1

JAN KASPROWICZ, WYBÓR POEZJI (BN) oprac. Jan Józef Lipski

WIADOMOŚCI BIOGRAFICZNE

Jan Kasprowicz urodził się 12 grudnia 1860 r. w Szymborzu na Kujawach, pod Inowrocławiem, w
rodzinie chłopskiej, która stopniowo biedniała (liczne rodzeństwo). Jego ojciec był analfabetą, był
niezdarny i niezbyt inteligentny – wyprzedawał ziemię.

Po uwłaszczeniu chłopów na wsi upowszechniła się oświata, aspiracje społeczne i polityczne oraz
poczucie narodowe. Wiele dzieci chłopskich asymilowało się zupełnie, nie wnosząc nic nowego do
ś

wiata inteligencji. Coraz więcej inteligencji pochodzenia chłopskiego wnosiło ze sobą ten nowy

pierwiastek (gł. warszawski tygodnik „Głos”).

Kasprowicz był od czasów Klemensa Janicjusza pierwszym liczącym się poetą z chłopów.

Dzięki determinacji matki i pomocy nauczyciela wiejskiej szkółki, Dybalskiego, Kasprowicz w
1870 r. wstąpił do inowrocławskiego gimnazjum pruskiego. Potem uczył się w Poznaniu, Opolu,
Raciborzu i znów w Poznaniu (wyrzucano go za manifestowanie polskości i konflikty z
nauczycielami, obrażającymi jego poczucie godności). W 1884 r. zdał maturę (23 lata).

•

szkoła pruska (twórca: Wilhelm Humboldt) uczyła w duchu neohumanizmu, tradycji kultury
antycznej, etyki kantowskiej, estetyki Lessinga, Kanta i Schillera

•

neohumanizm nastawiony był na kształcenie osobowości samodzielnie myślących i
samodzielnie przeżywających kulturę

•

silne były już tendencje nacjonalistyczne i militarystyczne, ale ideał humboldtowski wciąż
obowiązywał (dopiero w 1890 r. Wilhelm II stwierdził, że szkoła niemiecka ma
wychowywać nie młodych Greków, ale młodych Niemców)

•

Kasprowicz poznał antyk (gł. grecki), Szekspira, Racine’a, Guizota (historiograf fr.), Biblię

•

załapał się jeszcze na lekcje polskiego, gdzie czytał Kochanowskiego, Krasickiego,
Mickiewicza, Słowackiego (nawet Konrada Wallenroda!)

•

narodową kulturę poznał na samokształceniowych tajnych kółkach uczniowskich

Debiut Kasprowicza:

•

sonet Poranek (1878, poznański „Lech”) – opublikowany w dziale odpowiedzi redakcji

•

w warszawskich „Kłosach”, dzięki protekcji Kraszewskiego, wydrukowano kilka jego
wierszy w 1882 r. (podpisane Jan K.)

•

bezimiennie publikował w 1884 r. w polskiej genewskiej prasie socjalistycznej („Walka
Klas”, „Przedświt”)

•

na pocz. 1885 r. publikował w petersburskim „Kraju” pod własnym nazwiskiem

Kasprowicz studiował parę miesięcy w Lipsku. Trafił do grupy polskiej studenckiej młodzieży
socjalistycznej, pod przywództwem Ludwika Krzywickiego (dzięki niemu wydawano jego
wiersze). Pracował nad korektą Kapitału Marksa.

W latach 1884 – 1888 poeta był we Wrocławiu. Wiosną 1887 r. wyjechał do Lwowa, ale musiał
wrócić (ścigany był listami gończymi policji pruskiej, a nie zdecydował się na zamknięcie sobie
powrotu) i skazany był na 8-miesięczny areszt.

•

ogłaszał wtedy korespondencje ze Śląska i z Poznańskiego w „Przeglądzie Tygodniowym”,
„Przeglądzie Społecznym”, „Kraju” (pod pseudonimami)

•

ożenił się z Teodozją Szymańską, szybko się rozwiedli (miał poczucie winy)

Uwięziono go za przynależność do kręgu niemieckich utopijnych socjalistów „ikaryjczyków” (od
dzieła Etienne’a Cabeta Podróż do Ikarii), zwolenników komunistycznego programu Cabeta. Pod

2

nazwą „Pacific” utrzymywali kontakt ze zdelegalizowaną przez Bismarcka partią socjalistyczną i z
polskim ruchem socjalistycznym.

Po pobycie w więzieniu odszedł od socjalizmu w stronę endecji, na prawo. Tej ewolucji
ś

wiatopoglądowej nie widać w jego twórczości.

Kasprowicz był parę miesięcy w rodzinnym Szymborzu, a potem zamieszkał we Lwowie. Od 1889
był członkiem redakcji „Kuriera Lwowskiego” – pisał tu też Iwan Franko (Ukraina), związana była
z tym dziennikiem grupa lewicowa i demokratyczna, zalążek PSLu.

•

1888: debiut książkowy – Poezje (życzliwie przyjęte)

•

w „KL” 12 lat recenzował sztuki teatralne, był krytykiem, sprawozdawcą sądowym,
publicystą, felietonistą, nocnym redaktorem (1889-1900)

Kolejne książki: broszura Moskwa wobec Unii i Polski (1889), poemat Chrystus (1890), U trumny
wieszcza (1890), śywot Karola Marcinkowskiego (1891), Z chłopskiego zagonu (1891), dramat
Ś

wiat się kończy! (1891), Lirnik mazowiecki (1893, o Teofilu Lenartowiczu), Anima lachrymans

(1894), Miłość (1895), Krzak dzikiej róży (1898), dramaty Bunt Napierskiego (1899), Baśń nocy
ś

więtojańskiej (1900), dwutomowa antologia Album współczesnych poetów polskich (1898).

•

pod koniec zaczął publikować hymny

•

w 1893 ożenił się z Jadwigą Gąsowską, która w 1901 r. odeszła z Przybyszewskim

Kasprowicz zbliżał się do endecji: został członkiem Ligi Narodowej, a w 1902 r. członkiem
redakcji narodowodemokratycznego „Słowa Polskiego” (do 1906).

