13. WijaszkaT.,TruszczyńskiM.:Nowalistachoróbzgłasza-

nychdoOIE.Medycyna Wet. 2006,62,1455.

14. LangG.H.:Coxiellosis(Qfever)inanimals.W:Marrie

T.J.(edit.):Q Fever, the Disease. CRCPress,BocaRaton

1990,23-48.

15. SanfordE.S.,JosephsonG.K.A.,MacDonaldA.:Coxiella

burnetii(Qfever)abortionstormsingoatherdsafterat-

tendanceatanannualfair.Can. Vet. J.1994,35,376-378.

16. HuebnerR.J.,BellJ.A.:QfeverstudiesinSouthernCa-

lifornia.Summaryofcurrentresultsanda discussionof

possiblecontrolmeasures.J. Am. Med. Assoc.1951,145,

301-305.

17. Anon.:Tierärztliche Umshau2010,E6695,90.

18. AnuszZ.(red.):Gorączka Q u ludzi i zwierząt.Pracazbio-

rowa.WydawnictwoARTOlsztyn,1995.

19. NiemczukK.:Gorączka Q jako zoonoza.Monografia.

PaństwowyInstytutWeterynaryjny–PaństwowyInsty-

tutBadawczy,Puławy2006,1-63.

20. Anon.:Manual of Diagnostic Tests and Vaccines for Ter-

restrial Animals (mammals, birds and bees).WorldOr-

ganisationforAnimalHealthOIE2008,1,4-9.

21. BouveryN.A.,SouriauA.,LechopierP.,RodolakisA.:

ExperimentalCoxiella burnetiiinfectioninpregnantgo-

ats:excretionroutes.Vet.Res.2003,34,423-433.

22. KimS.G.,KimE.H.,LaffertyC.J.,DuboviE.:Coxiella bur-

netiiinbulktankmilksamples,UnitedStates.Emerg.In-

fect.Dis.2005,11,619-621.

Prof. dr hab. Marian Truszczyński, Państwowy Instytut
Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy, Al. Par-
tyzantów 57, 24-100 Puławy, e-mail: mtruszcz@piwet.
pulawy.pl

W

arroza(varrosis apium)jestgroźną

chorobąpasożytnicząpszczółdoro-

słychi czerwiu.Wywoływanaprzezrozto-

czaz rodzinyVarroidae,rodzajuVarroa.

Przezwielelatuważano,żewarrozajestpo-

wodowanaprzezVarroa jacobsoni.Obecnie

gatunekroztoczaodpowiedzialnyzawy-

woływanietejchorobynosinazwęVarroa

destructor.Porazpierwszy,w 1904 r.,roz-

toczVarroa zostałznalezionyprzezE.Ja-

cobsonanapszczolewschodniej(Apis ce-

rana)i w tymsamymrokuopisanyprzez

A.Oudemansa–stądwzięłasięjegopeł-

nanazwagatunkowa–Varroa jacobsoni

Oudemans.Pierwszedoniesieniao wy-

stępowaniupasożytanapszczolemiodnej

pochodząz Chinz 1959 r.Ponieważbył

tojedynywówczasopisanygatunekVar-

roa,uważanogozasprawcęwarrozy,aż

dokońcaXXwieku(1).Przeprowadzone

przezAndersonai współautorówbadania

nadmitochondrialnymDNA(mtDNA)wy-

kazały,żeprzyczynąwarrozyw rodzinach

pszczołymiodnejjestinnygatunek,które-

munadanoobecnąnazwęVarroa destruc-

tor.Ponadtow obrębietegogatunkuwyróż-

nionohaplotypy,z którychtzw.haplotyp

koreańskiokazałsięnajbardziejpatogen-

nydlarodzinpszczołymiodnej(2,3,4,5).

Varroa destructorodznaczasięstosun-

kowodużymirozmiaramiciała.U tegoroz-

toczawystępujedużydymorfizmpłciowy

–samicajestdużowiększaodsamca.Sa-

micamazabarwienieodjasnobrązowego

doczerwonobrunatnego,a jejciałojest

poprzecznie-owalne,spłaszczonegrzbie-

towobrzusznie,o długośćokoło1,2mm

i szerokościokoło1,8mm.Maczterypary

odnóżyzakończonychsilnymiprzylgami.

NarządygęboweV. destructorsątypussą-

co-kłującego,przystosowanedopobierania

hemolimfy,którastanowiwyłącznypo-

karmtegopasożyta.Szarobiałysamiecjest

znaczniemniejszyodsamicy(średnicaok.

1mm)i występujetylkonazasklepionym

czerwiu.Niepotrafionodżywiaćsięhe-

molimfąpszczół,stądpowygryzieniusię

pszczółz komórekbardzoszybkoginie.

Varroa destructorcałycyklrozwojowy

odbywanazasklepionymczerwiu,zarówno

pszczelim,jaki trutowym.Samicew cza-

sieswojegocyklurozrodczegodużochęt-

niejwchodządokomórekz czerwiemtru-

towymaniżeliz czerwiempszczelim(nawet

5–12razychętniej).Dokomórkiz czer-

wiempszczelimwchodzązazwyczaj2–3

samicepasożyta,a dotrutowej3–5sztuk.

Występujetakżeścisłazależnośćpomię-

dzyliczbąsamicpasożytai czasemichże-

rowanianalarwie,a długościążyciadoro-

słejpszczołyrozwijającejsięw takiejkomór-

ce.Czasżyciauszkodzonejrobotnicymoże

ulecskróceniunawetdo68%(8).W skraj-

nychprzypadkachuszkodzonaprzezpaso-

żytypszczołażyjetylkodo9dni.Dodatko-

woobserwujesięzmniejszeniemasyciała

pszczółnaweto 1/4orazistotnezaburzenia

w metamorfozie,wskutekczegowygryzają

siępszczoływykazująceanomalierozwojo-

we–skrócenielubniedorozwójodwłoka,

odnóżyi aparatugębowego.Opróczbez-

pośredniego,negatywnegowpływupasoży-

tanaorganizmpszczół,którydoprowadza

donieuchronnejzagładyrodzinypszczelej,

koniecznejestpodkreśleniejegoroli,jako

wektorawieluzakażeńwirusowych(m.in.

