1

Jan Józef Lipski, Pozycja „Hymnów” Kasprowicza na tle kierunków literackich

okresu, [w:] Pamiętnik Literacki 1966 z 4.

•

Sukces Hymnów ma niewiele odpowiedników w historii poezji polskiej

•

Chmielowski uważał, że Hymny nie mają powiązania z modernizmem, choć
większość recenzentów uważała inaczej. Być może chodziło o utożsamianie
modernizmu z symbolizmem

I.

NEOKLASYCYZM – obiektywizm epistemologiczny

1

i autonomia ontologiczna

2

przedmiotu poznania empirycznego.

II.

SYMBOLIZM - obiektywizm epistemologiczny i heteronomia ontologiczna
przedmiotu poznania empirycznego.

III.

EKSPRESJONIZM - subiektywizm epistemologiczny i heteronomia ontologiczna
p. p. e.

IV.

IMPRESJONIZM - subiektywizm epistemologiczny i autonomia ontologiczna p.
p. e.

SYMBOLIZM

EKSPRESJONIZM

1. postawa

Postawa poznawcza;
przekonanie o obiektywnym
istnieniu świata idealnego. Cel
poezji: poznanie idei.

Postawa oceniająca – buntownicza,
aktywistyczna. Problemy
epistemologiczne mają znaczenie
drugorzędne. Świat przyjmowany taki,
jaki jest.

2. aksjologia

Zorientowana na Piękno-
estetyzm

Orientuje się na Dobro - etyzm

3. przedmioty
poznania

Idee – idea naczelna - Absolut

Duch – jego postać najwyższa, Bóg
(Absolut)

4. struktura
rzeczywistości

Dualistyczna –
przeciwstawianie idei
zjawiskom.
Może być interpretowany jako
idealizm platoński.

Dualizm ducha i materii. Dialektyka
woli, swobody i determinizmu.
Najbliższym odpowiednikiem
ekspresjonizmu jest idealizm Sankary

5. aksjologia c.d.

Monistyczna – piękno ma byt
substancjalny, jest ideą.
Brzydota – brak piękna
(negacja bytu).

Dualistyczna – Dobro i Zło mają byt
substancjalny. Stąd etyzm może
przybierać postać satanizmu.

6. „społeczność”

Sprawa stosunków
międzyludzkich jest
nieistotna.
Symbolizm jest
indywidualistyczny –
aspołeczny; obojętny wobec
problematyki zbiorowości.

Etyzm i aktywizm ekspresjonistów –
żywy stosunek do problematyki
zbiorowości. Ekspresjonista chętnie
utożsamia się ze zbiorowością (jego los
= los członka zbiorowości).
Wolność – jedno z głównych miejsc w
systemie wartości (często utożsamiana

1

Epistemologia = teoria poznania - dział filozofii zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a

rzeczywistością.

2

Ontologia = metafizyka - podstawowy obok epistemologii dział filozofii, który stara się odpowiadać na

pytania o strukturę rzeczywistości i problematykę związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów,
przedmiotu i jego własności, przyczynowości, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości.

2

z Dobrem)

- Poznanie – pośrednie,
symboliczne, idee poznaje się
przez symbole.
- Poznanie i jego ekspozycja =
jedność.
- epistemologia aktywistyczna
akt poznawczy = akt
twórczy

- Poznanie – bezpośrednie, w akcie
intuicji.

- Poznanie i jego ekspozycja = dwoiste.
- epistemologia pasywistyczna – cechy
iluminacjonizmu; ekspresja poznania
ma charakter inspirowany, natchniony.
Dotyczy to jednak tylko istoty świata i
człowieka; poznanie empiryczne –
charakter aktywistyczny

7. teoria poznania
(epistemologia)

Obydwie epistemologie mają po części charakter mistyczny.

8. przedstawianie
rzeczywistości

Tendencja do
bezkonfliktowego
konstruowania przedstawionej
rzeczywistości.
Harmonizowanie środków
wyrazu.

Konflikt Dobra i Zła, Ducha i Materii
(często przez obrazowanie realnych
konfliktów historycznych).
Kontrastowanie.

9. „centrum”

Ideocentryczny,
eternalistyczny.

Antropocentryczny, historycystyczny.
Tu: dwuznaczność: nie zawsze
wiadomo, czy realia społeczno –
historyczne są egzemplifikacją tez i
postaw o charakterze metafizycznym,
czy odwrotnie.

10. formy,
struktura
utworów.

Przewaga form i rozwiązań o
charakterze statycznym.
Struktura utworów narzuca
interpretacje synchroniczne.

Formy i rozwiązania o charakterze
dynamicznym.
Struktura utworów narzuca interpretacje
diachroniczne.

11. język

- Koncepcja języka w związku
z symboliczną teorią poznania
i Platońską ontologią.
- Nazwy desygnują raczej
powszechnik niż konkretny
desygnat.
- Treść nazw jest uboższa o
cały ładunek cech
niedookreślonych konkretnego
desygnatu.
- Zintelektualizowana
metaforyka.
- Neologizmy – obnażają
etymologiczne korzenie
języka.
- Priorytet – formy statyczne
(symetria syntaktyczna,
paralelizmy)
- Struktury językowe
analogiczne z konstrukcjami
muzycznymi (Wagnerowski
model).