•

wydał: Ginącemu światu (1901), Moja pieśń wieczorna (1902), Salve Regina (1092) – w
tych zbiorach zamieścił hymny (pod tytułem Hymny wydane dopiero w 1921)

•

inne: dramat Uczta herodiady (1905), zbiór prozy poetyckiej O bohaterskim koniu i
walącym się domu (1906)

•

1904: doktorat na uniwersytecie lwowskim na podst, rozprawy Liryka Teofila Lenartowicza
(1905, „Pamiętnik Literacki”)

W latach 1906-08 był w Poroninie, potem wrócił do Lwowa, gdzie objął katedrę literatury
porównawczej (utworzona specjalnie dla niego, mimo że nie miał habilitacji). W roku akademickim
1921-22 wybrano go na rektora (kazał się pochować w todze rektorskiej!!!).

•

w 1911 ożenił się z Rosjanką poznaną parę lat wcześniej we Włoszech, Marią Bunin

•

wydał: Ballada o słoneczniku (1908), Chwile (1911), Marchołt gruby a sprośny... misterium
tragikomiczne (gotowy w 1913, wydany z powodu wojny w 1920), Księga ubogich (1916),
dramat na motywach hinduskich Sita (1917)

•

1909: prezes Towarzystwa Pisarzy Polskich (był nim parę lat; w 1914 r. interweniował z
innymi pisarzami w obronie uwięzionego przez władze austriackie Lenina)

•

w pierwszym okresie wojny był ponad rok odcięty od Lwowa (przebywał w Poroninie),
m.in. z śeromskim uczestniczył w proalianckiej nielegalnej organizacji politycznej

•

1918/19: prezes Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych

•

maj i czerwiec 1920: z śeromskim i Władysławem Kozickim uczestniczyłw propagandowej
akcji przedplebiscytowej na Warmii i Mazurach

Potem usunął się ze względu na stan zdrowia, wrócił do Poronina. O 1923 r. mieszkał na Harendzie,
w przysiółku Poronina (dziś: Muzeum Kasprowiczowskie). Rok potem zaatakowała go choroba –
zmiany sklerotyczne i cukrzyca. Ukończył jeszcze Mój świat (1925), ale w marcu 1926 nastąpiło
pogorszenie.

Jan Kasprowicz zmarł 1 sierpnia 1926 r. na Harendzie. Pochowano go w tamtejszym mauzoleum ze
składek społecznych.

3

W KRĘGU NATURALIZMU

Okoliczności intelektualne i estetyczne startu Kasprowicza

Pierwsze utwory Kasprowicza są mało wartościowe, widać w nich echa Mickiewicza, Ujejskiego,
Lenartowicza, Goszczyńskiego, Berwińskiego, Zaleskiego. Ujawnia się jednak cecha potem
podstawowa dla jego liryki: dwoistość podmiotu lirycznego (współuczestnik kultury chłopa
polskiego i kultury inteligenckiej).

W początkowych wierszach brak tematyki chłopskiej.

W Niemczech trwał okres naturalizmu, moda na monizm w filozofii, triumfy Schopenhauera i
Hartmanna – wszystko to oddziaływało na Kasprowicza.

Naturalizm niemiecki (różny od francuskiego) miał wiele cech ekspresjonizmu.

•

filozoficznie związany był z monizmem

•

program tworzenia tak, jak tworzy przyroda, a nie program odzwierciedlania rzeczywistości

•

program sztuki będącej ekspresją podmiotu

•

etyczny aktywizm sztuki (vs. estetyzm klasycystycznej szkoły monachijskiej i symbolizm)

W Niemczech lat 80. rozkwitało też zainteresowanie poezją Shelleya.

Lipska poezja Kasprowicza

Ważny dla tego okresu jest narracyjno-retoryczny poemat Giordano Bruno (prometejski etyzm):

•

narracyjność: dzieje filozofa-kacerza, spalonego na stosie

•

(styl retoryczny wiąże się z perswazją, sugestią, oddziaływaniem na odbiorcę, z
przekonywaniem intelektualnym i emocjonalnym, powstał z praktyki żywego słowa)

•

retoryka: podział na części (oda + fragmenty narracyjne i przemówienia ideologiczne),
apostrofy do retorycznego adresata, eksklamacje, paraleliczne konstrukcje składniowe,
wyliczenia, „tropy” retoryczne (metafora, metonimia, synekdocha)

•

w stylu retorycznym obrazy nie muszą być konsekwentne, bo metafora obrazowa ma
charakter doraźny, podkreśla sens, a nie jest celem samym w sobie; może być też banalna

•

prymat wartości etycznych na estetycznymi i innymi (jak w naturalizmie niemieckim i
ekspresjonizmie, odwrotnie niż w symbolizmie)

świat to walka dobra ze złem na

wszystkich szczeblach bytu, zwycięstwo dobra jest możliwe tylko dzięki aktywności
człowieka-bohatera, męczennika buntującego się przeciw potędze zła (Shelley) w samotnej,
altruistycznej walce; są zwycięzcami, bo walczą po stronie zwycięskiej

•

prometejski bunt u Kasprowicza związany jest z postawą wolnościową, ale nie tak
radykalnie jak u Shelleya, który utożsamia zło z władzą, co prowadzi do anarchii

•

amerykański myśliciel romantyczny, Ralph Wald Emerson, gł. motor dziejów widział w
heroicznej działalności wybitnych postaci, nastawiał się też na wartości społeczno-etyczne

Opisowa poezja naturalistyczna

Naturalizm poezji chłopskiej (również robotniczo-urbanistycznej) ma już też cechy francuskiego
(Zola, Grupa Medańska), który w Polsce rozwijał się na łamach „Przeglądu Tygodniowego”,
„Wędrowca” i „Głosu”.

W latach 1885-92 w poezji Kasprowicza dominuje naturalizm, w dwóch nurtach: (1) opisowy,
wcześniejszy; (2) narracyjny, późniejszy.

4

Charakterystyczny na naturalizmu opisowego jest cykl Obrazki z natury, gł. wiersz W chałupie:

•

opisowość o charakterze protokolarnym – polega na zgromadzeniu prostych danych
obserwacyjnych, które przeważają nad interpretacją, oceną, refleksją (zamaskowanymi)

•

selekcyjna tendencja tematyczna – szczegóły budzące niechęć, atakujące poczucie
estetyczne (naturalistyczna protokolarność opisu jest względna)

•

obraz nędzy dosłownej jest uzupełniony obrazem nędzy jako wulgarności moralnej – etyzm
charakterystyczny dla mentalności chłopskiej (poczucie kolektywnego przeżywania
wartości, niechęć i lęk wobec niesionych przez urbanizację zmian, obowiązek pomnażania i
hodowania życia, solidarność przeciw śmierci)

•

dynamizacja statycznego obrazu (Lessing Laokoon) – obraz chałupy w szarudze, wnętrze
chałupy, szczegóły nie noszące śladu świeżej bytności człowieka, świadczące o bliskości
człowieka, opis siedzącej kobiety (jak kamera filmowa)

Naturaliści niemieccy atakowali pieśniowość liryki, szukali form zbliżających wiersz i prozę –
reaktywacja XVIII-wiecznego sporu o rym (Arno Holz).