ABPV,IAPV,DWV)występującychobecnie

w rodzinachpszczelich.Rolatajesto tyle

istotna,żenp.objawychorobowewystępu-

jąceprzychorobiezdeformowanychskrzy-

deł(DWV)traktowanopoczątkowojako

objawypatognomicznedlawarrozy(7,8,9).

NiewielkieporażenieprzezV. destruc-

torrodzinypszczelejniepowodujewi-

docznychobjawów.Tenbraksymptomów

występowaniawarrozypowodujebardzo

częstouśpienieczujnościpszczelarza,któ-

ryniespieszysięz rozpoczęciemleczenia

zarażonejrodziny.Następujewtedyszyb-

kiwzrostpopulacjipasożytai pojawienie

sięcharakterystycznychobjawówtejcho-

roby:gwałtowneosłabienierodziny,pełza-

nieprzedulemrobotnico niedorozwinię-

tychskrzydłachi skróconychodwłokach.

Nawetnatychmiastowaterapiawarroacy-

daminiezawszeratujeporażonąrodzinę.

Z regułyginieonajużjesieniąlubw cza-

siezimowli,przeważniez powodunasila-

jącychsięzakażeńwirusowych(10,11).

Skutecznawalkaz warroząw pasiecepo-

winnazostaćpoprzedzonawyznaczeniem

Jak skutecznie zwalczać warrozę

w rodzinach pszczelich?

Paweł Chorbiński

z Katedry Epizootiologii z Kliniką Ptaków i Zwierząt Egzotycznych Wydziału Medycyny 

Weterynaryjnej we Wrocławiu

How to effectively control the Varroa

destructor in honeybee colonies?

Chorbiński P., Department of Epizootiology
with Clinic of Birds and Exotic Animals, Faculty
of Veterinary Medicine, Wrocław University of
Environmental and Life Sciences

Varroosis (Varroosis apium) is a serious parasitic dis-
ease of adult bees and brood, caused by the mite
Varroa destructor. A small infestation of V. destructor
of colonies in spring time goes unnoticed, but if the
parasite population grows, the characteristic symp-
toms will appear: weakness of the colony, honeybee
worker with undeveloped wings and shortened ab-
domens are located in the hive entrance, or a death
of the colony at the winter time. Currently, the most
common way to reduce the invasion of Varroa destruc-
tor in honey bee colonies is the use of chemical drugs
(varroacides). Chemicals drugs are divided into two
groups the so-called: hard synthetic chemicals and
soft chemicals. In the first group there are prepara-
tions based on synthetic pyretroids and amitraz, in
the second group there are organic acids and drugs
based on thymol and / or essential oils. Proper con-
trol of the parasite V. destructor in bee colonies re-
quires knowledge of the rules for applying these sub-
stances and avoiding major mistakes therapeutic.

Keywords: varroosis, control, varroacides, organic acids.

Prace poglądowe

587

Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(7)

stopniaporażeniarodzinprzezV. destruc-

tor,którystanowijednocześnieocenęsku-

tecznościzastosowanegow poprzednim

sezoniepasiecznymsposobuzwalczania

pasożyta.Określanieliczbypasożytów

w rodzinachpszczelichpowinnoobejmo-

waćconajmniej20%stanupasieki,czyli

byćwykonywaneprzynajmniejw copią-

tejrodzinie.Uzyskanedanemożnaw tym

przypadkuodnieśćdocałejpasieki.W ma-

łychpasiekach(5–10rodzin)badanietakie

wartowykonaćw każdejrodzinie.

Oznaczanie liczebności pasożyta

w rodzinach pszczelich

Badanieliczebnościpasożytównajlepiej

przeprowadzaćw pasiekachtrzykrotnie.

Dopierwszegobadaniamożnaz powodze-

niemwykorzystaćosypzimowy,ponieważ

częśćpopulacjipasożytaginiew tymczasie

śmierciąnaturalnąi spadanadnoula.Roz-

toczesądoskonalewidocznewśródinnych

drobnychzanieczyszczeń,naktóreskładają

sięm.in.okruchywosku,kryształkicukru,

drobinyodsklepin,odchodyszkodników

żerującychwewnątrzula.Osyppozyska-

nyz każdegoulaprzesiewasięprzezsito,

o oczkachśrednicy3–4mm,najlepiejna

arkuszjasnegopapieru.Osypten,w zależ-

nościodjakościplastrów,jestkoloruod

jasnożółtegopociemnobrązowy.Następ-

nieprzyużyciulupyi w dobrymoświetle-

niuprzeglądasięgow celupoliczeniasa-

micV. destructor.W okresiezimowlina-

turalnaśmiertelnośćpasożytaw kłębach

zimowychwynosiod10do30%(12,12,

13).Znalezieniew przesianymosypiekil-

kusamicpasożytaoznaczaniskieporaże-

nierodziny,kilkadziesiąt–średnie,a po-

wyżej100–wysokie.Przyjmujączałożenie,

żew ciąguzimyzginieod10do30%samic

Varroai w osypieznajdziesię100sztuk,

towiosnąw tejrodziniezostaniejeszcze

ponad200sztuk.Takdużaliczbapasoży-

tówwymagazastosowaniaodpowiedniej

terapiijużwiosną,odpowiedniowcześnie,

abyzapobiecobecnościpozostałościśrod-

kówwarroabójczychw miodzie.

Drugimterminemocenyliczbypasoży-

tóww rodzinachpszczelichjestlato.Naj-

lepszymwskaźnikiem(zewzględunapo-

równywaalnośćwyników)oceniającymna-

sileniewarrozyjestśrednidobowyosyp

pasożytaz ostatnichdwutygodnilipca.

W celuuzyskaniadobrychwynikównie-

zbędnejestużyciezasiatkowanychwkła-

dekdennicowychlubtzw.dennicwarrozo-

wychz siatką.Zaopatrzeniewkładkiw siat-

kęmanaceluzapobieżenieusuwaniaz ula

martwychsamicVarroaprzezpszczoły.

