Lekcja 9: strīliṅgam

1

९

R

ZECZOWNIKI ŻEŃSKIE

Istnieje grupa tematów żeńskich niezależnych (pierwotnych), oraz duża grupa pochodnych - utworzonych z tematów męskich
przez zmianę wygłosu. Najczęstszym sposobem tworzenia tematów żeńskich z męskich / nijakich na -a jest dodanie sufiksu -ā
lub -ī:
dev , devI bóg / bogini; bal , bala chłopiec / dziewczyna; suNdr , suNdrI piękny / piękna; ALp , ALpa mały / mała
Jeśli przymiotnik na -a przybiera żeńską końcówkę -ī (a nie -ā), powinno być to zaznaczone w słowniku, np. tak:

dhārmika (mfn) (f:-ī) - prawy, cnotliwy

Niektóre tematy męskie na -a (głównie osobowe) tworzą feminina przy pomocy końcówki -ānī:

#NÔ , #NÔanI Indra / Indrani (małżonka Indry); matul , matulanI wuj (ze strony matki) / wujenka (ze strony matki)

Tematy pochodne na -aka zazwyczaj tworzą feminina przy pomocy końcówki -ikā:

Dglk , Dgilka kozioł / koza; saxk , saidka wyznawca; wyznawczyni

Tematy na -u tworzą feminina dodając końcówkę -i (która powoduje sandhi):

gué , guvIR ciężki / ciężka (lub: mistrz / mistrzyni); saxu , saXvI właściwy / właściwa

Tematy kończące się na inne (krótkie) samogłoski zazwyczaj po prostu mają paradygmaty dla różnych rodzajów, podobnie
tematy spółgłoskowe. Tematy na długie samogłoski są niemal wyłącznie żeńskie.

Rzeczowniki żeńskie na –ā

na –ī

(wielozgłoskowe)

icchā - pragnienie
upekṣā - niedbałość,
lekceważenie
kanyā – dziewczyna, córka
guhā - jaskinia, jama
carcā - badanie, śledztwo
ṭīkā - subkomentarz
dāsī – służąca, niewolnica
devī – bogini
nagarī – miasto

nadī - rzeka
nārī – kobieta
prajā – potomstwo, ród
bālā – dziewczyna
bhāryā – żona
madirā – wino, trunek
mahārājñī – królowa
mālā – girlanda, łańcuch
rakṣaṇā – ochrona
raśanā – promień (światła

lajjā – wstyd, nieśmiałość
latā – pnącze, winorośl
līlā – zabawa, igraszka
vidyā - wiedza
śiṣyā - uczennica
śobhā – wspaniałość, splendor
sabhā – zgromadzenie, zebranie
senā – armia

Ćwiczenia

1. Wybierz po dwa rzeczowniki na -ā i -ī i odmień przez wszystkie przypadki; zapisz w dewanagari

sg dl pl

N

latā

late latāḥ

Acc

latām

I

latayā

latābhyām

latābhiḥ

D

latāyai

latābhyaḥ

Abl

latāyāḥ

G

latayoḥ

latānām

L

latāyām latāsu

V

late late latāḥ

sg dl pl

devī

devyau

devyaḥ

devīm devīḥ

devyā

devībhyām

devībhiḥ

devyai

devībhyaḥ

devyāḥ

devyoḥ

devīnām

devyām devīṣu

devi devyau devyaḥ

Lekcja 9: strīliṅgam

2

Zaimek względny yad

Tworzy się na podstawie form zaimka wskazującego tad, wymieniając nagłosowe t- na y-
N. m: yaḥ (który)

n: yat (które)

f: yā (która)

Używa się go w zdaniach względnych:
yaḥ tatra tiṣṭhati saḥ nṛpaḥ bhavati - (ten,) który tam stoi, on jest królem
yām atra paśyasi tasyām snihyāmi - (tę,) którą tu widzisz, ją lubię
yau bālau tadā avadatām tābhyām saha nivasāmi - (ci dwaj) chłopcy, którzy wtedy mówili, z nimi mieszkam
yayā nāryā paṇḍitaḥ saṃvadati sā tasya bhāryā – kobieta, z którą rozmawia uczony, to jego żona