Obrazki z natury to wiersze bezrymowe, o składni dalekiej od pieśniowości, z licznymi
przerzutniami.

Narracyjna poezja naturalistyczna

Ważne dla tej poezji są sonety z cyklu Z chałupy: rozległa panorama, a zarazem konkretność
szczegółu społecznego i obyczajowego, znakomita kompozycja, celowe zrównoważenie czynników
subiektywnych i obiektywnych.

•

obraz wsi kujawskiej w 40 sonetach, ostry i konfliktowy: nie tylko konflikt z zewnętrznymi
antagonistami, ale i rozwarstwienie społeczne wenątrz wsi

•

każdy sonet to miniatura fabularna, niekiedy dramatyzowana dialogiem

•

połączone są podwójną perspektywą czasową:
(1) podstawową stwarza sonet 1. (liryczny, o zaznaczonym pierwiastku subiektywnym) –

sytuacja wspominania (podm. lir. egzystuje w jakimś „teraz”, a z nim jego wspomnienia,
ale ich treść należy do przeszłości – co nie pokrywa się z czasami gram.)

(2) obraz poetycki jest dany w wyobrażeniu odtwórczym, jawi się jako wspomnienie, a nie

naoczna aktualność – wszystkie inne sonety

•

podmiot ma podwójny status społeczny: we wspomnieniu nie ma dystansu między nim a
społecznością wiejską; dystans rysuje się między dziś a wówczas (te sytuacje są
współczesne, dystans wyznacza tylko biografia narratora-podmiotu)

Kasprowicz i jego twórczość to symbole integracji warstw narodu (jak Reymont, Orkan).

Gawędy chłopskie to przykład naturalizmu w epice. Porównywano go z Konopnicką, ale ona
patrzyła na ten świat z zewnątrz (zarzucała Dygasińskiemu, że wprowadził gwarę do narracji).

•

w gawędzie narrator utożsamia się z kolektywnym słuchaczem, tu – społ. wiejską

•

pojęcia i opinie wiejskiej zbiorowości, przysłowia, porzekadła, tradycyjne epitety

Od liryki Kasprowicz przeszedł do epiki i dramatu, potem wrócił na dobre do liryki.

Dramatyzowane poematy i dramat naturalistyczny

Od wczesnych lat Kasprowicz dramatyzował utwory z pogranicza liryki i epiki:

•

poematy filozoficzne (ideologia Shelleya): retoryczny monolog w uteatralnionej scenerii i
konwencji; poematy w formie udramatyzowanej: walka dobra ze złem

•

wiersze obyczajowe o tematyce chłopskiej, w których dużą rolę gra dialog

5

Aryman i Oromaz (mity irańskie, niemal zupełnie udramatyzowany, prawie same dialogi) oraz
Chrystus (częściowo udramatyzowany, nawiązywanie do średniowiecznych tradycji dramatycznych
– moralitetu i misterium) to poematy o metafizycznej walce dobra ze złem.

Pierwszy dramat Kasprowicza to Świat się kończy!:

•

wiąże się tematycznie z chłopskimi cyklami wierszy, należy do naturalizmu niemieckiego

•

dramat naturalistyczny niemiecki jest najbardziej zbliżony do francuskiego naturalizmu
(berliński teatr Freie Bühne = Theatre Libre z chłopskimi sztukami Anzengrubera)

•

dramat Kasprowicza jest współczesny powstaniu teatru berlińskiego, nie można więc mówić
o wpływach, ale raczej o podobnej podstawie

•

studium rozkładu więzi moralno-społecznej wsi na wschodnich obszarach Prus pod
wpływem procesów industrializacji (jak w Vor Sonnenaufgang Hauptmanna)

•

jest to jeden z pierwszych utworów polskich konsekwentnie pisany gwarą !!! (postulaty
naturalizmu; wcześniej – Dygasiński w Beldonku)

Publicystyka i poezja publicystyczna studenckich lat Kasprowicza

Kasprowicz uprawia wierszowaną publicystykę i publicystykę sensu stricto (np. korespondencje ze
Ś

ląska i z Poznańskiego do prasy warszawskiej, lwowskiej, petersburskiej).

Publicystyka jest dynamiczna wewnętrznie – starcie dwóch systemów wartościowania społeczno-
politycznego: socjalistycznego i narodowego.

W 50. rocznicę powstania listopadowego w Genewie socjaliści polscy podzielili się:

(1) Waryński i genewska grupa „Równości” – dezaktualizacja tradycyjnego międzynarodowego

hasła rewolucyjnego Vive la Pologne! wobec bliskiego wyzwolenia ludów przez rewolucję
proletariatu

(2) grupa działaczy zw. z nieistniejącą już I Międzynarodówką, która święciła rocznice polskich

powstań narodowych (depeszę wysłali Marks i Engels) – postulat niepodległości Polski

Kasprowicz na krótko, ale intensywnie przyjął wariant pierwszy. Wkrótce przychodzi pogłębiająca
się reakcja przeciw niedocenianiu postulatów narodowowyzwoleńczych.

Trzeci nurt publicystyki to antyklerykalizm (raz wskazuje na reakcyjność społeczną kleru, raz na
jego ugodowość wobec zaborcy).

Ważny jest tu wiersz Oni i my z początku wrocławskiego okresu życia poety:

•

manifest, w którym głosi się program rewolucji społecznej (symboliczne imię Spartakusa),
zwalcza się solidaryzm narodowy

•

Jan Ludwik Popławski mówił, że to manifest stronnictwa ludowego, czyli grupy
publicystów „Głosu” (z nim na czele), która była zalążkiem endecji – często czyni się z
Kasprowicza „sztandar” obozu narodowego

Z czasem Kasprowicz porzuca elementy rewolucyjne i oddala się od socjalizmu. Zarzuca
socjalistom polskim niedostrzeganie proletariatu wiejskiego i lekceważenie aspiracji narodowych
chłopa i robotnika. Jego ostatnie rozterki widać w sonetach Z więzienia.