Razw tygodniuwkładkajestwyjmowana,

pasożytysąliczonei określasięjegośred-

nidobowyosyp.Jeżeliosypwynosiwięcej

niż8sztukroztoczynadobę,tokoniecz-

nebędziejaknajwcześniejszerozpoczęcie

ograniczanianasileniainwazjipasożyta

w takiejrodzinie.Trzecitermin,w którym

prowadzisiękontrolęrodzinw kierunku

warrozy,toprzełomwrześniai październi-

ka.Metodabadaniarodzinjesttakasama

jakopisanapoprzednio.

Innądośćpopularnąu pszczelarzyme-

todąjestodsklepianieczerwiutrutowego.

Poodsklepieniunależydokładniepoliczyć

samicepasożytawystępującenaczerwiu,

jaki wewnętrzukomórek(czasami,powy-

ciągnięciularwytrutowej,w komórcepo-

zostajejeszczeznacznaliczbaroztoczy).

Kolejnysposób,toodsklepieniekomórek

plastraprzezścięciezasklepunożem,a na-

stępniewymycieichzawartościstrumie-

niemciepłejwodynasita.W tejmetodzie

wykorzystujemydwasita:górne–oczka

o średnicy3 mm,dolne–1 mm.Zebrany

materiałz dolnegositarozkładamynaja-

snympodłożui liczymysamiceV. destruc-

tor.MetodatajestzalecanaprzezŚwiato-

wąOrganizacjęZdrowiaZwierząt(OIE).

Metody walki z warrozą

Obecnienajpowszechniejszymsposobem

ograniczaniainwazjiV. destructorw rodzi-

nachpszczelichjeststosowanieśrodków

warroabójczych(warroacydów).Wobecco-

razpowszechniejszychinformacjio pojawia-

niusięlekoopornychpokoleńpasożytawska-

zanejestłączeniemetodfarmakologicznych

wrazz metodamibiotechnicznymi.Pozwa-

latonauzyskaniedużowyższejskuteczno-

ścizwalczaniapasożytaorazuniknięciery-

zykanarastaniau niegooporności(3,15).

Środki chemiczne przeznaczone do

zwalczaniawarrozydzielisięzwyczajowo

nadwiegrupy:opartenatzw.twardejche-

miiorazmiękkiejchemii.Dopierwszejgru-

pyzaliczasiępreparatyopartenaamitra-

ziei syntetycznychpyretroidach,a krajach

trzecichtakżepreparatyzawierającezwiązki

fosforoorganiczne,m.in.kumafos.W dru-

giejgrupiesąkwasyorganiczneorazspe-

cyfikiopartenatymolui/lubolejkachete-

rycznych.W 

tabeli 1

zebranoweterynaryjne

preparatyleczniczeużywanenaterenieUE.

Spośród preparatów wymienionych

w 

tabeli 1

obecnietrzysązarejestrowane

naterenienaszegokraju:Bayvarol,Api-

waroli ApiLifeVar.

Apiwarol

Topreparatnajdłużejstosowanyw naszym

kraju.Mapostaćspecjalnejtabletki(za-

wierającej12,5mgamitrazu),któramusi

byćspalonaw ulu.Pomimodługiejtrady-

cjiw jegostosowaniu,wciążpopełnianesą

podstawowebłędyobniżająceskuteczność

terapiiprzyjegoużyciu.Apiwarolnależy

dokrótkodziałającychpreparatównisz-

czącychpasożytaprzebywającegotylkona

pszczołachi elementachula,aleniedziała

nasamiceroztoczai ichpotomstwoprze-

bywającepodzasklepamikomórekz czer-

wiem.Najwyższąskutecznośćwarroabój-

cząApiwarolosiągaw rodzinachbezczer-

wiowychi wystarczywtedywykonaćtylko

dwazabiegiw odstępach4–7-dniowych.

Jeżeliw leczonychrodzinachwystępuje

czerw,koniecznejest4-krotneichodymie-

nie,ponieważpierwszymzabiegiemnisz-

czymyVarroanapszczołach,a kolejnymi

zabiegamipokoleniapasożytawygryzają-

cesięwrazz młodymipszczołamilubtrut-

niami.Czterokrotneodymieniemusiwięc

objąćconajmniej15–16dni,takabytymi

zabiegamizniszczyćpasożytybytującena

pszczołach,jaki przebywającepodzaskle-

pami.W okresiejesiennymwskazanejest

nawetodsklepianieresztekczerwiu,abypa-

sożyt„nieuciekł”odzabieguleczniczego.

Jednymz najczęściejpowtarzanychbłę-

dówpopełnianychw czasieleczeniaApi-

warolemjestprzedłużaniepowyżej7dni

czasupomiędzykolejnymiodymieniami.

PewnaczęśćpopulacjiVarroawchodzi

jużdokomórek,któresązasklepianei nie

zostajeobjętazabiegiem.Dośćpopularne

w pasiekachspalanietabletekApiwarolu

w różnegotypu„apiwarodymarek”z wy-

muszonymprzepływempowietrzapowo-

duje,żedouladostajesięnadmiernailość

powietrza.Powodujetowydostawaniesię

znacznychilościleczniczegodymuprzez

szczelinyulai zmniejszaw tensposóbkon-

centracjęlekuw obrębiegniazdapszczół.

Pozostającyw urządzeniudoodymiania

brązowynalot(nagar)zawieraznaczneilo-

ściamitrazu,któryniezostałwprowadzo-

nydoulaw trakciezabiegu.Należytakże

pamiętać,żenieumiejętneprzechowywa-

niepreparatu,szczególnienarażeniegona

działaniewysokichtemperaturpowoduje

szybkirozkładsubstancjiczynnej,przezco

zmniejszasięznaczniejegoskuteczność.

Bayvarol paski

Lektenmapostaćpaskówz tworzywa

sztucznego.Każdypasekzawiera3,6mg

substancjiczynnej–flumetryny(synte-

tycznypyretroid).Nasilnąrodzinępszczelą

przeznaczasię4paskiBayvarolu,jedynie

małoliczebnerodzinylubodkładyotrzy-

mują2paski.Paskizawieszasięw uliczkach

międzyramkowychw pobliżuplastrów

z czerwiemniezasklepionym.Powinny

onepozostawaćw uluprzez6–8 tygodni.

