznej i etnograficznej.

Tak zakreślone zainteresowania stanowią w Katedrze swoisty kom­

pleks badawczy, k t ó r y bardziej szczegółowo został przedstawiony w d r u ­
giej części niniejszej informacji referującej indywidualne zainteresowa­
nia pracowników.

Uprzedzając wrażenia czytelnika warto zasygnalizować, że o ile

wcześniej można było mówić o dość jednolitym ukierunkowaniu meto­
dologicznym, o tyle obecnie podstawy badawcze pracowników Katedry
są raczej ciążeniem w pewnym kierunku epistemologicznym. Wykorzy­
stywanie w analizach różnych punktów widzenia zgodne jest z tendencją

powszechnie obecnie panującą w humanistyce.

1. M e c h a n i z m y m y ś l e n i a t y p u l u d o w e g o . Rzeczywis­

tość kulturową Polski tworzą trzy dopełniające i przenikające się sfery
kultury. Kultura „wysoka", „kultura popularna" oraz elementy k u l t u ­
ry ludowej. Wszystkie te trzy sfery ulegają silnemu naciskowi mecha­
nizmów działania k u l t u r y masowej. Znane z modelowych socjologicz­
nych opisów sposoby funkcjonowania k u l t u r y masowej nie wyczerpują
problemu. Możliwe są etnologiczne interpretacje kulturowej rzeczywistoś­
ci Polski, jeżeli uzna się, że etnologia wskazuje na to, co w kulturze sym­
bolicznej ma charakter utrwalony i trudno zmienny. Odkrywa się w ó w ­

czas mechanizmy folkloryzacji, mitologizacji i petryfikacji zjawisk k u l ­
turowych i poszukuje się matryc strukturalizujących ludzkie myślenie.

Przedmiotem analizy są w t y m przypadku następujące zjawiska o l u ­

dowym pochodzeniu wyliczone t u przykładowo: formy pobożności ludo­
wej, ludowe apokryfy, zagadnienia tzw. „hagiografii świeckiej" i mito­
logii narodowej, kicz i sztuka, relacje i plotki o zdarzeniach niecodzien­
nych, popularne teksty profetyczne.

Ramy metodologiczne interpretacji takich zjawisk wyznaczają w spo­

sób dopełniający osiągnięcia koncepcji semiotyczno-strukturalnych i fe­
nomenologiczne metody badań nad kulturą.

Badania nad wymienioną wyżej problematyką prowadzą w Kated­

rze dr Czesław Robotycki i mgr Zbigniew Fijak. W latach 1980-1982
zgromadzono materiał zebrany w czasie badań terenowych oraz przepro­

wadzono kwerendę archiwalną. Materiał ten będzie podstawą pracy

doktorskiej mgr Zbigniewa Fijaka i habilitacyjnej dr

C z e s ł a w a

Robotyc-

kiego, które zostaną ukończone w 1986 r.

2. K u l t u r o w y w y r a z w i ę z i s p o ł e с z n e j."Myślą przewod­

nią w podjętej pracy jest teza, iż środowisko mieszkalne członków zbio­
rowości terytorialnej jest zamieszkiwana przez nich — zorganizowana
społecznie i kulturowo — przestrzeń, współmieszkańcy, z którymi łączą
każdego z nich różnorodne styczności społeczne, oraz właściwe tej zbio­
rowości symboliczne wyznaczniki jej przestrzennej i społecznej tożsa­
mości. Więź z własną wsią realizuje się na dwóch poziomach. Najbliż-

186

ANNA Z A M B R Z Y C K A - K U N A C H O W I C Z , CZESŁAW R O B O T Y C K I

sze otoczenie doświadczane jest w dniu codziennym, w bezpośrednich,
osobistych kontaktach twarzą w twarz. Więź z całą zbiorowością opiera

się na pewnych wyobrażeniach wspólnoty i przeświadczeniach o przy­

należności do niej razem z innymi współmieszkańcami.

Temat realizowany jest przez dr Teresę Dobrowolską od 1976 r. w ra­

mach problemu węzłowego 11.1 „ K u l t u r a narodowa, jej rozwój i per­
cepcja". Ukończenie pracy przewidzianej jako rozprawa habilitacyjna
zaplanowano na 1984 r.

Podstawę źródłową stanowią materiały zebrane w trakcie badań

•etnograficznych prowadzonych we wsiach Beskidu Śląskiego: Koniako­
wie, Jaworzynce i Istebnej ze szczególnym uwzględnieniem tej ostat­

niej.