6

MODERNIZM

Przełom modernistyczny

Nowa literatura jest przede wszystkim subiektywna i irracjonalna. Polski modernizm wiele
zawdzięcza literaturom zachodnioeuropejskim – francuski symbolizm, niemiecki ekspresjonizm
(teoretyczno-programowy dopiero w 1910 r.; w Polsce: Przybyszewski, Berent, Kasprowicz).

Według Lipskiego pierwociny modernizmu pojawiają się w latach 1887-91 na łamach
warszawskiego „śycia” Zenona Przesmyckiego (Miriama).

•

tu pojawiły się wiersze Kasprowicza, świadczące o przełomie w jego twórczości, np. O,
zbliż się śmierci, ale tylko jako epizod w twórczości naturalistycznej

•

przewaga funkcji ekspresywno-emocjonalnej języka, tematem są emocje podmiotu, nastrój
pesymizmu, melancholii, bólu (wydaje się jednak, że podmiot czerpie z nich i z ich
demonstrowania jakieś masochistyczne zadowolenie)

•

motywy bezwolnego znużenia i aluzje do przezywania klęski ideałów (dekadentyzm)

•

część wierszy nosi ślady filozofii Schopenhauera (np. Stłum tę chęć życia)

Przełom modernistyczny u Kasprowicza przebiega przez poemat Miłość: dwie pierwsze części (Il
Amore desperato, 25 lipca 1891 i Miłość-Grzech, koniec 1891) oddzielone są od trzeciej (Amor
vincens z 5 października 1892).

•

cz. 1: autor ukryty za poematem, obrazy zmysłowe, brutalne, dialektyka pozytywistyczna

•

cz. 2: nie fakt poszczególny, ale potęga kosmiczna, nie konkret, ale symbol ogólnoludzki;
miłość nabiera wymiaru metafizycznego, a przyroda jest symbolicznym tłem, świątynią

W „Kurierze Lwowskim”

„KL” to dziennik radykalnych demokratów lwowskich. Podłożem ideologicznym były Szkice
programowe Bolesława Wysłoucha publikowane na łamach „Przeglądu Społecznego”.

•

trzeba stanąć na gruncie realnych interesów ludowych – to warunek konieczny rozwoju
narodowego

•

program zjednoczenia ziem polskich (w granicach etnograficznych, nie przedrozbiorowych)

•

w podtekście – program niepodległościowy jako perspektywa przyszłościowa

•

atak na szlachetczyznę i klerykalizm

Kasprowicz śledził zagadnienia zaboru pruskiego i prasy niemieckiej. Nie do końca wiadomo, które
artykuły są jego, bo są anonimowe, część jest po prostu wyklejkami z innych.

Najciekawsze artykuły Kasprowicza to: sprawozdanie sądowe Młodzież przed sądem (1895,
współpraca z linią obrony), reportaż Dwie godziny na Kulparkowie (1890) i gwarowy felieton Z
Tatr (1898, w wielu odcinkach). najważniejsza jest krytyka literacka i teatralna.

•

szukał w literaturze monizmu (nazywał go panteizmem) oraz walki dobra ze złem (jako
walki sił kosmicznych, ale i prometejskiej walki o sprawiedliwość społeczną)

•

nastawiony był na zawartość myślową poezji

•

pozytywnie oceniał poetę szwajcarskiego, Dranmora, Asnyka, śeromskiego i innych

Na estetykę Kasprowicza, obok shelleyanizmu i wczesnego naturalizmu niemieckiego, wpłynął też
marksizm – poezja jako wyraz ideologiczny określonych klas społecznych. W l. 90. głosił postulat
poezji zaangażowanej społecznie (wynika to z jego ogólnej postawy, ale z marksizmem współgra).

•

aktywizm i zaangażowanie wykluczały jego zdaniem obiektywizm

•

przeciw egotyzmowi i narcyzmowi (antyindywidualizm, niechęć do psychologizmu)

7

Kasprowicz długi czas krytykował symbolizm, impresjonizm przyjął dość pozytywnie. Jego
ś

wiadomość artystyczna jest opóźniona wobec jego poezji.

Symbolista i impresjonista

Od przełomu między częściami Miłości do 1897 r. trwa okres zapowiadający hymny. Publikował:

•

Anima lachrymans (1894) – wiersze dawne, nieliczne nowe, modernistyczne

•

Miłość (1895) – tytułowa trylogia i 3 poematy Z gór, z nowego okresu

•

Krzak dzikiej róży (1898) – wiersze typowe dla omawianego okresu (Krzak dzikiej róży w
Ciemnych Smreczynach), poematy w stylu hymnicznym, poemat Na wzgórzu śmierci

Odszedł od problematyki społecznej i epiki bogatej w realia obyczajowe i socjalne.

•

przesunięcie w stronę metafizyki

•

intensyfikacja roli przyrody jako symbolu spraw wiecznych

•

zwiększenie roli nastroju i psychologizacja poezji

•

sięgnięcie po niektóre środki wyrazu symbolistów

•

autonomizacja walorów kolorystycznych w wierszach o dużej roli obrazu przyrody

Byłeś mi dawniej bożyszczem, o tłumie! (1897, krakowskie „śycie”):

•

nieliczny w nowym etapie twórczości wiersz programowy (odejście od problematyki społ.)

•

oskarżenia i inwektywy – dokument rozterki ideowej

Zaangażowanie społeczne znika, ale zaangażowanie etyczne trwa przez cały czas – Kasprowicz
poetą sumienia. Symbolizm nastawiony był na wartości estetyczne – piękno (nie dobro) kluczem
do Absolutu. Przesunięcie ku metafizyce pozwoliło osiągnąć kompromis z symbolizmem.