Formułalekuwymaga,abypszczoły,cho-

dzącpopowierzchnipasków,uwalnia-

łysubstancjęczynną,któraniejakopo-

krywaciałopszczołyi przezkontaktza-

bijapasożyta.Dlategopaskimusząbyć

umieszczonew tychuliczkach,w których

następujeintensywnyruchpszczółi paso-

żytów.Najczęściejpopełnianymbłędem

jestwkładaniepaskóww zbytwąskieulicz-

ki,w następstwieczegopszczoły,niemając

Prace poglądowe

588

Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(7)

dostatecznegokontaktuz powierzchnią

paska,uwalniajązbytmałąilośćflume-

tryny,niewystarczającądozapewnienia

wysokiejskutecznościwarroabójczej.Po-

dobnyefektwystępujeprzyumieszczaniu

paskóww skrajnychuliczkachw okresie

jesieni.Uliczkitew chłodnedniniesąob-

siadaneprzezpszczołyi skutecznośćlecze-

niajestbardzoniska.W niektórychpasie-

kachzdarzasię,żepaskiniezostanąusu-

niętewewskazanymterminiei pozostają

w rodziniepszczelejprzezokreszimy.Ta-

kiepostępowaniemożedoprowadzaćdo

powstawanialekoopornościnasyntetycz-

nepyretroidy,cozostałopotwierdzonejuż

wielokrotnie(16,17,18,19,20,21,22,23).

Niebezpieczeństwowystąpienialeko-

opornościmożebyćzwiązanetakżezespo-

sobemwyboruśrodkówwarroabójczych.

Z regułyrodzajkupowanegopreparatujest

ustalanyprzezzwiązkipszczelarskiei sto-

sowanyw rodzinachpszczelichnaobsza-

rzeokreślonegoregionunaszegokraju(np.

nawetcałewojewództwo).Możesięzda-

rzyć,żeprzezkilkakolejnychlatnatymte-

renieużywasiętegosamegoleku.Sprzyjać

temumożetakżefakt,żewszystkiewete-

rynaryjnepreparatyleczniczestosowane

dozwalczaniawarrozysąpospełnieniu

określonychwarunkówobjęteznaczącą

refundacjąkosztówichzakupuw ramach

KrajowegoProgramuWsparciaPszczelar-

stwa.Niemaobecniemożliwościrefunda-

cjikosztówzwalczaniapasożytaprzyuży-

ciuinnychsubstancjilubmetod.

Api Life Var

Preparatleczniczyopartynatymolui olej-

kacheterycznych(m.in.olejkimentolowy

i eukaliptusowy).Mapostaćpłytekstosowa-

nychnapowałkęula.W rodziniepszczelej

umieszczamy1płytkępodzielonąnakilka

(3–4)częściw takisposób,abysubstancje

z płytkiuwalniałysiędownętrzagniazda

(z ulinależyusunąćbeleczkimiędzyram-

kowe,stosowaćpowaływielofunkcyjne,

a w leżakachramkinakryćpłótnempo-

wałowym).Płytkęodparowujesięw rodzi-

nieprzez7–10dni,poczymwymieniana

nową.Najednąrodzinęużywasię3–4 płyt-

ki(opakowaniezawiera2płytki).Najlepiej

umieszczaćjew rodzinachwczesnymran-

kiemlubwieczorem,a przybardzowyso-

kichtemperaturachzewnętrznych(>30°C)

trzebarodzinyprzyzwyczajaćdozapachu

leku,umieszczającnapoczątkuniewielki

fragmentpłytki,a resztędopieronastępne-

godnia.NiepodważalnązaletąApiLifeVar

jestmożliwośćstosowaniagotakżew pasie-

kachekologicznych(zgodniez załącznikiem

EEC2092/91).Składnikizawartew prepa-

racieniewymagająwyznaczaniamaksy-

malnychpoziomówpozostałości(MRL)

dlamiodu,aleniewolnostosowaćtegopre-

paratuw rodzinach,któregromadząmiód

towarowy,tylkodopieropojegoodwirowa-

niu.W przeciwnymraziesubstancjez pre-

paratuszybkoprzejdądomiodui sąłatwo

wykrywaneorganoleptyczniei powodują

jegodyskwalifikację(24,25).

SkutecznośćApiLifeVarjestsilnieuza-

leżnionaodtemperaturyotoczenia.Im

wyższa,tymlepszyefektterapeutyczny.

Jeżelitemperaturaspadnieponiżej18°C

i utrzymujesięnatympoziomieprzez

dłuższyczas,toskutecznośćjestniestety

niewystarczającai dozimowlimożepozo-

staćw rodzinachzbytdużopasożytów.Api

LifeVarnależystosowaćbardzoostrożnie

w okresachbezpożytkowych,przestrzega-

jączasady,abyw tymczasiesiłarodzinbyła

w miaręwyrównana,a preparatpodanywe

wszystkichrodzinachjednocześnie.Stoso-

waniepreparatutylkow częścipasiekilub

w pojedynczychrodzinachmożeskończyć

sięrabunkiemleczonychrodzinprzeznie-

leczone.Przyczynątegozjawiskajestbrak

możliwościrozpoznawaniarabusiówprzez

pszczołystrażniczki,ponieważzapachle-

czonejrodzinyjestzmienionyprzezsilną

wońtymolui olejkóweterycznych.

Kwasy organiczne

W ostatnichlatachkwasyorganicznetrak-

tujesięjakotzw.lekkąchemię,czylisubstan-

cje,któreniepowodująskażeniaproduktów

pasiecznych.Dlategostosowanesąchętnie

w ekologicznychgospodarstwachpasiecz-

nych.Jednakzabiegiprzyużyciutychkwa-

sówmusząbyćwykonywanew ściśleokre-

ślonychwarunkach,a w ulachniemożebyć

w tymczasieobecnymiódtowarowy.Uży-

wasięjeszczególniew pasiekach,w których

wystąpiłysymptomylekoopornościnatra-

dycyjneweterynaryjnepreparatylecznicze.

DozwalczaniainwazjiV. destructor

możnastosowaćnastępującekwasyorga-

niczne:mrówkowy,szczawiowyi mlekowy.