3. S y m b o l i c z n y a s p e k t k u l t u r y l u d o w e j . K u l t u ­

r o w a f u n k c j a d a r u . Podjętym rozważaniom towarzyszy przeko­
nanie, iż uniwersalnym atrybutem życia ludzkiego jest wręczanie darów.
Dar włączony w różne systemy kulturowe trwa w historii i jest obecny

hez względu na terytorium i czas. Uniwersalność „darzenia się" wielo­

krotnie stwierdzana przez etnologów skłania do poszukiwania istoty tego

zjawiska. Ustalenie owego znaczenia może nastąpić poprzez określenie
waloru symbolicznego daru. Spośród wszystkich możliwych sytuacji,

w których następuje darzenie się, wybrano do analizy sytuacje obrzę­

dowe, gdyż szczególnie wtedy czynności ludzkie nabierają wartości sym-

holu. Obrzęd bowiem traktować można jako sposób komunikowania treś­

ci światopoglądowych o szczególnej randze społecznej.

Temat realizowany jest przez zespół: doc. dr hab. A n n ę Zambrzyc-

k:ą-Kunachowicz, dr Małgorzatę Maj i mgr Różę Godulę w ramach prob­
lemu węzłowego 11.1 „Polska kultura narodowa, jej rozwój i percepcja".

Prace rozpoczęto w 1982 г., ukończenie przewidziane jest w 1987 r.

W' 1982 r. przygotowana została przez dr Małgorzatę Maj rozprawa

doktorska poświęcona znaczeniu daru w obrzędzie przejścia, jakim jest
wesele. Dar odgrywa w jego strukturze naczelną rolę, gdyż jest podsta­

wowym działaniem porządkującym i scalającym sprzeczności powstałe
przy zmianie stanu społecznego.

W przygotowaniu pozostaje opracowanie poświęcone znaczeniu „da­

rzenia się" w obrzędach towarzyszących zimowemu przesileniu dnia z no­

cą oraz starego i nowego roku. Autorką pracy, ukończonej w 1984 г.,

jest mgr Róża Godula. Dr Małgorzata Maj z kolei poddaje analizie zna­
czenie daru w obrzędach cyklu wiosennego.

Na rok 1987 przewidziane jest przygotowanie rozprawy poświęconej

obrzędowej wymianie darów w polskiej kulturze ludowej. Podstawę
źródłową stanowią informacje zawarte w publikacjach etnograficznych

oraz materiały uzyskane w trakcie prowadzonych badań terenowych.

4. G o s p o d a r o w a n i e w s p o ł e c z n o ś c i a c h w i e j s k i c h .

T y p y e t h o s u g o s p o d a r c z e g o . Przedmiotem zainteresowania

S £

ł typy ethosu gospodarczego na wsi polskiej w X I X i X X w. Autor za-

K A T E D R A E T N O G R A F I I SŁOWIAN U J

187

kładą, iż nie istnieje odrębna klasa faktów ekonomicznych. Proces gospo­

darczy to efekt nie tylko> zbiorowej świadomości, ale i nieświadomości.

Nie da się więc wyjaśnić wyłącznie przez zastosowanie kryteriów racjo­
nalności, jakie oferuje ekonomia polityczna. Na gospodarowanie składa­
ją się aspekty różnorakich zachowań kulturowych. Ethos gospodarczy,
będący integralną częścią kultury, współokreśla w nader istotnym stop­
n i u cały ethos, sposób życia, a więc szeroki zakres zjawisk kulturo­

wych.

Temat realizowany jest przez dr Zbigniewa Białego. Ukończenie

pracy — 1984 r.

Podstawę opracowania stanowią dane zawarte w literaturze etnogra-

Jicznej oraz materiały zebrane w czasie badań terenowych prowadzonych

przez autora i studentów Katedry Etnografii Słowian UJ.

5. M o d e l ś w i a t a j a k o w i z j a r z e c z y w i s t o ś c i i z b i ó r

p r o g r a m ó w d l a k o l e k t y w ó w i j e d n o s t e k . Centralnym
zagadnieniem w podjętych rozważaniach są składowe modelu świata

i ich funkcjonowanie. Przyjęto rozpatrywanie szeroko pojętego świato­

poglądu, powiązanych z nim systemów wartości oraz zbiór programów

zachowań, które wchodzą następnie w fazę realizacji. Dynamika modelu

polega na sprzężeniach zwrotnych między wymienionymi blokami. Rea­

lizacji podlegają wybrane programy zachowań. Opracowanie to trakto­
wane jest jako pierwszy krok ku zbudowaniu modelu adekwatnego

w stosunku do rzeczywistości kulturowej.

Temat realizowany jest przez dr Zbigniewa Białego oraz dwu pra­

cowników Instytutu Filozofii UJ. Ukończenie pracy — 1983 r.