Doznania i nastroje metafizyczne Kasprowicz wyraża w dwojaki sposób:

•

liryka bezpośrednia, mówienie wprost o doznaniach podmiotu (często pseudonimowanego,
np. moja dusza), często w imaginacyjnej scenerii paysage emblematique (pejzaż wewn.) –
taka metaforyzacja i symbolizacja tekstu mówiącego o życiu wewnętrznym, że warstwa
obrazowa tworzy krajobrazy o własnym, autonomicznym walorze nastrojowym

cykl W ciemności schodzi moja dusza

•

doznania metafizyczne podmiotu są pseudonimowane, wprost mówi się tylko o przyrodzie,
czasem sugerując jej symboliczny, umowny charakter

cykl Z Tatr (tetralogia sonetowa Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach)

Symbolizm miał tendencję do umetafizyczniania sztuki – świat doznań zmysłowych ma wartość,
jeśli można z niego wydobyć piękno jako odblask piękna idealnego.
Impresjonizm nastawiony jest nie na idealny abstrakt, ale na zmysłową konkretność, jednorazowość
i chwilowość subiektywnego doznania sensualnego, na odkrywanie relatywności tych doznań.

poezja Kasprowicza to synteza tych dwóch tendencji artystycznych

Symbolizm u Kasprowicza:

•

budowa świata przedstawionego, podstawy filozoficzne, język poetycki

•

ś

wiat przedstawiony jest symboliczny: sytuacja poetycka nie istnieje sama dla siebie, lecz

ma mówić coś o innym świecie, ma ten inny świat sugerować

•

używanie symboli (limba, krzak dzikiej róży) wzmocnione metaforyką, antropomorfizacją

Impresjonizm u Kasprowicza:

•

wizualna strona świata przedstawionego, gł. jego kolorystyka

•

rzeczywistość odprzedmiotowiona, kompozycja plam barwnych, najważniejsze jest światło,
efekt perspektywy powietrznej, kolory bogate ilościowo i jakościowo

8

Liryka tatrzańska u Kasprowicza to nie tylko krajobraz, ale też folklor (Taniec zbójnicki), stylizacja
na pieśni ludowe (wersyfikacja, styl, motywy, cytaty).

Dramat „Bunt Napierskiego” (wyd. 1899)

Dramat ma za tło Podhale (jak znaczna część liryki okresu 1892-98). Jest wyjątkowy, bo to dramat
historyczny (b. rzadki u Kasprowicza !!!) z XVII w., podejmujący ważne problemy historiozoficzne
(wybitna jednostka i masy oraz rewolucja społeczna).

•

o powstaniu chłopskim na Podhalu pod wodzą Aleksandra Kostki-Napierskiego

•

dramat o rewolucji społecznej – Napierski jest wykształcony, więc może poprowadzić masy,
ale jest też kimś z zewnątrz, jest osamotniony (~ romantyzm)

•

bohater przegrywa z powodu niedojrzałości części mas (~ Marks) i własnej niedoskonałości
(wina i kara tragiczna związana z uwiedzeniem Hanki; wina polega na tym, że przywódca
zbliżył się do wymiarów zwykłego człowieka)

•

Kostka to bohater prometejski i mesjanistyczny (ma przynieść wybawienie, przegrywając)

Dramat jest bliski radykalizmowi Kasprowicza z lat młodzieńczych, lipskich.

W przededniu „Hymnów”

Na przełomie XIX i XX wieku narodził się ekspresjonizm, który samoświadomość osiągnął w
kilkanaście lat po pierwszych utworach tego typu. Początki ekspresjonizmu Kasprowicza są zbieżne
z jego początkami w Niemczech.

•

różnica: chłopskie pochodzenie poety i zw. z prometejską tradycją polskiego romantyzmu

•

Hymny przyrównywano często do Wielkiej Improwizacji

Zapowiedź nowego okresu widać w utworach, które są: hymniczne, kosmiczne, katastroficzne, z
motywami mitologiczno-kosmicznymi.

Hymn był związany pierwotnie z kultami religijnymi, ma styl podniosły, modlitewny, podmiot
liryczny (często zbiorowy lub w imieniu zbiorowości) zwraca się do bóstwa lub potęg. Tradycję
starożytną wzbogaciła tradycja chrześcijańska (Wstań, orkanie! – motyw Sądu Ostatecznego, słowa
hymnu „Dies irae! Dies illa!”).

Kasprowicz sięgnął po hymn wedycki. Wedy to święte księgi starożytnych Indii (~ Schopenhauer).
Rig-Weda zawiera ok. 1000 hymnów sanskryckich z II tysiąclecia przed Ch. Nie było bytu ani też
niebytu to parafraza jednego z nich.

Sceneria jest kosmiczna – cały wszechświat. W hymnie do Waruny jest przesłanką do wyciągnięcia
wniosku o znikomości człowieka.

Motywy katastroficzne: zagłada wszechświata, obraz Sądu Ostatecznego.

•

dynamika, pęd w hiperbolicznych obrazach i określeniach (vs. statyka impr.-symb.)

•

gwałtowna ekspresja maksymalnie napiętych uczuć, gł. trwogi (vs. melancholia, cisza)

•

detal kolorystyczny i plastyczny spełnia doraźną rolę ekspresywną (vs. autonomia starannie
komponowanych plastycznych walorów obrazu)

•

wiersz wolny itp. (vs. formy stroficzno-wersyfikacyjne, kunsztowne, gł. sonet)

Poemat dramatyczny Na wzgórzu śmierci o cechach misterium i moralitetu:

•

Golgota w dniu śmierci Chrystusa; dialog refleksyjno-filozoficzny Szymona z Kyreny z
poganinem Alethejem; dramat-moralitet Duszy Wygnanej z Raju, kochanki Lucyfera

•

symultaneiczna budowa akcji i dialogu (~ Noc listopadowa Wyspiańskiego)

9

Dramat poetycki Uczta Herodiady (1904):

•

biblijny wątek Salome i ścięcie Jana Chrzciciela (Chrystus, hymn Salome) – temat
popularny przez skojarzenie elementów religijnych z erotycznymi

•

August Strindberg widział w Salome przejaw zbrodniczej, szaleńczej sublimacji erotyzmu
kobiecego jako niszczycielskiej siły (~ Dusza w objęciach Lucyfera, Ewa jako kochanka
Szatana w hymnie Dies irae)

„Hymny”

Pierwszy hymn to Dies irae, ukazał się 1 kwietnia 1899 r. w krakowskim „śyciu”. Inne ukazywały
się w zbiorkach: Ginącemu światu (1901), Moja pieśń wieczorna (1902), Salve Regina (1902).
Dopiero w 1922 wyszły jako Hymny.

Nie wszystkie utwory mają cechy gatunkowe hymnu (np. Judasz – udramatyzowany monolog,
ekspresja uczuć bohatera).

Kasprowicz nawiązuje do tradycji pieśni kościelnej, m.in. średniowiecznej hymniki.