Kwas mrówkowy

Tojedenz prostychkwasóworganicznych,

któryjesttakżenaturalnymskładnikiem

występującymw miodzie.Jednaknadmier-

neilościkwasu(powyżej150 mg/kgmiodu)

mogąbyćwyczuwalneprzezkonsumentów.

Dlatego,mimopowszechnegostatusujego

ekologiczności,niestosujemygow okresie

gromadzeniamioduprzezpszczoły.Pary

kwasumrówkowegosążrącei cięższeod

powietrza.Napełnianiedozownikówkwa-

semnależyprowadzićnaświeżympowie-

trzu,przyzastosowaniuśrodkówochrony

osobistej.Koniecznietrzebazakładaćoku-

laryochronne,rękawicegumowei maski

ochronne(najlepiejz pochłaniaczem)oraz

odzieżz długimirękawami.Kwasmrówko-

wyw handluwystępujenajczęściejw stęże-

niu83orazw 65%.Docelówpszczelarskich

najlepiejnadajesiękwaso stężeniu65%.

Skuteczność kwasu mrówkowego

w zwalczaniuinwazjipasożytauwarun-

kowanajestilościąodparowanegokwasu

w rodziniepszczelej.Abyuzyskaćpozy-

tywnerezultaty,nadobęodparowujesię

od7do10gkwasumrówkowegonaje-

denkorpusula.Parykwasuuszkadzają

układoddechowyV. destructor,powodu-

jącśmierćpasożyta.Podczaszabieguwy-

lotekulamusibyćotwarty,a temperatura

zewnętrznaniemożebyćwyższaniż25°C

i nieniższaniż12°C.W czasietrwaniate-

rapiiniezbędnajeststałakontroladobowej

ilościodparowywanegokwasu–niemoże

onaprzekraczaćdawki13ml/dobę/nakor-

pus.Przyzwiększonejdawceparkwasudo-

chodzidouszkadzaniapszczółi matekoraz

doichszybkiejśmierci(26,27).

Terapięprzyużyciukwasumrówko-

wegoprowadzisięzwykledwukrotnie.

Pierwszyzabiegwykonujesiępogłównym

miodobraniu.Zabiegtenjestszczególnie

polecany,jeżeliw rodziniedziennyosyp

pasożytaw lecie(patrz:oznaczanieliczeb-

nościpasożytaw rodzinachpszczelich)

wynosi5i więcejsztuknadobę.W tym

czasiestosujesięsłabszyroztwórkwasu

(60–65%),w ilości100mlnajedenkorpus

ula,a 180mlnadwakorpusyw przypad-

kuużywanianp.dozownika-parownika.

Drugizabiegprzyużyciukwasumrów-

kowegowykonywanyjestnaprzełomie

wrześniai października,pozakończeniu

podkarmianiapszczółnazimęi powi-

nientrwaćod10do14dni.Temperatu-

razewnętrznaniepowinnaspadaćponi-

żej12°C,ponieważparowaniekwasuulega

silnemuzmniejszeniui zwalczaniebędzie

Tabela 1.

 Środki warroabójcze używane w Unii Europejskiej

Preparat

Substancja czynna

Postać preparatu

Bayvarol (Bayer)

flumetryna

plastikowe paski

Apistan (Vita Europe)

fluwalinat

plastikowe paski

Apiguard (Vita Europe)

tymol

żel

Api Life Var (Chemicals Laif) tymol, olej eukaliptusa, mentol, kamfora nasączone płytki kładzione na powałkę

Apivar (Blove)

amitraz

plastikowe paski

Apitol (Vita Europe)*

cymiazol

roztwór do nakrapiania

Apiwarol (Biowet)

amitraz

tabletki do spalań

* obecnie tylko w Szwajcarii

Prace poglądowe

589

Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(7)

małoefektywne.Stosowaćmożnakwas

o stężeniu65%lubw temperaturzeponi-

żej20°Ckwaso stężeniu83%.

Doodparowywaniakwasuużywasięfa-

brycznychlubdomowychzestawów.War-

toprzedpodaniemdozownikówz kwasem

doulaschłodzićje(lubsilnieschłodzićsam

kwasprzedjegonalaniem),ponieważnie

następujewtedygwałtowneparowanie

kwasu(tużpowłożeniudozownikadoula),

któresilnieniepokoipszczołyi w niektó-

rychprzypadkachmożedoprowadzićdo

utratymatkiprzezjejokłębienie.

Najczęściej popełnianymi błędami

w czasieterapiikwasemmrówkowymsą:

– wkładaniedozownikówdozbytsłabych

rodzin–z regułykończysiętoutratą

lubuszkodzeniemmatki;wizualnym

efektemjestpojawieniesięmateczni-

kównatzw.cichąwymianę;

– brakregularnejkontroliparowania–

zbytszybkieparowaniepowodujena-

wetzupełnyzanikczerwiui czasietera-

piiorazznaczneskrócenieczasużycia

robotnic–rodzinyznaczącosłabnąpo

kilkudniachodzakończeniazabiegu;

– zbyt późne włożenie dozowników

w okresiejesieni–spadektemperatu-

ryzewnętrznejponiżej12°Cpowoduje

niemalcałkowitezahamowanieodpa-

rowaniakwasui słabyefektleczniczy.

Kwas szczawiowy

Stosowaniekwasuszczawiowegow pasie-

kachzalegalizowanodopierow paździer-

niku2003 r.napodstawiedecyzjiEuropej-

skiejAgencjiLeków(EMEA),którauznała,

niestanowionzagrożeniadlakonsumentów

miodupochodzącegoz rodzinleczonych

tymkwasem.Jednakw czasiemanipulacji

kwasemszczawiowym,podobniejakprzy

kwasiemrówkowym,należykorzystaćz oku-

larów,rękawici masekprzeciwpyłowych

(szczególnieniebezpiecznejestwdychanie

drobnychkryształkówkwasuszczawiowego).