Przysłówki względne

powstają analogicznie:

miejsca czasu sposobu przyczyny/

początku

wskazujące

tatra / atra

tadā tathā

tataḥ / ataḥ

względne

yatra yadā yathā yataḥ

Ćwiczenia

2. Rozsandhizuj, określ formy, przetłumacz:

1. yā bālā tatra nṛtyati sā mama bhāryā bhavati. tayā sahāhaṃ tasmingrāme vasāmi.
2. yasya nṛpaḥ snihyati sa vīraḥ nagarīṃ prāviśat. nāryaḥ sukhāttaṃ kusumānāṃ mālābhirabhūṣayan.
3. yadā duḥkhe tiṣṭhatha tadā devasya rakṣaṇāmicchatha. sā eṣā vaḥ sukhaṃ nayati.
4. paṇḍitaḥ krodhācchiṣyāmatudat. re mūḍhā kathaṃ na paṭhasi. ye na paṭhanti te vidyāṃ na labhanta iti.
5. tavāśvāḥ śīghrā gajāśca bhavantyugrā iti nr̥pāya brāhmaṇo’vadat. etairaśvairgajaiḥ sundarīṃ
senāmuñchasīti sa niradiśacca.
6. asmākaṃ loko devyā līlāpi bhavati. tāmapi sarve yajante. eṣā janānāṃ daivaṃ sṛjati. etasmai vidyāṃ
tasmai śobhāṃ duḥkhaṃ vā.
7. duḥkhaṃ he paṇḍita duḥkhamanalaḥ sarvāṇi gr̥hāni grāma adahatīti sākathayat. asmākaṃ vittairvinā vayaṃ
vinaśyāmaḥ.
8. yatra jalaṃ viśuddhaṃ vātaśca śānto’sti tatraiva latāḥ sūryasya raśanāsu śīghraṃ vardhante. madirā tāsāṃ
phalebhya udbhavati.
9. yamācāryaṃ tasyāśrame jānā namanti sa vidyāmupadiśati bhāṣyāni ṭīkāśca vyaracayat.
10. icchāyā ugraṃ balaṃ sarvaṃ saṃsāramicchayā vartata icchāyāḥ sarvaṃ duḥkham. tasmādicchāṃ tyajanti
buddhāḥ.

Słówka

atha (nieodm) - a teraz, więc
are (nieodm) - hej! (partykuła przywołująca, okrzyk)
ahar-niśa (n) - dzień i noc, tj. doba, cały czas
ā

√lag (1P) ālagati - przylegać, przywierać

āhara-dāna (m) - „dawanie pożywienia”; żywienie,
utrzymanie
ugra (mfn) - silny, mocny, gwałtowny, straszny
upa + √diś (1PĀ) upadiśati, -te - wskazywać, wyjaśniać,
nauczać
upayoga (m) - zajęcie, zadanie, podejmowany wysiłek
upa

√viś (1P) upaviśati - siadać, siedzieć

kārya-kāla (m) - czas czynu
kim - co? jaki? jak? czemu? czy?
kimiti - jak? dlaczego?
kukkura (m) - pies
gardabha (m) - osioł
caura (m) - złodziej
cītkāra (n) - krzyk, wycie, klekoczący /zgrzytający odgłos
√jāgr̥ (10P, caus.) jāgarayati - budzić (kogoś, Acc.)
√taḍ (10P) tāḍayati - uderzać, bić
tad-anantaram (nieodm) - nagle, wtedy, natychmiast
durbhāgya (n) - niedola, niepowodzenie

duṣṭa-mata (mfn) - mający złe myśli/ umysł, niegodziwy
deśa (m) – kraj
nakta (n) – noc
nidrā-bhaṃga (lub -bhaṅga) (m) - przerwanie snu
niyoga (m) - obowiązek, zajęcie, zadanie,
nir

√diś (6P) nirdiśati - przepowiedzieć, określić

nirbhara (mfn) - mocny, żarliwy, intensywny, głęboki
nirvr̥ta (mfn) - nieporuszony, nie niepokojony
pañcatva (n) - „piątka”, tj. pięć żywiołów, elementów
świata fizycznego ( +

√gam - umrzeć)

pāpīyas (mfn) - grzeszny, łajdak, łotr (N.sg.m.: pāpīyān)
pra

√budh (1Ā) prabodhate - obudzić się, ocknąć się

prabhu (m) - pan, władca (N.sg.: prabhuḥ)
pra

√svap (1P) prasvapati - zasnąć, zapaść w sen

prāṃgaṇa (n) - dziedziniec, podwórzec
prāyas (nieodm.) - może, pewnie, na pewno
baddha (mfn) - związany, uwiązany
barbara (mfn) - jąkała; (jako inwektywa w V.) dureń,
głupek, etc.
√bukk (1P) bukkati - szczekać
bhadra (mfn) - łaskawy, przyjazny, dobry, drogi, pomyślny