•

Dies irae – sekwencja przypisywana Tomaszowi z Celano (XIII w.)

•

Ś

więty Boże – błagalna pieśń, zwana Suplikacjami, często śpiewana przez lud

•

Salve Regina – średniowieczna antyfona Maryjna i Godzinki do Niepokalanego Poczęcia

Nawiązuje też do tradycji malarstwa średniowiecznego i renesansowego – Sąd Ostateczny, Uczta
Herodiady, postać Salome z głową Jana Chrzciciela.

Treści metafizyczno-religijne przenikają się z etyczno-społecznymi: stosunek człowieka do Boga i
Boga do człowieka, zagadnienie winy jako grzechu i jako niezależnego od człowieka składnika
ludzkiej egzystencji.

•

w 1912 r. Kasprowicz połączył Hymny z prozą poetycką O bohaterskim koniu i walącym się
domu (z Na wzgórzu śmierci i Ucztą Herodiady) pod jednym tytułem Ginącemu światu

•

cykle są różnie wyrażonym przerażeniem wobec kryzysu cywilizacyjnego, kryzysu wartości

Stosunek Bóg-człowiek jest najpierw również wyrazem kryzysu wartości (podmiot liryczny
przeżywa obojętność Boga wobec człowieka). Bunt wobec metafizycznego porządku spraw
etycznych przechodzi potem w okres ufności w boski porządek metafizyczny świata, skażonego
ludzkim grzechem (gł. w dzisiejszej cywilizacji).

przełomowym hymnem jest Salve Regina

W latach 90. pojawiły się utwory katastroficzne: Dies irae Lucjana Rydla, Dies irae Jerzego
ś

uławskiego. Katastrofizm Kasprowicza jest najdoskonalszy artystycznie.

•

wizje totalnej zagłady (obrazy Apokalipsy, Dies irae i Sądu Ostatecznego)

•

nietrwałość porządku moralnego i społecznego

Po I wojnie katastrofizm pojawił się w ekspresjonistycznej twórczości poznańskiego „Zdroju” i
„Skamandra”. Przed II wojną – w twórczości „śagarów” i „Reflektora”, „Kwadrygi”, w prozie
Witkacego. W czasie wojny – u poetów-akowców: Baczyńskiego, Gajcego. W 2. poł. lat 50. – w
związku z obsesjami atomowymi i przypomnieniem epoki pieców.

Katastrofizm najsilniej występuje w Niemczech – jako poezja i dzieła teoretyczne o upadku
cywilizacji Zachodu (zw. gł. z ekspresjonizmem).

Modernizm rozwija się w świecie wstrząsanym kryzysami ekonomicznymi, walką polityczną
masowych partii reprezentujących interesy klasowe, I wojną światową, rewolucjami. Powstają
dyktatury totalitarne, rozwijają się środki masowego przekazu, zmienia się obyczajowość.

Pisarz-modernista nie afirmuje świata, szuka oparcia poza nim.

10

Brak afirmacji w ekspresjonizmie:

•

gwałtowna krytyka o charakterze moralnym (ekspresjoniści głoszą etyzm)

•

dobro to sfera duchowa, zło – sfera materii

•

proponują rewolucję etyczną w sferze ducha

•

dobro i zło mają gł. sens metafizyczny, ale zło przejawia się w świecie – ukazują realia
społeczne i historyczne, krytyka zła ma często charakter konkretny

•

etyzm kolektywistyczny – bunt przeciw złu jest zbiorowy lub jest prometejskim buntem w
imieniu zbiorowości

•

stosunek podmiotu do świata jest skrajnie subiektywny

•

celem jest akt ekspresji i jego walor etyczny, a nie poznanie

•

gwarantem adekwatności ekspresji nie jest opis i analiza, ale bezpośredniość wyrazu,
spontaniczność

poezja ekstatyczna, eksklamacyjna, patetyczna, hiperboliczna

Obrazowanie poetyckie w Hymnach:

•

charakter wizyjny (czas przyszły – charakter profetyczny, wieszczy)

•

obraz nie jest opisem zintelektualizowanym czy nastrojowym, nie jest reprezentacją realnie
istniejącej rzeczywistości

•

Ś

więty Boże: obraz wiedzionego przez Śmierć pochodu ma charakter wizji symbolicznej

(personifikacje Doli, Śmierci, ikoniczne wyobrażenie Boga)

•

Moja pieśń wieczorna: wizja pożaru świata jako projekcja pokutnego przeżycia religijnego

•

te subiektywne wizje mają charakter kosmiczny – ich przedmiotem może być cały
wszechświat (hiperbolizacja)

•

gigantyzm (miliardy krzyży), krzyk, gwałtowny gest, dynamika, kolizje

•

weryzm szczegółów fizjologicznych i anatomicznych (choroby, kalectwo, brud, rozkład) –
służy wyodrębnieniu zła i wyrażeniu negatywnych doznań podmiotu wobec świata (technika
naturalistyczna, ale o innym celu)

Rola koloru w Hymnach jest zupełnie inna niż w Krzaku dzikiej róży:

•

elementy plastyczne nie są autonomiczne, ale sfunkcjonalizowane emocjonalnie

•

np. groza – czerwień krwi i pożarów; wstręt – żółte głowy trupie

Rola symbolu w Hymnach (inna jest jego rola niż w Krzaku...):

•

symbol ekspresjonistyczny jest czytelniejszy niż w symbolizmie

•

następuje psychizacja warstwy obrazowej (krzyże nie są realnymi krzyżami, a raczej
obrazowym przedstawieniem emocji podmiotu)

•

liczy się walor subiektywno-psychologiczny, a nie przedmiotowy (większość krajobrazów
jest czysto wyobrażeniowa i pełni funkcje ekspresywne)

Budowa wersyfikacyjna Hymnów:

•

wiersz wolny (ulubiony przez symbolistów i ekspresjonistów) – przeplatające się różne
rodzaje wersów znane z tradycji wersyfikacyjnej (2 podstawowe) ~ allegro symfoniczne

•

oryginalna technika rymów o zmiennej odległości (nawet do 14 wersów), rymy w całym
poemacie przeplatają się w różny sposób (który nie pokrywa się z odpowiedniością rytm.)

•

Tadeusz Peiper (Awangarda) zaczerpnął z niego „rytm własny” i „regularne rymy odległe”

Proza artystyczna „O bohaterskim koniu i walącym się domu”

W tomiku z 1912 r. Kasprowicz połączył metafizyczne Hymny z bliższą realiom życia społecznego
prozą poetycką O bohaterskim... (może ze wzgl. na rew. 1905 – wizja katastroficzna urealniła się).