Rodzinompszczelimw naszychwarun-

kachklimatycznychpodajesiękwasszcza-

wiowyw postaci3,2%roztworuw syropie

cukrowym,sporządzonymw proporcji1:1,

którynakrapiasięstrzykawkąlubaplika-

toremnapszczołyznajdującesięw ulicz-

kachmiędzyramkowych.Zalecanadawka

to20do35mlroztworu,w zależnościod

siłyrodziny(po5mlnauliczkę).Najwyż-

sząskutecznośćuzyskujesię,kiedyzabieg

leczniczywykonujesięw rodzinachbez

czerwiuw okresiejesieni,w drugiejpoło-

wiepaździernika.Temperaturazewnętrz-

naw czasiezabieguniepowinnabyćniż-

szaniż0

o

C(5,28,29,30,31).

Kwasszczawiowyczasamistosowany

jesttakżew postacipar.Doodparowywania

służąfabryczneurządzenialubamatorsko

wykonaneodparowywacze.Najednąro-

dzinęstosujesięzazwyczajokoło1,5–2g

kwasuszczawiowego.Podczasodparowy-

waniakwasuszczawiowegonależychro-

nićdrogioddechowemaskąz pochłania-

czemwielogazowym,ręcezabezpieczać

długimirękawicamigumowymiorazsto-

sowaćokularyochronne.

Kwasszczawiowyniejestsubstancją

obojętnądlapszczół.Jegostosunkowoni-

skacenasprawia,żejesiennezabiegiz jego

użyciemsąpowtarzanewielokrotnie.Jest

tojedenz najczęściejpowtarzanychbłę-

dówterapeutycznych.Kwasszczawiowynie

tylkopowodujeginięciesamicV. destruc-

tor,alepodjegowpływemnastępujesilna

mobilizacjapszczółw kierunkuzachowań

higienicznych.Pobudzonepszczołyinten-

sywnieczyszczągniazdo,usuwającz niego

takżeznacząliczbęsamicpasożyta,które

szybkoginąnadennicyula.Jednakpod-

wyższeniemetabolizmupszczółpowoduje

szybszezużyciesięichorganizmów.Jeże-

lipszczołyzostanąpobudzonewielokrot-

nie,toichczasżyciaulegnieznaczącemu

skróceniui niedożyjądowiosny.Dlate-

gowartoprzestrzegaćzalecenia,żekwas

szczawiowystosujemypowtórniedopie-

ropotrzechmiesiącachlubwykonujemy

jedenzabiegnajednągeneracjępszczół.

Kwas mlekowy

Kwasmlekowy,podobniejakkwasmrów-

kowy,jestnaturalnymskładnikiemwystę-

pującymw produktachpasiecznychi jest

zalecanytakżedostosowaniaw pasiekach

ekologicznych.Wykorzystujesięgozwłasz-

czadojesiennegoleczeniawspomagające-

go,przyniskichtemperaturachotoczenia,

któreuniemożliwiająużycieinnychmetod.

Podobniejakwcześniejwymienionekwa-

synienależystosowaćgow czasiepożytku

i w obecnościw gnieździemiodutowarowe-

go.Ponieważniedziałanapasożytybytują-

cepodzasklepami,najwyższąskuteczność

uzyskujesięwtedy,gdyw gnieździeniema

czerwiu.Wystarczydwukrotnieopryskać

pszczołynaplastrach15%roztworemkwa-

sumlekowego,niedopuszczającdoprzemo-

czeniapszczół.Najedenplasterzużywasię

od10do12mlroztworu,nanoszącspryski-

waczem5–6mlnajednąstronędobrzeob-

siadanegoprzezpszczołyplastra.Najeden

korpusgniazdowyużywasięjednorazowo

od100do120mlroztworukwasu.Kwas

mlekowydziaładrażniąconaaparatygębo-

weV. destructor,wskutekczegoniemogą

onepobieraćpokarmui ginąz głodu.Kwas

mlekowyw zbytdużychstężeniachdziała

równieżdrażniąconajęzyczkipszczół,dla-

tegotrzebastarannieprzygotowaćjegoroz-

twór,takbynieprzekroczyłstężenia15%.

W przypadkustosowaniakwasumlekowego

o stężeniu85%bierzemy500mlwodyde-

stylowaneji dolewamydoniej100 mlstężo-

negokwasumlekowego,uzyskując600ml

15%roztworukwasumlekowego.

W naszymkrajukwasmlekowyjeststo-

sowanydośćrzadkoi toprzeważniew ma-

łych,amatorskichpasiekach.Powodemjest

znacznapracochłonnośćzabieguopryski-

waniawszystkichplastrówwewszystkich

rodzinachw pasiece.Aplikacjakwasumle-

kowegoz regułyprzebiegaprawidłowo,na-

leżyjednakunikaćprzemoczeniaroztwo-

remkwasupszczółnaplastrach.W czasie

chłodnychnocymożedochodzićwtedydo

stratw rodzinach.

Obecniestosowanieśrodkówchemicz-

nychw postaciweterynaryjnychprepara-

tówleczniczych,kwasóworganicznychlub

mieszanekolejkóweterycznychniezawsze

dajezadowalającerezultaty.Jednymz po-

wodówmożebyćbrakkoordynacji(sto-

sowaniaw tymsamymczasie)zabiegów

zwalczaniaV. destructor w pasiekachsą-

siadujących,którapowodujeczęstezjawi-

skoreinwazjipasożytadopoddanychjuż

leczeniurodzinpszczelich.Sporympro-

blememmożebyćwieloletniestosowanie

w pasiekachtychsamychpreparatów,co

powodujezmniejszaniesięichskuteczno-

ści.Abyuniknąćtegoproblemu,powinno

sięnaprzemiennie(w kolejnychlatach)uży-

waćw pasiekachpreparatówopartychna

odmiennychgrupachchemicznych(5,17).

Równieżpołączeniezabiegówchemicznych

z tzw.metodamibiotechnicznymipozwala

nauzyskaniebardzowysokiejskuteczności

w ograniczaniuinwazjiVarroa destructor

i pozwalauniknąćupadkówrodzinpszcze-

lich.Najprostsząmetodąbiotechniczną

walkiz pasożytemjestwykorzystaniew ro-

dzinachtzw.ramekpracy.Możetobyćpu-

staramkawstawianadogniazdai zabudo-

wywanaprzezpszczołyjakoplastertruto-

wylubramkazaopatrzonaw węzętrutową.