Lekcja 9: strīliṅgam

3

√bhūṣ (10PĀ) bhūṣayati, -te – ozdabiać, dekorować (Ā:
siebie)
bhūṣaṇa (n) – ozdoba, ornament
bhr̥tya (mfn) - zależny, podległy, sługa
mandādara (mfn) - mało się troszczący, lekceważący,
niedbały
maraṇa (n) - śmierć
√yāc (1PĀ) yācati, -te - pytać, prosić (Ā: siebie, tj.
zastanawiać się)
yogya (mfn) - właściwy, odpowiedni, pasujący
rajaka (m) - pracz
re (nieodm.) - okrzyk wyrażający dezaprobatę
vārāṇasī (f) - Waranasi, czyli Benares (miasto)
√vid (6P) vindati – odkryć, znaleźć, zdobyć, posiąść
vidhura-darśana (n) - „widok niedoli”; doświadczanie
nieszczęścia

vi √rac (10P) viracayati – komponować, układać,
aranżować, tworzyć
viśuddha (mfn) – czysty, jasny, klarowny, etc.
√vr̥t (1Ā) vartate – obracać się, następować, stawać się,
być, żyć
vyāpāra (m) - zajęcie, funkcja, interes,
śānta (mfn) – cichy, spokojny, łagodny, etc.
sakhi (m) - przyjaciel, towarzysz (N.sg.: sakhiḥ, V.sg.:
sakhe)
sam

√bhāṣ (10P, caus.) saṃbhāṣayati - rozmawiać z,

zwracać się do
sārthaka (mfn) - usłużny
sūrya (m) – słońce, a. bóg słońca Surja
svāmi-kārya (n) - czyn/ sprawa pana, działanie dla pana
svāmin (m) - pan (tytuł honorowy) (N.sg.: svāmī, Acc.sg.:
svāminam, N.pl.: svāminaḥ)

3. Przetłumacz bajkę:

sawRkSy gdR-Sy mr[<

AiSt vara[Sya< kpURrpqkae nam rjk> , @kda s tSy -yaRmalgt! %-y< c in-Rr< àaSvptam! , tdnNtr<
g&h< caEr> àaivzt! , tSy àa<g[e gdR-ae bÏiStóit k…Š…ríaepivzit , Aw gdR-> k…Š…rmvdt! , soe tv ýe;
Vyapar> , tt> ikimit Tvmu½E> n buŠis Svaimn< n jagryis , k…Š…rae=vdt! , -Ô mm inyaegSy ccaR Tvya
n yaeGya , Tvmev ik< n pZyis ywa tSyahinRz< g&h< r]aim , yt> s icraiÚvR&tae mmaepyaeg< naepl-te
tSmadxunaip mmahardane mNdadr> ,

ytae ivna ivxurdzRn< Svaimnae dase;u mNdadra -viNt .

gdR-ae=vdt! , re re bbRr ,

yacte kayRkale y> s ik< -&Ty> s ik< sio> .

k…Š…rae=vdt! ,

-&TyaNs<-a;yit y> kayRkal @v< s ik< à-u> .

ttae gdR-> ³aexenavdt! , Are duòmte papIya<STv< yid du-aRGye SvaimkayR %pe]a< idzis , -vtu tavt! *,
Ahmev Svaimn< jagryaim , AtIv c cITkar< zBd< sae=gjRt! , tt> s rjkSten cITkare[ àabaext ,
inÔa-<gadk…Pyt gdR-< c d{fe[atafyt!, ten s pÂTvmgCDt! , Atae=h< vdaim ,

praixkarccaR y> k…yaRTSvaimihteCDya ,
s iv;Idit cITkaraÌdR-Staiftae ywa .

Kto się wtrąca w cudze sprawy z chęci przysłużenia się panu,
ten przepadnie, jak ów osioł ubity za ryczenie.

* bhavatu tāvat - „niech i tak będzie”: 3sg.imprv.praes. od √bhū + „tyle, na tyle, dotąd, w ten sposób”

4. Spróbuj rozsandhizować końcowy werset bajki i rozpoznać znaczenia poszczególnych słów.