- Nazwy desygnują raczej podmiot
(doznający określonych treści) niż
przedmiotowy desygnat.
- Subiektywizacja języka
- Metaforyka – subiektywna zasada
wiązania pojęć (psychizacja metafory)
- Neologizm – emocjonalizujące
możliwości słowotwórcze.
- Formy o charakterze dynamicznym

3

I w symbolizmie i w ekspresjonizmie – hermetyzacja języka.
Szereg form pojawia się zarówno w utworach symbolistycznych jak i
ekspresjonistycznych (np. SYMBOL! – chociaż różne funkcje,
budowa…)

Spojrzenie na Hymny jako na utwór symboliczny utarło się w historii literatury, w krytyce
od czasu pierwszych recenzji Miriada, Feldmana, Gostomskiego i innych.

W Hymnach jedną z naczelnych kwestii filozoficznych stanowi dylemat wolności i
determinizmu, czyli również problematyka winy i kary.
Problematyka ta opiera się na przekonaniu, że zło i dobro nie są wartościami
relatywnymi. Tu może wystąpić: przekonanie, że źródłem zła jest Bóg, utożsamienie
Boga z Szatanem, istnienie zła jako swoistej i odrębnej wartości metafizycznej.

Niektórzy badacze zwracają uwagę na różnicę między wcześniejszymi i późniejszymi
hymnami Kasprowicza. Ginącemu światu (1901 r.) różni się kontrastowo od tomiku Salve
Regina. Dopatrują się tu głębokiego przełomu ideologicznego.
Sprawę komplikuje to, że zostały one umieszczone obok siebie bez jakiejkolwiek cezury
w wydaniu Dzieł poetyckich z r. 1912. i to wraz ze zbiorem prozy O bohaterskim koniu i
walącym się domie oraz dwoma utworami o formie dramatycznej, Na wzgórzu śmierci i
Ucztą Herodiady

inspiracja do odczytania całości raczej w aspekcie synchronicznym

niż diachronicznym.

W odczytaniu diachronicznym – przełom w rozwoju światopoglądu poetyckiego, dwa
etapy ideowe.
W odczytaniu synchronicznym – dwa współistniejące postawy światopoglądowe,
rozdarcie światopoglądowe.

Z perspektywy biograficznej – przełom w życiu Kasprowicza dotyczy płaszczyzno
religijno – ontologicznej (Przestałem się wadzić z bogiem – Księga ubogich); w
płaszczyźnie etyczno – społecznej Kasprowicz pozostał raczej niezmieniony.

Hymny – jednym z pierwszych ogniw nurtu katastroficznego.

Hymny mają wyraźnie ekspresjonistyczną strukturę, choć można w nich wskazać
elementy związane z symbolizmem.

Ś

wiat przedstawiony w Hymnach jest jakby dwudzielny, ale jest to dwudzielność

mieszcząca się w granicach jednolitego spojrzenia filozoficznego. To dualistyczna wizja
ś

wiata,

dualizm

Ducha

i

Materii,

Dora

i

Zła,

Boga

i

Szatana.

Prymat etyzmu nad estetyzmem.

Dies irae, Święty Boże, Moja pieśń wieczorna, Salve Regina – dualizm osobowego Boga i
osobowego Szatana.
Salome – kontrast zmysłowy córki Herodiady i ascetycznego, uduchowionego Jana
Maria Egipcjanka – zmysły i duch zmagają się we wnętrzu Marii
Judasz – Szatan jest zbyt konwencjonalny, jasełkowy; dialog toczy się między Judaszem a
Chrystusem.

4

Symbolika związana z Szatanem i Złem: Miłość – Grzech – zagęszczenie motywów
słownych, motywów i obrazów.
„Naturalizm” jest w Hymnach pozorny. Pełni funkcję waloryzacji emocjonalnej, która ma
zasadę pozaestetyczną.

Motywy nekrofilii, sadyzmu, masochizmu – pełnią tę samą rolę co rekwizyt
naturalistyczny, są znakiem wartości.

Ś

rodki stylistyczne podporządkowane zasadom:

a) środki, które pełnią funkcję oceniającą
b) środki kontrastu (dualistyczna wizja świata)
c) środki hiperbolizacji i dynamizacji (nadają odpowiedni wymiar sprawom, rzeczom)

Podmioty liryczne
W Hymnach są nimi różne postacie: Adam, Salome, św. Franciszek itd. Ne jednak
konstrukcjami

symbolicznymi,

dlatego

możemy

mówić

o

jednym,

wielorako

symbolizowanym podmiocie.

Dies irae
– podmiot „my”. Czas , w którym hymn się zaczyna to futurum. Przejście do czasu
teraźniejszego – chwyt uobecnienia
Podmiotem po zmianie pierwszej osoby liczby mnogiej na pierwszą osobę liczby
pojedynczej jest ADAM.--> wytłumaczenie w epistemologicznym charakterze
ekspresjonizmu. Pozwala on rozbijać istnienie podmiotu zbiorowego, monolog, na
głosy,

nadawać

mu

nawet

formę

dialogową

(analogiczną

do

dialogu

schizofrenicznego).
Adam = Człowiek

symbol zbiorowości.

Zmienność formalna podmiotu w obrębie jednego poematu – „symfoniczność”,
„polifoniczność”.

Dies irae przypomina budową allegro symfoniczne (pierwszą i zasadniczą część
symfonii).
Znaczną rolę odgrywają (obok elementów fonicznych) elementy semantyczne –
nawroty, przeplatanie się, przetwarzanie motywów itp.

Jest to poemat związany wewnętrznie, m. In. Przez konstrukcję zazębiających się
rymów.
Są to rymy: od sąsiadujących do rymów odległych

czy można tu mówić naprawdę

o rymie?

„Pęknięcia” – po w. 64 i po 285. Przerwy te rozdzielają 3 części allegra
symfonicznego: ekspozycję, przetworzenie i repryzę.
Inspiracja Wagnerem.

Ania Michna