Pozaczerwieniuplastraprzezmatkęi za-

sklepieniukomórekusuwasięjąi niszczy

pasożytywrazz czerwiem.Metodatapo-

siadalicznemodyfikacjei stosowanajest

w okresierozwojurodzini gromadzenia

miodutowarowego.Pozwalanaznaczne

ograniczenietempawzrostuliczbypaso-

żytóww rodzinachpszczelich.

OgraniczanieinwazjiV. destructoropar-

tewyłącznienajednym,jesiennymzabiegu

jestobecniez regułyniewystarczające.Co-

razpowszechniejprowadzisiętzw.kom-

pleksowezwalczaniewarrozyz wykorzy-

staniemzabiegówwiosennych,letnichi je-

siennych,w czasiektórychstosujesięnie

tylkopodanieodpowiednichpreparatów

lubsubstancji.alewprowadzastałymoni-

toringnasileniainwazjipołączonyzewspo-

mnianymimetodamibiotechnicznymi.

Piśmiennictwo

1. OudemansA.C.:Ona newgenusandspeciesofparasi-

ticacari.Notes. Leyden Museum1904,24, 216-222.

2. AndersonD.L.,FuchsS.:Twogeneticallydistinctpopu-

lationsofVarroajacobsoniwithcontrastingreproductive

abilitiesonApismellifera.J. Apicult. Res.1998.37,69-78.

Prace poglądowe

590

Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(7)

3. AndersonD.L.,TruemanJ.W.H.:Varroajacobsoni(Aca-

ri:Varroidae)ismorethanonespecies.Experimental &

Applied Acarology2000,24,165-189.

4. DeGuzmanL.,RindererT.:Identificationandcompari-

sonofVarroa speciesinfestinghoneybees.Apidologie

1999,30,85-95.

5. RosenkranzP.,AumeierP.,ZiegelmannB.:Biologyandcon-

trolofVarroadestructor.J. Invert. Path.2010,103,96-119.

6. DuayP.,DeJongD.,EngelsW.:Weightlossindronepu-

pae(Apismellifera)multipleinfestedbyVarroadestruc-

tormites.Apidologie2003,34,61-65.

7. DeJongD.,DeJongP.,GoncalvesL.:Weightlossandother

damagetodevelopingworkerhoneybeesfrominfestation

withVarroajacobsoni.J. Apicult. Res.1982,21,165-216.

8. SchneiderP.,DrescherW.:EinflußderParasitierung

durchdieMilbeVarroajacobsoniOud.aufdasSchlup-

fgewicht,dieGewichtsentwicklung,dieEntwicklungder

HypopharynxdrüsenunddieLebensdauervonApismel-

liferaL.Apidologie1987,18,101-110.

9. BoeckingO.,GenerschE.:Varroosis–theongoingcrisisin

beekeeping.J. Consum. Protect. Food Safety2008,3,221-228.

10. FriesI.,HansenH.,ImdorfA.,RosenkranzP.:Swarmingin

honeybees(Apismellifera)andVarroadestructorpopula-

tiondevelopmentinSweden.Apidologie2003,34,389-397.

11. ShimanukiH.,CalderoneN.W.,KnoxD.A.:Parasiticmite

syndrome:thesymptoms.Am. Bee J.1994,134,117-119.

12. Bowen-WalkerP.L.,GunnA.:Inter-hosttransferandsu-

rvivalofVarroajacobsoniundersimulatedandnatural

winterconditions.J. Apic. Res.1998,37,199-204.

13. FriesI.,Perez-EscalaS.:MortalityofVarroadestructorin

honeybee(Apismellifera)coloniesduringwinter.Apido-

logie2001,32,223-229.

14. WilsonG.,NasrM.,KevanP.:Varroaresistanceandeco-

nomictraitsofRussianhoneybeesinCanada.Hivelights

2002,15,5,15-17.

15. RademacherE.,HarzM.:Oxalicacidforthecontrolof

varroosisinhoneybeecolonies–a review.Apidologie

2006,37,98-120.

16. ElzenP.J.,BaxterJ.R.,SpivakM.,WilsonW.T.:Controlof

VarroajacobsoniOud.resistanttofluvalinateandami-

trazusingcoumaphos.Apidologie2000,31,437-441.

17. ElzenP.J.,BaxterJ.R.,WesterveltD.,CauseyD.,Randall

C.,CuttsL.,WilsonW.T.:.Acariciderotationplanforcon-

trolofVarroa.Am. Bee J.2001,141,412.

18. ElzenP.J.,EischenF.A.,BaxterJ.R.,ElzenG.W.,Wilson

W.T.:DetectionofresistanceinUSVarroajacobsoniOud.

(Mesostigmata:Varroidae)totheacaricidefluvalinate.

Apidologie1999,30,13-17.

19. LodesaniM.,ColomboM.,SpreaficoM.:Ineffectiveness

ofApistantreatmentagainstthemiteVarroajacobsoni

Oud.inseveraldistrictsofLombardy(Italy).Apidologie

1995,26,67-72.

20. MilaniN.:Activityofoxalicandcitricacidsonthemite

Varroadestructorinlaboratoryassays.Apidologie2001,

32,127-138.

21. MilaniN.:TheresistanceofVarroajacobsoniOud.topyre-

throids–a laboratoryassay.Apidologie 1995,26,415-429.

22. SammataroD.,UntalanP.,GuerreroF.,FinleyJ.:There-

sistanceofVarroamites(Acari:Varroidae)toacaricides

andthepresenceofesterase.Int. J. Acarol.2005,31,67-74.

23. TrouillerJ.:MonitoringVarroajacobsoniresistanceto

pyrethroidsinWesternEurope.Apidologie1998,29,

537-546.

24. FlorisI.,SattaA.,CabrasP.,GarauV.L.,AngioniA.:Com-

parisonbetweentwothymolformulationsinthecontrol

ofVarroadestructor:effectiveness,persistence,andre-

sidues.J. Econ. Entomol.2004,97,187-191.

25. ImdorfA.,BogdanovS.,OchoaR.I.,CalderoneN.W.:Use

ofessentialoilsforthecontrolofVarroajacobsoniOud.

inhoneybeecolonies.Apidologie1999,30,209-228.

26. BolliH.K.,BogdanovS.,ImdorfA.,FluriP.:Actionof

formicacidonVarroajacobsoniOudandthehoneybee

(ApismelliferaL.).Apidologie1993,24,51-57.