P r o b l e m k u l t u r y l u d y c z n e j n a p r z y k ł a d z i e za­

b a w e k l u d o w y c h . Celem rozprawy jest określenie istoty ludyz-

mu, a poprzez nią odkrycie znaczenia i miejsca zabawki w kulturze. Dla

rozwiązania tego zagadnienia uwzględnione zostaną różne punkty w i ­
dzenia, jak np. historyczny czy funkcjonalny, które w dalszych rozwa­
żaniach pozwala na sformułowanie wniosków syntetycznych. Analizą
° b j ę t y zostanie europejski krąg kulturowy ze szczególnym uwzględnie­

niem Polski.

Temat powyższy realizuje w ramach przewodu habilitacyjnego dr Jan

Bujak. Termin ukończenia pracy — 1984 r.

Bazę źródłową stanowią informacje uzyskane z literatury przedmio­

t u (w skali europejskiej), poprzez k w e r e n d ę polskich archiwów, zbio­
rów muzealnych oraz badania terenowe.

7. I d e n t y f i k a c j a k u l t u r o w a g r u p e t n i c z n y c h . G r u ­

p a C y g a n ó w p o l s k i c h . Założeniem podjętej pracy jest sformuło­

wanie zespołu twierdzeń i ich weryfikacji dotyczących relacji zachodzą­

cych między k u l t u r ą mniejszości etnicznych a k u l t u r ą społeczeństwa,

którego stanowią one część. Sformułowane sądy zostaną zweryfikowane
na drodze analizy faktów dotyczących wybranej grupy etnicznej, jaką

stanowią Cyganie.

188

ANNA Z A M B H Z Y C K A - K U N A C H O W I C Z , CZESŁAW R O B O T Y C K I

Szczególnym przedmiotem zainteresowania będą formy przejawiania

się dystansów etnicznych w postaci stereotypizacji własnej i obcej k u l ­

tury, stopnia asymilacji Cyganów ze społeczeństwem polskim.

Temat podjęty został w 1982 r. przez mgr Andrzeja Mirgę pozosta­

jącego w kontaktach z dr. Lechem Mrozem z Uniwersytetu Warszaw­
skiego, a ukończony zostanie w 1990 r.

Przedmiotem zainteresowania autora są Cyganie mieszkający w K r a ­

kowie i wsiach karpackich. W t y m środowisku prowadzone są badania.

Ponadto wykorzystane zostaną m a t e r i a ł y archiwalne.

8. A t l a s K u l t u r y L u d o w e j K a r p a t . W przygotowywa­

nym atlasie przyjęto często formułowaną tezę, że teren Karpat ze wzglę­
du na swoją odrębność geograficzną, przeszłość osadniczą, kontakty
kulturowe, sposób gospodarowania stanowi region wyróżniający się swoi­
stym zespołem elementów kulturowych. W kartogramach ujęte zostaną
wybrane elementy k u l t u r y społecznej i duchowej, które pozwolą na
ukazanie, jakie spośród nich spotykane są na terenie całej Polski, k t ó r e
są specyficzne dla Karpat, oraz tých, które wskazują na istnienie pod-
regionów.

W opracowaniu, którego część stanowić będą kartogramy, przedsta­

wiona zostanie analiza zawierająca ocenę czynników sprawiających, iż
Karpaty można określić jako region wyróżniający się swoistymi cecha-*
m i k u l t u r y ludowej.

Prace nad przygotowaniem atlasu, którymi kieruje prof, dr Jadwiga

Klimaszewska, prowadzone były w latach 1961-1965, 1977-1979 oraz
w 1983 r. Zostaną one ukończone w 1986 r.

8. P r o c e s z m i a n k u l t u r o w y c h w s p o ł e c z e ń s t w a c h

m u z u ł m a ń s k i c h . Celem realizowanych prac jest określenie zmian
następujących w świecie muzułmańskim pod w p ł y w e m kontaktów k u l ­

turowych następujących zarówno w okresie polityki kolonialnej, jak
i współczesnych. Odchodzenie od tradycyjnych wzorów kulturowych,

kierunki tego typu przemian analizowane będą na przykładzie sposo­
bów gospodarowania i życia codziennego wsi i miast muzułmańskich.

P r o b l e m a t y k ę tę realizuje doc. dr hab. Leszek Dzięgiel, k t ó r y w roku

1981 opublikował pracę habilitacyjną poświęconą tematowi: Wieś współ­
czesnego Kurdystanu irackiego u progu modernizacji.

Mgr Andrzej Romanowski w 1982 r. podjął rozważania nad sposo­

bami wartościowania i organizacji przestrzeni mieszkalnej w środowisku
miejskim Iraku. Praca doktorska na ten temat zostanie ukończona
w 1986 r.

Bazę źródłową stanowią informacje zaczerpnięte z publikowanych

prac oraz m a t e r i a ł y zebrane w trakcie badań prowadzonych w I r a k u
przez zespół ,,Miastoprojektu" z Krakowa.

Opracowali: Anna Zambrzycka-Kunachowicz i Czesław Robotycki