11

Oto chwila pomsty, sławy!
na ulicach lud Warszawy!
biegnie twardy, groźny, krwawy,
Wie, że nie jest ciżbą sług!
Woła, krzyczy, grzmi rozgłośnie:
Grób nasz trawą niech porośnie,
Zginąć, choćby w życia wiośnie,
Byle ujrzeć, że padł wróg...
(Warszawianka)

Rewolucja zaowocowała dwoma wierszami pisanymi „na gorąco” -
Boże caria chrani i Warszawianka.

•

Kasprowicz

był

wtedy członkiem endeckiego „Słowa

Polskiego”, które przeszło na pozycje ugodowe wobec caratu

•

wkrótce „Teka” oddzieliła się od obozu endecji i przeszła na
lewo, głosząc program niepodległościowy

Hymny i O bohaterskim koniu... łączy przeświadczenie o kryzysie
cywilizacyjnym, m.in. moralnym. O boh. koniu... łączy poza tym postawy racjonalistyczne,
elementy realizmu, próby satyrycznego i ironicznego ujęcia, sarkazm.

•

racjonalizm: negatywny i demaskatorski stosunek do mitów i konwencji społecznych (np.
degradacji bohaterstwa do roli motywu reklamowego, towaru)

•

fascynacja (choć z negatywnym nastawieniem) demonizmem wielkiego miasta, jego
ruchem, zgiełkiem, anonimowością człowieka w tym tłumie

•

Pana Antoniego C. współwłaściciela formy Antoni C. & Sp. przy ulicy M. sen o Sądzie
Ostatecznym – autoparodia Dies irae z punktu widzenia burżuazyjnego podmiotu

•

zbiór to też liryczna spowiedź z własnego kryzysu ideowo-moralnego, kryzysu modernizmu

Okres balladowy

Utwory z folklorem podhalańskim i kujawskim oddzielają Hymny od O bohaterskim koniu....
Wcześniej sięgał po folklor w Tańcu zbójnickim (1896), kierując się modą literacką (Tetmajer).
Teraz była to część nowego nurtu – prymitywizmu.

•

powstał na początku XX wieku w związku z ekspresjonizmem jako reakcja na
przerafinowanie lit. modernistycznej (symbolizm, ale też ekspresjonizm)

•

wyciągał wnioski z założeń ekspresjonizmu – dążność do stworzenia sztuki-krzyku
prowadziła do degradacji roli kultury „wysokiej”

•

człowiek natury – (1) współczesny przedstawiciel warstw ludowych, (2) człowiek z innej
epoki (gł. średniowiecza; baroku), (3) przedstawiciel egzotycznych kultur „prymitywnych”
(Czarna Afryka, Polinezja), czasem odległych w czasie (kultura prekolumbijska),
(4) człowiek, który dzięki niezwykłym cechom osobistym (świętość, geniusz artystyczny)
odrzucił kostium i stał się prostym (św. Franciszek)

•

Kasprowicz zrezygnował tylko z wariantu trzeciego

Zaczął od ballad Pieśń o pani, co zabiła pana (1902) i Pieśń o burmistrzance (1903), które
inspirowały się podaniami ludowymi.

Pieśń o Waligórze (1904) jest inna – Waligóra to gł. medium młodopolskiego poety, szukającego
wcieleń dla swych ponadludzkich snów o potędze (Nietzsche).

Sawitri (1907) – miłość małżeńska jako siła twórcza, przezwyciężająca śmierć. Dotąd grzech, wina
były (choćby symbolicznie) związane z miłością erotyczną (antyfeminizm Strindberga). Ballada
jest już poza okresem ekspresjonizmu u Kasprowicza.

Ballada o słoneczniku (1907) – utwór pograniczny, wyciszenie namiętności, przerażenia i buntu,
kameralna perspektywa pokoiku z oknem, ale jeszcze nastrój klęski i przygnębienia. Środki wyrazu
bliższe symbolizmowi.

Bajki, klechdy i baśnie (1902) nigdy nie były wznawiane! Są to trawestacje artystyczne motywów
polskiego folkloru, np. podania o śpiących rycerzach.

12

„Marchołt gruby a sprośny” („misterium tragikomiczne”, moralitet)

Marchołta... Kasprowicz pisał od 1903 r., w 1907 jego fragment wyszedł w „Chimerze” Miriama,
rękopis został złożony w 1913, a wydany w 1920 r.

Postać znana jest w Polsce od 1521 r., kiedy Jan z Koszyczek wydał przekład Rozmów, które miał
król Salomon mądry z marchołtem grubym a sprośnym.

Wzory dla Kasprowicza:

•

Hugon von Hofmannsthal Jedermann (1911, Każdy) – moralitet

•

Faust Marlowe’a i Goethego – dzieje niezwykłego człowieka od narodzin do śmierci

•

dramaty Ibsena – problematyka moralna, walka o prawdę (aż do podeptania innych
wartości), radykalna reforma moralna, która nie bierze pod uwagę oporu masy ludzkiej oraz
nieszczęść i krzywd, jakie może przynieść jednostkom

•

sowizdrzalska lit. renesansu i baroku

Największą trudność w percepcji stanowi świadoma prymitywna rubaszność i prymitywna
stylizacja wersyfikacyjna. Być może jest to ludowy światopogląd karnawałowy późnego
ś

redniowiecza i renesansu, jaki Bachtin znalazł w Gargantui i Pantagruelu Rabelais’ego.

•

poczucie nieśmiertelności gromady, lud jako wiecznie odradzający się byt, w procesie
wiecznie odnawiającego się życia śmierć jest zarazem narodzinami

•

jedność „góry” i „dołu” – topograficznie (niebo, ziemia), anatomicznie (głowa, brzuch,
organy rozrodcze i wydalnicze), stylowo (wysoki i niski – parodia)

•

groteska jest formą wyrażania dwoistości stanowiących jedność

•

ludowy śmiech jest formą wyrażania wiedzy o świecie i człowieku, jest odradzający,
twórczy, choć często wulgarny

Kasprowicz znał tę zanalizowaną kulturę ludową z autopsji.