27. SattaA.,FlorisI.,EguarasM.,CabrasP.,GarauV.L.,Me-

lisM.:FormicacidbasedtreatmentsforcontrolofVar-

roadestructorina mediterraneanarea.J. Econ. Entomol.

2005,98,267-273.

28. GregorcA.,PlanincI.:Acaricidaleffectofoxalicacidin

honeybee(Apismellifera)colonies.Apidologie2001,32,

333-340.

29. GregorcA.,PoklukarJ.:Rotenoneandoxalicacidasal-

ternativeacaricidaltreatmentsforVarroadestructorin

honeybeecolonies.Vet. Parasitol.2003,111,351-360.

30. MilaniN.:TheresistanceofVarroajacobsoniOud.toaca-

ricides.Apidologie1999,30,229-234.

31. RademacherE.,ImdorfA.:Legalizationoftheuseofoxa-

licacidinVarroacontrol.Bee World2004,85,70-72.

Dr hab. Paweł Chorbiński, Katedra Epizootiologii z Klini-
ka Ptaków i Zwierząt Egzotycznych, Wydział Medycyny
Weterynaryjnej, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,
pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wrocław

I

ntensywnahodowlaorazpracedotyczące

doskonaleniagenetycznegocechużytko-

wychindykówrozpoczęłysięjużnapocząt-

kunaszegostulecia.Współczesneliniein-

dykówrzeźnychsązupełnieinnew porów-

naniudotych,jakieutrzymywano20czy

30lattemu.Rezultatemintensywniepro-

wadzonejselekcjitychptakówjestzwięk-

szenietempawzrostui masyciała,popra-

wawydajnościrzeźnejorazzmniejszenie

spożyciapaszy.Dzisiejszebrojleryrosną

trzyrazyszybciejniżtesprzed1960 r.,wy-

kazująo wielewiększąwydajnośćrzeźną

orazznacznezmniejszeniezużyciapaszy.

Głównymczynnikiemwzrostuprodukcji

indykówjestwysokawartośćrzeźnatych

ptaków,doskonałewykorzystanieskład-

nikówpokarmowychpaszy,szybkipostęp

hodowlanyorazdużamożliwośćmechani-

zacjii automatyzacjiprocesówprodukcji.

Z gospodarczegopunktuwidzeniaważny

jesttakżefakt,żeindykimająnajwyższą

wśródzwierzątgospodarskichzdolność

przetwarzaniabiałkaogólnegopaszyna

białkojadalnemięsa(1).

Niestety,postępowihodowlanemuto-

warzyszywielezjawiskujemnych.Nale-

żybowiemzaznaczyć,żewysokoproduk-

cyjnerasyindykówcechujedużoniższa

odpornośćzdrowotnaorazwiększapo-

datnośćnastres.Gwałtownywzrostmasy

ciałai masymięśniindykówrzeźnych,przy

nierównomiernymrozwojucałegoorga-

nizmu,niejednokrotnieprowadządoza-

burzeńmetabolicznychi w konsekwen-

cjiczęstowywierająnegatywnywpływ

nazdrowotnośćtychptaków.Zawzro-

stemmasyciałaindykównienadążaroz-

wójnarządówwewnętrznych,coprowa-

dzi do problemów związanych z  ukła-

dem krążenia i  chorobami nóg (2, 3).

Szybkiprzyrostmasyciałapociągaza

sobąwzrostzapotrzebowanianaskładniki

mineralnei zwiększawrażliwośćindyków

nanieprawidłowościżywieniowe.Żywie-

niejakojedenz głównychczynnikówśro-

dowiskowychpozwalauzyskaćoptymal-

ny,genetycznieokreślonywzrosti rozwój

ptaków.Niedoboryżywieniowe,szczegól-

niebiałkalubaminokwasówegzogennych,

jakrównieżmikro-i makroelementów,ob-

niżająsprawnośćmechanizmówodporno-

ściowych.Zagadnieniatenabierająszcze-

gólnegoznaczenia,zwłaszczaw wielkoto-

warowymchowiedrobiu.Nieprawidłowa

gospodarkamineralnastwarzaniebez-

pieczeństwowystępowaniawieluchorób

metabolicznych,m.in.latyryzmu(4,5,6).

Latyryzm to choroba, która po raz

pierwszyzostałaopisanaprzezstarożyt-

neplemionahinduskie,a następnieprzez

Hipokratesa.Występującau zwierzątdo-

mowych,a takżeu ludzipospożyciunad-

miernejilościnasionz roślinstrączkowych

należącychdorodzajuLathyrus (lędźwian).

Latyryzmo zasięguepidemiinotowanybył

jużw XVIII,XIXi XXwiekuw Indiach,na

BliskimWschodzie,w Afganistanie,pół-

nocnejAfryceorazw Europie.Współcze-

śniewystępujetakżew krajachTrzeciego

Świata(Indie,Etiopia,Erytrea,Bangladesz,

Afganistan,Nepal)i oddziałujegłówniena

Przyczyny i objawy latyryzmu u indyków

Małgorzata Dmoch

z Katedry Higieny Zwierząt i Środowiska Wydziału Biologii i Hodowli Zwierząt Uniwersytetu 

Przyrodniczego w Lublinie

Causes and clinical signs of lathyrism in turkeys

Dmoch M., Department of Animals Hygiene
and Environmet, Faculty of Biology and Animal
Breeding, University of Life Sciences in Lublin

Lathyrism is a serious condition in turkeys responsi-
ble for significant economic losses in turkey farms.
The disease is associated with the heavy body weight,
high level of energy in food, deficiency of trace min-
erals especially copper and high blood pressure. Tak-
en together these factors lead to the decreased flex-
ibility of collagen and elastin that may result in the
rupture of aortic wall. Most often the condition is ob-
served in abdominal, thoracic and perirenal arteries.
It appears quite frequently in heavy turkey broiler
males over 12 weeks of life. Genetic predisposition
has to be taken into account. Lathyrism is the most
important non-infectious disease in turkey broilers.

Keywords: lathyrism, turkeys, causative agents, symptoms.

Prace poglądowe

591

Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(7)