Inne elementy występujące w Marchołcie:

•

symbolika Fauna-Pana: element dionizyjski, ciemne i zagadkowe siły w przyrodzie i
człowieku (Nietzsche)

•

obraz rewolucji: karnawałowa zabawa w „roi pour rire”, niewiara w moralny walor
przemian rewolucyjnych (zmienność niedojrzałego tłumu, maksymalizm etyczny – błąd)

•

poglądy etyczne: Marchołt ponosi klęskę z powodu maksymalizmu etycznego, bo
maksymalizm ten jest nieludzki; dostrzeżenie wartości w tym, co cielesne

W latach 60. dwukrotnie wystawiono go na scenie.

Okres „Księgi ubogich”

Już w tomiku Ballada o słoneczniku (1906) widać nowy okres artystyczny i ideowy:

•

ś

ciszenie tonu, uspokojenie wewn., zgoda na świat (niezupełna, bo z tonami rezygnacji)

•

sceneria urealniła się, zhumanizowała (harmonia między człowiekiem a naturą)

•

ź

ródłem harmonii jest chrześcijański Bóg osobowy, transcendentny wobec świata, ale

nadający mu ład

•

przyroda nie jest autonomiczna, jest znakiem innej rzeczywistości

•

liryka nastrojowa (nastawiona na transcendencję, a nie analizę wnętrza podmiotu)

W Chwilach (1911) przyroda istnieje realnie, choć oddaje też inny porządek (zgoda na świat,
akceptacja materialnego świata). Stosunek podmiotu lirycznego do niej jest naiwny (prymitywizm).

13

Ostatecznie Kasprowicz wybrał wariant chrześcijański, by wyrazić zgodę z Bogiem i światem:

•

człowiek-osoba złożony z duszy i z ciała

•

ciało, natura, materia mogą być skażone, ale nie złe

•

Bóg osobowy jest obecny w świecie, choć nie jest z nim tożsamy, pozostawia mu autonomię

Próbował wcześniej wersji danse macabre, neoklasycyzmu (neopogańska wizja świata).

Filozofia: chrześcijański personalizm

Etyka: franciszkanizm

Formuła artystyczna: prymitywizm

Tytuł Księgi ubogich nawiązuje do Biblii pauperum – prymitywizm i franciszkanizm.

•

znika nienawiść do „tłumu”, pojawiają się „ludzie”

•

spokojna afirmacja życia zamiast manichejskiej manifestacji grzechu i zła, postawy
ascetycznej, brak nawet pojęcia grzechu

•

pochwała życia – niewątpliwego dobra, przeczucie śmierci, która nie przeraża, lecz smuci

•

wiara w bezpośrednią obecność Boga (liryka religijna, katolicka)

•

podporządkowanie czynników subiektywnych i indywidualnych uniwersalnym prawom,
których źródło tkwi w Bogu, a wyraz znajdują w przyrodzie

•

natura to księga, w której czyta się sensy leżące poza nią, ostateczne

•

nad symbolizmem przeważa bezpośrednie wyrażanie emocji związanych z przyrodą
(dopatrywanie się w układzie praw wyższych, a nie traktowanie go jako znaku tych praw)

•

redukcja opisowości na rzecz warstwy obrazowej

•

intersubiektywność praw duchowych i moralnych, intersub. przeżycia religijnego i
moralnego + franciszkańskie poczucie wspólnoty z najuboższymi

•

przyroda jako wyrazicielka intersubiektywnych prawd metafizycznych (franciszk.) – np.
wiatr, burza, słońce, śmierć nawet jako „druhowie” (nie jest to panteizm, czyli ontologiczne
utożsamianie Boga i przyrody)

•

przyroda wyraża absolut, ale stosunek do niej został pozbawiony gigantomanii

•

awans przyrody jako wyrazicielki absolutu, ale utrata jej wartości autonomicznych

•

człowiek nie jest wyodrębniony z otoczenia, co wynika z metafizycznego sensu świata

•

w dwóch wierszach pojawia się wizja górali-grajków zmasakrowanych w rzezi wojny, ale
na ogół w wierszach o wojnie panuje obok lęku nadzieja na odzyskanie niepodległości

liryka patriotyczna

•

konsekwentnie stosuje wiersz toniczny (prosty, potoczny tok)

„Mój świat”

Mój świat wyszedł w roku śmierci poety (1926), odbiła się na nim świadomość bliskiej śmierci: ton
ż

egnania się z życiem, ale przy ciągłym otwarciu na świat (najbliższych sąsiadów poronińskich).

•

najlepsza manifestacja prymitywizmu (obok Powsinogów beskidzkich, 1923 i Kolędziołek
beskidzkich, 1923 Emila Zegadłowicza oraz Pastorałek, 1925 Tytusa Czyżewskiego)

•

ton naiwności, podmiot lir. lub narrator-gawędziarz równi ludowym bohaterom (dylemat –
podmiot ma być „z ludu”, ale zarazem jest wyraźnie stylizowany, więc z zewnątrz)

•

naiwne obrazki i portrety mają funkcję symboliczną

Zbiór Modlitwa wędrownego grajka. Pieśni na gęśliczkach i malowanki na szkle:

•

formy z folkloru (piosenka ludowa, pieśń dziadowska, ludowa pieśń religijna)

•

tematy wierszy – transpozycje ludowej plastyki

•

postawa religijna – osobowy Bóg zantropomorfizowany wg naiwnych wyobrażeń
prostaczków, towarzyszy im na co dzień, nie jest obcy cielesności (manifestacyjne
akcentowanie wartości wzrostu, rozmnażania, nawet przeciw estetyce - Wożą gnój)

14

Przekłady z obcych języków

Shelleya przekładał już w 1884 r. (Rodzina Cencich wydana w 1887).

Całe życie był tłumaczem z angielskiego (Szekspir, Shelley, Tennyson, Keats, Browning,
Swinburne, Wilde) – antologia Poeci angielscy (1907). Przełożył w całości Ajschylosa i
Eurypidesa. Przekładał z niemieckiego (Goethe, Schiller, Gerhart Hauptmann, Grillparzer,
Sudermann, Rosegger), z francuskiego (Aloysius Bertrand, Rostand). Tłumaczył Tagore’a, Ibsena,
Maeterlincka, d’Annunzia, Heijermansa. Spolszczył Konfederatów barskich i Jakuba Jasińskiego
Mickiewicza (z fr.) oraz XVI-wieczną Pieśń o żubrze Mikołaja Hussowskiego (z łac.).

** E.Z.**